Uzman Nedir? Kime Uzman Denir?

Birçoklarımız belli kişilerin belli alanlardaki uzmanlığı konusunda hemfikirizdir: Serena Williams ve Semih Saygıner spor dalında, Albert Einstein ve Marie Curie bilim dalında, Wolfgang Amadeus Mozart ve Adele müzik alanında, Bill Gates ve Ginni Rometty iş alanında uzmandırlar. Buna rağmen, alanında tanınmış olmayan kişileri de kapsayan, herkesin hemfikir olacağı bir uzmanlık tanımı bugüne kadar yapılamamıştır.

Buna rağmen, belirli alanlarda uzmanlıklarına güvendiğimiz kişileri belirleyebileceğimiz belli kıstaslara ihtiyacımız vardır. Örneğin bir ev inşa ederken bir mühendis alanında uzman olmasa bile onun uzmanlığını bilebilmeliyiz. Soru & Cevap Platformu'muz gibi uzmanların sorulara yanıt verebildiği kısımlarda uzmanlık tanımını yapabilmeliyiz. İşte bu yazımızda, bu konuya farklı açılardan yaklaşarak uzmanlığın sınırlarını belirlemeye çalışacağız.

Uzmanlık Tanımları

Uzmanlık çoğu zaman diploma gibi bir döküman ile belgelense de, aşağıda da tartışacağımız gibi her alanda ve her durumda diplomaya başvurmak doğru olmayacaktır. Bu nedenle uzmanlığı birkaç farklı şekilde tanımlayarak her birini kullanacağız.

Bilgiye Dayalı Uzmanlık

Bilgiye dayalı uzmanlık tanımında kastedilen "bilgi", belirli bir dizi aksiyonu yapabilme kapasitesine sahip olmaktır. Belli hareketler dizgisini hayata geçirebilmemizi mümkün kılan bilgi, kuşkusuz ki uzmanlığın çok önemli bir parçasıdır. Örneğin sporda, belirli bir sonuca ulaşabilmek için belirli hareketlerin belirli sırada, doğru zamanda ve ustalıkla sergilenmesi gerekir. Buna prosedürel bilgi adı verilir.

Ancak bazı alanlarda bilgi hareketlerle değil, bildirimsel bilgi denen bir bilgi türü ile ölçülür. Örneğin tarih veya felsefe gibi alanlarında uzmanlığı bir bilginin ifade edilişi, detayları, dayanakları, kaynakları, vb. ile ölçeriz. Bunlara hâkim olabilmek için alanda belli bir geçmişe sahip olmak gerekmektedir.

Zamana Dayalı Uzmanlık

Uzmanlığı belirginleştiren faktörlerden birisi, belli bir alanda geçirilmiş zamandır. Ancak şu unutulmamalıdır: Her ne kadar bir alanda zaman harcamak ile o alanda uzmanlık arasında bir korelasyon varsa da, bu korelasyon oldukça zayıftır. Etrafınızda mutlaka yıllardır tenis oynayan veya gitar çalan ama sadece giriş düzeyinde başarılı olabilen insanlar vardır.

Yapılan çalışmalarda, kimi zaman bir kişi bütün enerjisini tek bir alanda istemli ve çok miktarda çalışmaya verse bile (yani hedef-odaklı ve yoğun bir şekilde pratik yapıp uzmanlardan geri bildirim alsa bile) o alanda uzmanlığın ancak bir kısmına kavuşulabildiği gösterilmiştir. Örneğin müzik alanında harcanan özel çaba ve pratik, bu alandaki uzmanlığın sadece %29.9'unu oluşturmaktadır.

Davranışa Dayalı Uzmanlık

Birçok zaman uzmanlık, bir kişinin belli bir alanda, adeta "bilinçsiz ve otomatik bir şekilde" belli davranışları sergileyebilmesi kapasitesi olarak tanımlanmaktadır. Bir sporcuyu ya da müzisyeni düşünün; uzmanlık alanında bir performans sergilerken hiç de çaba sarf ediyormuş veya hareketleri üzerine kafa yoruyormuş gibi değildir. Son derece doğal ve akışkan şekilde belirli davranışları sergileyebilmektedir.

Buna rağmen, bu tanımın da istisnaları mevcuttur. Hatta bazı araştırmacılar uzmanlığı bunun tam tersi olarak da tanımlamaktadırlar: Akışkan ve rutine binmiş davranışlar, uzman olmamanın göstergesi olabilir. Gerçek uzmanlar zorlu bir problemle karşılaştıkları zaman, olası hatalara odaklanabildikleri için hareketleri üzerine düşünürler, belli hataları öngörürler, bu sırada da uzmanlıklarına uzmanlık katarlar. Yani düpedüz bir beceri sergileme, uzmanlık göstergesi olmayabilir.

Belgeye Dayalı Uzmanlık

En yaygın uzmanlık tanımları, doktora veya profesyonel sertifikalar gibi diplomalara dayanır. Ne yazık ki bu yaklaşımın belli dezavantajları vardır. Diploma, genel olarak sadece bildirimsel bilgi kavramıyla ilgilidir; ancak o disiplindeki prosedürel bilgiye dair pek bir şey söyleyemez. Örneğin bir mühendislik öğrencisi veya bir yeni hekim, diplomasını aldığı sırada bol miktarda teorik bilgiye sahip olsa da, bu teorik bilgiyi pratiğe dökme fırsatı bulamamış, dolayısıyla prosedürel bilgiye sahip olamamıştır.

