Milyonlarca insan yeni yıla zayıflamak için kararlılıkla girerken, yüzleşmeleri gereken sinir bozucu bir fizyolojik gerçek var: Ne kadar kilo verirsek verelim, vücudumuzdaki yağ hücrelerinin sayısı muhtemelen hiçbir zaman azalmayacaktır.

Bunun yerine, yağ hücrelerimiz sadece küçülür ve fazla enerji aldığımızda tekrar şişmeye hazır bir şekilde dokularda kalır. Kilo verdiğimiz zaman, birçoğumuz muhtemelen yağ hücrelerimizin "yağ yakıcı" egzersizler ya da "göbek eritmeye yönelik" diyetler sayesinde yok olduğunu sanarız. Fakat, Mayo Clinic'te obezite araştırmacısı olan Michael Jensen, kilo vermeyi uman herkesin bu hücrelerin aslında kilo kaybına nasıl tepki verdiğinin farkında olması gerektiğini söylüyor.

Evrim Ağacı olarak bize üniversite öğrencileri ve adaylarından en sık gelen sorulardan birisi, üniversite bittikten sonra yurtdışına eğitim amaçlı nasıl gidilebileceği, bu çalışmalar için paranın nereden bulunacağı, nasıl burs alınabileceği, not ortalamasının ne olması gerektiği, TOEFL ve GRE gibi sınavlara ne zaman girilmesi gerektiği, ne zaman ve nasıl çalışılması gerektiği, vb. sorular. Bu kılavuzda, bu konularla ilgili en temel bilgileri, çok basit ve kısa notlar halinde sizlere sunacağız. Umuyoruz birçok soru işaretinin temizlenmesine yardımcı olacaktır.

Hazırsanız, başlayalım:

Neden yelleniyoruz (evet, tıbbi terminolojide "yellenme" olarak geçer)? Neden kokuyor? Bunlar birçoklarımızın merak ettiği ama pek de fazla cevaplanmayan sorulardır. Ancak kendimizi tanımak, her şeyimizi tanımaktan geçer. Hoşumuza giden şeylerimizi tanıyıp diğerlerini reddedemeyiz. Bu sebeple, sokaktaki Ahmet amcadan sevgilinize, Angelina Jolie'den padişahlara kadar herkesin yaptığı bu konuyu ele alma vakti geldi diye düşünüyoruz. Yellenmeyle ilgili 10 ilginç konuya değinerek bu işin üstesinden geleceğimizi düşünüyoruz, umarız başarılı olabiliriz. Başlayalım:

Yellenme, bağırsaklarımızda biriken her türlü gazın, buldukları her türlü delikten dışarı kaçma çabalarının bir ürünüdür diyebiliriz. Bu delik, genellikle anüsümüz olmaktadır. Ağzımızdan başlayan sindirim kanalımızın her basamağında gazlar birikir; hatta yutkunurken yuttuğumuz hava bile en nihayetinde bir çıkış noktası bulacaktır. Ancak çıkardığımız gazın önemli bir kısmı bağırsaklarımızdaki bakterilerin gerçekleştirdikleri kimyasal faaliyetlerin bir yan ürünü olarak üretilir. Tipik bir yellenme sırasında insanlar %59 azot, %21 hidrojen, %9 karbondioksit, %7 metan ve %4 oksijen dışarı çıkarırlar. Kimi zaman çıkarılan gazın %1 kadar kısmı hidrojen sülfat ve merkaptanlardan oluşur. Bunlar içerisinde sülfür bulunur ki işte bu gaz, o meşhur kokunun nedenidir. Bağırsaklarımızda sıkışan ve dışarı itilen gaz, boğucu kaslarımızın (bağırsakların kasılmasını sağlayan kaslar) kasılma miktarına ve sıkışmış gazın basıncına bağlı olarak çıkış sırasında bağırsak duvarlarını titretebilirler. Bu titreşimler, "pırt" sesinin nedenidir. Yoksa gazın kendisi elbette sese sahip değildir; organlarımızla etkileşimi sese neden olur. Tıpkı hava veren bir borunun ağzına parmağınızı kısmen bastırdığınızda çıkan ses gibi...

