Saçmalığı Tespit Etmek: Psikolojiye İlgiliyseniz, Psikoloji Gibi Gözüken Bu Zırvalara İnanmayın!

Humpty Dumpty, "Böyle açıklamalar yapmaya devam etmene gerek yok," dedi, "mantıklı değiller ve ilgimi çekmiyorlar." (Lewis Carroll, Aynanın İçinden)

Psikoloji, bir zihin ve davranış bilimidir. Astrolojiyle, Rhonda Byrne'ın Sır kitabından doğan The Secret akımıyla veya diğer Yeni Çağ gevezelikleri ile hiçbir ilgisi yoktur. Ancak psikolojiye ilgi duyan birçok zeki insan, bazen kulağa "psikoloji ile ilgiliymiş gibi" gelen bu bilimsel temelden yoksun mantık dışı mevhumlara çekildiğini de hissedebilir. Peki bu konuda endişelenmemiz gerekir mi?

E Ne Olmuş Yani?

Belki de bu konu, o kadar da önemli değildir? Bazı insanlar bu inançların saçma ve çoğunlukla zararsız olduğunu düşünür, ayrıca insanların kahir ekseriyeti bunlara zaten inanmaz, değil mi?

Ancak anketler bu durumun tam da tersini gösteriyor: Çoğunluğumuz, gerçeğe tam bir sadakat göstermiyor. Mesela Amerikalıların %73'ünün en azından 1 adet paranormal inancı vardır.^[1] Pek çok sahtebilim, kamusal alanda geniş bir ilgi toplar.^[2] Üstelik böylesi mantıksız inançlar, halihazırda insanları gerçek anlamda öldürüyor olsa bile!^[3]

Carl Sagan'ın o ünlü öngörüsünü hatırlıyor musunuz? Şöyle demişti:^[4]

Çocuklarımın yahut torunlarımın zamanının Amerikası için şöyle bir öngörüm var: [...] o vakit geldiğinde, ileri teknolojinin gücü çok az kişinin elinde olacak ve kamu çıkarlarını temsil edenler, var olan sorunları anlamaktan bile aciz kalacak; insanlar kendi gündemlerini belirleme becerilerini, yetkili kişiler de bilinçli sorgulama yetilerini kaybedecek; işte, kristal kürelerimizi sıkıca kavrayıp endişeyle yıldız fallarına başvurduğumuzda, eleştirel melekelerimiz düşüşe geçip, neyin iyi hissettirdiği ile neyin doğru olduğunu ayırt edemez hale geldiğimizde ayağımız kayacak, ve neredeyse hiç fark etmeden, batıl inançlara ve karanlığa tekrar gömüleceğiz.

Ne yazık ki, o noktayı geçtik, hatta çoktan aştık bile.

Bu yazının amacı, okuyuculara ilgi çekici gelen ama içi tamamen boş olan beş mevhum hakkında biraz bilgi vermek, bilgi verirken de biraz eğlendirmek olacak.

Psikolojiyle İlgili Gibi Gözüken 5 Saçmalık

1. Astroloji

Penny: "Ben bir yay burcuyum, bu da muhtemelen sana bilmen gerekenden çok daha fazlasını söylecektir."

Tüm Reklamları Kapat

Sheldon: "Tabi ki, bu, doğum esnasında güneşin keyfi olarak tanımlanmış takımyıldızlara olan konumunun insan kişiliğini bir şekilde etkilediğine ilişkin kitlesel ve kültürel bir yanılgıya senin de inandığını söylüyor." (Big Bang Theory)

Psikoloji ile ilgili diğer içerikler ›

• Uyku Terörü Nedir? Uykudan Sürekli Korkuyla Uyanmak Normal mi?
• Ölüm ve Medya: Medya, İnsanları Öldüren Unsurları Doğru Yansıtıyor mu?
• Kötü Olayları Unutmak İçin İçki İçmek, Sandığınızın Aksine Hatırlamanıza Yardımcı Oluyor!