Bunun tersi de doğrudur: Hayatında hiçbir diploma almamış kişiler, belirli alanlarda çok üst düzey başarılar gösterebilirler. Bunun en klasik örneklerinden birisi, Epstein tarafından 1996 yılında AIDS aktivistleri arasında yapılan bir çalışmadır: Bu araştırmada, diploması olmayan AIDS aktivistlerinin süreç boyunca çok detaylı mikrobiyoloji ve istatistik bilgilerini öğrendiği ve nihayetinde AIDS araştırmalarına doğrudan katkı sağlayabilecek uzmanlığa eriştikleri gösterilmiştir. Benzer bir durum yazılım ve girişimcilik gibi alanlarda geçerlidir. Hiçbir diploması olmayan yazılımcılar Dünya'yı değiştiren yazılımlar geliştirebilirler; hiçbir diploması olmayan girişimciler Dünya çapında başarı ve uzmanlığa erişebilirler.

Topluma/Çoğunluğa Dayalı Uzmanlık

Kimi zaman toplum, aslında belli alanda uzmanlığı olmayan bir kişinin, o alanda uzmanlığa sahip olduğuna kanaat getirmesi sonucu kişi uzmanlık kazanmış sayılabilir. Bu ilginç durumun en bariz örneği astrologlardır. Bir astrologun, astroloji alanında hiçbir uzmanlığı yoktur; çünkü astroloji formal olarak çalışılabilen bir bilim dalı değildir; bir sahtebilim türüdür. Sahtebilimde uzmanlıklar bulunmamasına rağmen, belirli kişiler popülerlikleri sayesinde o alanlarda uzman statüsüne erişebilirler. Buna kimi zaman yafta uzmanlığı denmektedir.

Ancak belirli alanlarda formal uzmanlıklar bulunmasa da, toplumun uzman gördüğü kişiler o alanlarda gerçekten uzman olabilirler. Örneğin popüler bilimin belli bir okulu veya eğitimi yoktur; akademisyen olan veya olmayan kişiler bilim anlatıcılığı yapabilirler. Carl Sagan, bilim anlatıcılığı konusunda hiçbir ders almamıştır; halkla ilişkiler konusunda hiçbir diplomaya sahip değildir. Ancak bu alandaki becerisini halka tekrar tekrar ispatlaması sonucu bu uzmanlığa erişebilmiştir.

Ürüne/Başarıya Dayalı Uzmanlık

Bazı sahalarda uzmanlık tanımı yapabileceğimiz somut dayanaklar bulunmaz; bu nedenle kişilerin o alandaki başarısına veya ürettiklerine bakılır. Örneğin bir iş insanının başarısı, başını çektiği firmanın kârı veya sattığı ürünlerle belirlenir. Bir yazarın alandaki uzmanlığı, kitaplarının yaptığı baskı sayısı veya makalelerinin aldığı atıf sayısı ile belirlenir.

Bunlar her ne kadar objektif gibi gözüken sayaçlar olsalar da, ideal ölçü birimleri değildirler; çünkü her biri yanıltıcı olmaya açıktır: Bir kitabın satma nedeni yazarın uzmanlığı değil, doğru reklamcılık olabilir. Bir makalenin çok atıf alma nedeni isabetliliği değil, içindeki hataları veya tartışmalı doğası (ve hatta yağmacı yayıncılık veya intihal gibi ahlaksız uygulamalar) olabilir.

Buna rağmen bazı alanlarda bu tarz ürünler ve sonuçlar gerçekten iyi bir ölçüt olabilir. Örneğin sporda, bir kişinin maratonu ne kadar sürede tamamladığı o alandaki başarısı için iyi bir ölçüm aracıdır. Satranç, masa tenisi veya Scrabble gibi alanlarda Elo metriği gibi objektif performans kıstaslarına başvurulur. Bu gibi metriklerde bir kişinin başarı sıralaması, yaptığı her bir maçta/karşılaşmada/oyunda güncellenir ve kişinin kendisiyle birlikte gelişir.

Sonuç

Görebileceğiniz gibi her bir tanımın kendince avantajları ve dezavantajları mevcuttur. Biz Evrim Ağacı olarak uzmanlığı belirlerken Gobet tarafından 2011 ve 2015 yıllarında yapılan şu tanıma başvurmaktayız:

Uzmanlık, bir kişinin popülasyonun dikkate değer bir çoğunluğundan, dikkate değer miktarda daha üstün sonuçlar üretebilme başarısıdır.

Bu tanımın avantajlarından birisi hemen her alana uygulanabilir olmasıdır. Örneğin nefes tutma gibi bir alana bile uygulamak mümkündür. Tüpsüz dalış yapan kişiler, popülasyonun geri kalanının çoğu için ölümcül olacak süreler boyunca nefeslerini tutabilirler ve bu, onları bu alanda uzman yapar.

Tanımın ikinci önemli avantajı, hem bildirimsel bilgi, hem prosedürel bilgi tarafından domine edilen alanlarda kullanılabilmesidir. Örneğin bir sporcunun başarısı da, bir popüler bilim yazarının başarısı da aynı tanımla uzmanlık belirlemekte kullanılabilir.

Üçüncüsü, bir alanda gerçekten uzmanlığın olup olmadığını belirlemekte kullanılabilir. Örneğin yukarıdaki tanımı kullanarak belirlenecek uzmanlıklar, tenis gibi bir sporda gerçekten uzmanlar bulunduğunu gösterecektir. Ancak aynı tanım, astrologlar arasında uzmanlıklar bulunmadığını gösterecektir; çünkü yapılan çalışmalar bir astrologun bir diğerinden veya şanstan daha başarılı olamadığını göstermektedir.

Sonuncusu, bu tanım uzmanlar arasında bile kullanılabilir: Uzmanlar popülasyonunun dikkate değer bir çoğunluğundan, dikkate değer miktarda daha üstün sonuçlar üretebilen uzmanlara süper uzman denmektedir.