İnsan zihninin işleyişinde kullandığı en önemli kısayol karşılaştırmadır diyebiliriz. Kendimizi, davranışlarımızı, karakterimizi, giyim tarzımızı, kariyerimizi, başarılarımızı ve hatalarımızı aklımıza gelen her şeyi ölçme ve diğer seçeneklere göre karşılaştırma eğilimindeyiz. Bu karşılaştırma, bazen basit bir alışveriş yaparken, mesela bir tişört satın almak istediğimizde, benzer tarzda olan tişörtleri birbiriyle kıyaslayarak, diğerlerine göre "bizim için uygun" (fiyat, renk, kalite vb.) olanı alırken ortaya çıkıyor. Bazense hangi alanda eğitim almamız, hatta kariyerimizin nasıl ilerlemesi gerektiği gibi sonucu çok uzun yıllara etki edebilecek önemli kararlar alırken karşılaştırmayı kullanıyoruz. Çevresindeki insanlara, arkadaşlarına ya da akrabalarına göre eğitim alan ve çalışma alanını bu şekilde seçen insanlarla sık sık karşılaşıyoruz. Rahatlıkla söyleyebiliriz ki en basit karardan en karmaşık karara kadar her durumda karşılaştırma yapıyoruz.

1954 yılında psikolog Leon Festinger yaptığı araştırmayla bu sosyal karşılaştırma davranışımızı "sosyal karşılaştırma teorisi" (İng: "Social Comparison Theory") adı altında 9 maddeden oluşan hipotezleriyle literatüre kazandırmıştır. Festinger'e göre kişiler; bilişsel yetenekler, beceriler, yeterlilik düzeyleri gibi çeşitli konularda kendisini değerlendirme güdüsüne sahiptir ve bu değerlendirme güdüsünü kendi sahip olduğu özelliklerini başkaların özellikleriyle karşılaştırarak gerçekleştirmektedir. Temel anlamda bu kuram, kişinin sahip olduğu yetenek ve beceri gibi özellikler konusundaki belirsizliğini karşılaştırmayla nasıl giderebildiğini açıklamaktadır. Bu durumu ve teoriyi London Business School'da örgütsel davranış profesörü olan Thomas Mussweiler şu şekilde açıklıyor:

Amerika kıtasının batısında, San Francisco'dan (ABD), Baja California'ya (Meksika) kadar olan bir alanda bulunan bu ilginç canlı, görselde görüldüğü gibi oldukça ilginç bir yapıdadır.

Okyanusun 3 ila 61 metre derinliklerinde bulunan bu tür, 2000 yılında yapılmış bir analize göre yaklaşık 38 derecelik sıcaklıkta yaşamaktadır. Işınsal Yüzgeçli Balıklar (Actinopterygii) sınıfına ait olan bu tür, 30 santimetrelik bir boya erişebilir ve bu, saçakyüzlü balıklar (Neoclinus cinsi) içerisindeki en büyük uzunluktur.

Evrim Ağacı Akademi (ya da kısaca EA Akademi), 2010 yılından beri ürettiğimiz makalelerden oluşan bir çevirim içi eğitim girişimidir.

Evrim Ağacı olarak bu akademiyi başlatmaktaki hedefimiz, klasik eğitim sistemine alternatif ve tamamlayıcı olmanın yanı sıra; her yaş, eğitim düzeyi ve ilgi alanından insanın kendisini özgürce ve tamamen ücretsiz bir şekilde eğitebileceği, geliştirebileceği ve ufkunu genişletebileceği bir araç sunabilmektir.

Evrimden söz ederken aklımızda bulundurmamız gereken en önemli şey, bireylerin değil popülasyonların evrimleştiği gerçeğidir. Dolayısıyla evrimsel bir analizin ilk adımı, popülasyonları anlamak ve analiz etmekten geçer. İşte bu yazımızda, popülasyonları anlamak adına ufak bazı adımlar atacağız. Umuyoruz ki faydalı olacaktır.

İlk olarak bazı soru işaretlerini giderip, bazı gerçeklerden bahsedelim: hiçbir türün tekil birey evrimleşmez. Yani siz ya da ben asla evrimleşmeyeceğiz. Biz neysek, oyuz. Ömrümüz boyunca değiştik ve değişiyoruz, değişeceğiz de... Ancak bunların hiçbiri evrimsel değişimler değildir. Bunlar, ömrümüz içerisinde geçirdiğimiz gelişimsel değişimlerdir. Bu değişimlerin doğrudan evrimsel bir anlamı yoktur. Elbette dolaylı yoldan evrimsel gidişatı etkileyebilir; örneğin kas yapıyor olmanız, vahşi doğada hayatta kalma şansınızı kısmen arttırabilirdi. Ancak bu kaslı yapınız, evrimsel bir anlam taşımaz; çünkü neredeyse hiç kalıtsal değildir (epigenetik faktörleri şimdilik göz ardı ediyoruz). Dolayısıyla sizin kaslı olmanız, yavrularınızın da kaslı olacağı anlamına gelmez. İşte bireyin ömrü içerisinde geçici olarak edindiği bu değişimlere modifikasyon, bu modifikasyonların toplamında meydana gelen değişime ise gelişim denir. Modifikasyon, genellikle sonradan kazanılan ve geçici olan özellikler için kullanılır: kas yapma bir örnektir, diğer tipik örneği ise ten renginin güneş altında bronzlaşmasıdır. Bunlar, bu değişimlere neden olan faktörler ortadan kalkarsa zaman içerisinde yok olurlar: eğer ki güneş altında durmazsanız, teniniz eski rengine dönecektir. Kas yapmayı bırakırsanız, kaslarınız eski haline dönecektir. Ancak gelişimsel her değişim geri dönmez: ömrünüz boyunca boyunuz uzar, bilgileriniz artar, dişleriniz değişir, vs. Bunların hiçbiri zaman içerisinde geri dönmez. Fakat yine de bu değişimler evrimsel anlam ifade etmez, çünkü bu değişimler kalıtsal değildirler.