Astrolojinin neden bir saçmalık olduğuna dair bazı nedenler şunlar:

İlk olarak, astrolojik tahminlerle yapılan deneysel testler, astrolojinin hiçbir işe yaramadığını göstermektedir. 40'tan fazla kontrollü çalışmanın meta analizi, uzman astrologların, insanlardaki dışa dönüklük gibi temel kişilik özellikleri bile tahmin etmek konusunda tesadüften daha iyi performans gösteremediğini ispat etmektedir.^[5] Hem öznenin, hem de araştırmacıların uygulanan deneysel koşulu bilmediği çift kör testler de, yapılan astrolojik tahminlerin kanıtlarla desteklenemediğini işaret etmektedir.^[6]

İkincisi, gezegenlerin kişiliğinizi etkilediği hakkında tespit edilmiş bir mekanizma bulunamamıştır.

Üçüncüsü, eğer astrolojinin insanlar üzerindeki etkisine sebep olan şeyin yerçekimi ile ilgili olduğunu düşünüyorsanız (ki yanılıyorsunuz), bu zannedildiği gibi değildir: Doğduğunuz sırada odada bulunan doktorun sizin üzerinizde yarattığı yerçekim kuvveti, Güneş Sistemi'mizdeki herhangi bir gezegenin size o anda uyguladığı yerçekim kuvvetinden daha güçlüdür.

Dördüncüsü, astrolojinin doğru olması için fizik ve psikoloji hakkında bildiğimiz hemen hemen her şeyin yanlış olması gerekir. Fizik ve psikoloji konusunda bildiğimiz her şey yanlış değildir.

Beşinci ve son olarak, astrolojiye olan inancın, sadece bilişsel önyargılar (doğrulama yanlılığı gibi) ve ne idüğü belirsiz yazıların (Barnum ifadeleri gibi) bir kombinasyonu tarafından yönlendirildiğini düşünmek için ortada oldukça iyi nedenler vardır.^{[7], [8]}

Gezegenler ve kişiliğimiz arasında gerçek bir bağlantı yoktur.^{[9], [10]}

Daha net anlatmak gerekirse: İnsan olarak, olmadık yerlerde bile kalıplar görmeye meyyal olduğumuzu akılda tutmakta yarar var.^[11] Bu, Ramsey Teorisi’nden elde edilen matematiksel kavramlarla birlikte, zihinlerimizde rastgele örüntüler bulan detektörlerin varlığına dair kanıtlar gözden geçirildiğinde daha iyi anlaşılabilir.^{[12], [13]}

Bu arada, bu bilişsel önyargılar insani açıdan evrenseldir ve onlarla hepimiz mücadele etmekteyiz.^[14] Hiç kimse bu çeşit önyargılara karşı bağışıklık geliştirmemiştir! Bu yüzden zaman zaman, tıpkı diğerleri gibi böyle insani zaaflara yenik düşerseniz, kendinizi kötü hissetmeyin. Umudumuz o ki, bu tür bilişsel önyargıların bizi nasıl yoldan çıkardığını ne kadar iyi öğrenirsek, dünyanın nasıl işlediğine dair asılsız iddialara karşı da o kadar uyanık olacağız.

Ayrıca, astrolojiyi fazla ciddiye almanın tehlikelerini distopyacı bir açıdan işleyen bilimkurgu dizisi The Orville'in 2. sezon 5. bölümüne göz atmanızı da tavsiye ederiz.^[15]

2. Myers-Briggs Kişilik Testi

Myers-Briggs Kişilik Tipi Göstergesi (MBTI), dünyanın en popüler kişilik testlerindendir. Ama ne yazık ki bu testin büyük bir kısmı tamamen saçmalıktan ibarettir.

Sunduğu sonuçlar tutarsızdır, hayata dair çıkarımları kestiremez, temel kişilik değişkenlerini göz ardı eder ve ampirik olarak doğrulanmamış fikirlere dayanır. Myers-Briggs Şirketi bile bu testin, "öngörüsel değil, tanımsal bir şekilde tasarlandığını" iddia etmektedir; ancak insanlar hala bunu işyerindeki davranışları tahmin etmek için yaygın olarak kullanmaktadırlar. Myers-Briggs'in daha derin bir incelemesi için buradaki yazımızı okuyabilirsiniz.^[16]

Ünlü bir espride de söylendiği gibi:^[17]

Açık fikirli olmak iyidir; ancak fikirlerinizi çok fazla açarsanız beyniniz kafanızdan düşebilir. 

3. Homeopati

Homeopati, "benzer benzeri iyileştirir" söyleminden yola çıkan ve seyreltilmiş maddelerin etki arttırdığı fikrine dayanan bir alternatif tıp şeklidir.

Bunun bir saçmalık olduğunu anlamak için çeşitli deliller saymamız gerekirse:

1. Kontrollü çalışmalar homeopatinin plasebodan daha iyi bir netice vermediğini gösteriyor.^{[18], [19]}
2. Fizik, kimya, biyoloji ve tıbbın çoğu alanlarıyla çelişiyor (ve siz, bu bilimlerin işe yaradığını zaten biliyorsunuz; çünkü enfeksiyonlarımızı iyileştiriyorlar ve şu anda bu yazıyı okuduğunuz cihaz bu bilimler sayesinde çalışıyor).^[20]
3. Kanıtlar, homeopatinin temel ilkelerinin (yani hastalığa benzer tedaviler uygulamanın veya kimyasalları seyreltmenin gücünü arttırdığının) yanlış olduğunu açıkça göstermektedir.^{[21], [22]}

Gerçekten de homeopatiye olan inancın, psikolojik beklentiler üzerinden ve plasebo etkisi tarafından yönlendirildiği ayan beyan görülmektedir.

Agora Bilim Pazarı

Sherlock Holmes - Baskerville Laneti

“Bütün bunların anlamı nedir, Holmes?”
“Cinayet bu, Watson…”
Aşınmış bir baston, gözden kaçmış bir aile portresi, firari bir katil ve bir hayalet köpek üzerine kurulu eski bir lanet… Sherlock Holmes’un karşısına çıkmış en meşhur, en karmaşık dava. Her bir yeteneğini sergilemek ve sadık dostu Dr. Watson’ın koşulsuz desteğini almak zorunda.

İngiltere’nin çizgi roman dünyasındaki önemli temsilcilerinden Ian Edginton ve I.N.J. Culbard tarafından uyarlanan bu dört Arthur Conan Doyle klasiğinden üçüncüsü Baskerville Laneti Kutlukhan Kutlu çevirisiyle karşınızda.

“Culbard ve Edginton konunun özünü yakalamada gerçek birer usta. Her sayfası keyif.”
–Rachel Cooke, The Observer

Devamını Göster

₺150.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

Tim Minchin'in beat akımından etkilenen hareketli bir şiirinde oldukça manidar bir şekilde ifade ettiği gibi:^[23][24]

Alternatif tıp ya işe yaramaz ya da çalışmaz, bunlar kanıtlandı.

İşe yaradığı kanıtlanmış alternatif tıbba ne diyorlar biliyor musun?... Tıp!

Homeopatik bir acil servisin nasıl görüneceğini hiç merak ettiniz mi? Komedi ikilisi Mitchell ve Webb, bu konuda bize harika bir skeçle biraz fikir veriyor:^[25]

Ve başka bir videoda gösterildiği gibi, homeopatide "çift kör" çalışmaların nasıl çalıştığını öğrenebiliyoruz:^[26]

Çalışmayı yapıyorsunuz ve sonra sonuçlara kör kalıyorsunuz... Hem de tam iki kez!