Tarihte birçok hükümdar halkına büyük faydalar sağlamış ve tarihte olumlu bir şekilde hatırlanmıştır. Ancak bazı hükümdarlar daha çok zulüm ve adaletsizlikleriyle tanınmış, ülkelerine faydadan çok zarar vermiştir. Hükümdarların yaşamlarını incelemek bazen karmaşık bir uğraş olsa da aynı zamanda oldukça ilgi çekicidir. Özellikle yazımızın odağı olan Commodus gibi sıra dışı Roma imparatorlarının hayatları bu ilginin önemli bir parçasıdır.

Roma İmparatorlarına yüzeysel bir göz attığımızda ilginç bir döngüyle karşılaşabiliriz. Ülkeye refah getiren hükümdarları, genellikle kaotik ve çılgın olarak anılan imparatorlar takip etmiştir. Örneğin Tiberius'tan sonra tahtı kan dondurucu zalimliğiyle tanınan Caligula devralmış, Roma'ya refah getiren hayırsever imparator Claudius'tan sonra ise Roma'yı felakete sürükleyen Nero tahta geçmiştir.^[1][2] Benzer bir döngü, filozof ve bilge bir lider olarak anılan Marcus Aurelius'un ardından gelen oğlu Commodus ile de görülür. Gladyatör dövüşlerine olan düşkünlüğü ve sıra dışı davranışlarıyla tanınan Commodus, Roma'nın en ilginç ve tartışmalı imparatorlarından biri olarak tarihe geçmiştir. Öyleyse gelin, bu çılgın imparatorun hayatına daha yakından bakalım.

Canlıların (tek hücreli olandan en gelişmiş olana kademeli olarak yükselen kapasitede) kendi dışındaki dünyadan aldıkları sinyalleri kendileri için işe yarayan bilgiye dönüştürdüklerini biliyoruz. Bu sürecin asıl olarak bilgilenme- bilgi edinme faaliyeti olduğunu, ve edinilen bilgi (ler) nin o canlının temel ihtiyaçlarını dengeli ve sürekli olarak sağladığı durumda bu faaliyetin daha fazla bilgiye erişim için ilerlemediğini, bir anlamda bilişsel gelişimin durduğunu söylememiz mümkün görünüyor. Çevresel koşulların yaşamı ve üremeyi tehdit ettiği durumlarda canlı farklı yollar arayıp yeni bilgiler edinecek ya da soyu tükenecektir; varyasyon, adaptasyon ve kopyalama ile ilerleyen evrimsel süreç.

En gelişmiş olduğuna gezegeni kolonileştirmiş olmasına bakarak karar verdiğimiz insan bu bağlamda en bilgili canlıdır. Ama bu bilgili oluşa herhangi başka bir anlam yüklenebilir mi, bilinçli miyiz? Bu noktada insan bilgisinin iki seviyedeki ilerleyişini mercek altına almak işe yarayabilir. Bireysel seviyedeki tutum ve davranışlarla topluluk seviyesinde olanlar farklı örüntülere sahiptir. Bireysel bilişin kapasitesi tarih boyunca artarken topluluk seviyesi belki de tekerrürden ibaret. Biliş kapasitesini bilinç olarak okuduğumuzda topluluk seviyesinde yerinde sayan bir bilince sahibiz; dışımızdaki dünyaya ait bilgideki artışla topluluk seçimleri eşit biçimde ilerlemiyor sadece araçlar değişiyor. Öyle ki bireysel tutum ve davranışlarımızın değerlendirilmesi adına sürdürülebilir yönergelere (kültürümüz) ve rasyonel kriterlere sahipken topluluk seviyesinde bunun yerine sabit örüntüler, irrasyonel seçimlerle karşılaşıyoruz; sanki bilinç bulanıklaşıyor. Kritik eşikler söz konusu olduğunda (sağkalım ve üreme) toplumsal tercihlerimiz her seferinde evrimin standart mekanizmalarına tabi kalıyor önce can sonra kademeli olarak genetik yakınlarımız; standart memeli ''bilinci''.