Bu fikrin anlaşılması hayli uzun zaman aldı; ancak artık birçok insan homeopatinin zararsız bir saçmalık olmadığını, aksine her yıl insanları gerçek tedavilerden uzaklaştırarak ölümlere sebep olan tehlikeli bir zırvaya tekabül ettiğini kabul ediyor.^{[27], [28]} Bu genel kabul, ayrıca, okunmaya değer olan "Sözde Terapilere Karşı Avrupa Manifestosu" gibi olumlu gelişmelere yol açmıştır.^[29]

4. The Secret (Rhonda Byrne'ın "Sır" Kitabı)

Bu... her zamanki New Age saçmalığıydı... biraz psikopalavra, biraz kendine yardım (self-help) üzerine ipuçları, üzerine de sözde kutsal metinlerden ve Ruhunuz İçin Tavuk Suyuna Çorba’dan alıntılar eklenmiş bir lapa işte. (Connie Willis, Inside Job)

Ah şu Sır, tam da her şeyi yerle bir edecek türden saçma bir kitaptır. Olumlu biçimde kullanılan görselleştirmenin hayatınıza iyi şeyler getireceği fikri üzerine kurulu olup, hayatınızdaki talihsizliklerin veya sefaletle kuşatılmış olmanızın aslında kendi düşüncenizin olumsuzluğundan kaynaklandığından, yani kendi başınıza açtığınız sorunlar olduğundan dem vurur. Diğer birçok bilim dışı inanış çeşidi gibi, Sır da iddialarını ciddileştirmek için kuantum fiziğini kötüye kullanır (size söylemeliyiz ki bu, tamamen klişe bir stratejidir) ve arka yüzü oldukça çirkindir.^{[30], [31], [32]}

Chabris and Simons adlı uzman iki psikolog, bu kitapla satılmaya çalışılan deli saçmasını analiz ederek, insanların bunu neden özellikle çekici bulduğunu bir The New York Times makalesinde vurgulamışlardı.^[33] Mark Manson tarafından yazılmış, sınır tanımayan başka bir analizde ise, bu doktrinin nasıl temel bir yanılsama üzerine kurulu olduğu açıklanmaktadır.^[34]

5. Psişikler, Medyumlar, Kahinler, Falcılar ve Psikokinetikçiler

Baylar, bayanlar, ikili cinsiyet tezini reddedenler, işte size NBA All-Star takımı seviyesinde bir seçme saçmalıklar topluluğu...

Sahte umutlar karşılığında insanların mallarını mülklerini silkelemek elbette yeni bir şey değil. Harry Houdini ve Muhteşem Randi gibi yalan avcıları, zamanında böyle dolandırıcılıklar yapanların maskelerini düşürerek mükemmel bir iş çıkarmışlardı.^[35]

Hele psikoloji öğrencisiyseniz, Muhteşem Randi'yi muhakkak tanımanız gerekir.^[36] Eğer tanımıyorsanız, buna onun harika YouTube videolarıyla başlayabilirsiniz:^[37]

Kişisel hayatı ile desteklediği kariyeri hakkında yapılmış An Honest Liar adlı belgesele de göz atmanız lazım.^[38] Yayınlamış olduğu kitaplarsa kesinlikle tavsiye edilir.^[39]

Astral düzlemdeki Yüksek Bilgelik zırvalarını yayıyor, ve bu şekilde izleyicilerini karanlıkta bırakarak onların ceplerini boşaltıyordu. (Connie Willis, Inside Job)

Bu konularda biraz kafa yormak istiyorsanız, tüm zamanların en allı pullu bilim kurgu yazarı olan Connie Willis'in Hugo ödüllü bu harika romanını okumalısınız.^[40] Kitapta Willis, seansları, şüpheciliği ve romantizmi merkeze alan bir paradoksun etrafında dönen, mükemmel olarak hazırlanmış, ciddi şekilde yapılandırılmış ve tatmin edici bir şekilde sonlanan bir masal örgüsü sunmakta.

Psikoloji Öğrencileri İçin: Sakın Psikolojiyle Alakalı Önemli Bir Noktayı Kaçırıyor Olmayasınız?

Bilimsel bir temel taşımayan ve mantık dışı olan bu tür inançlara kapılmış bir psikoloji öğrencisi misiniz? Eğer öyleyse, kusura bakmayın, ama bir yerde disiplininizin metodolojik omurgasını ve canlandırıcı ruhunu ıskalamaktasınız. Psikolojinin ilerleyişi -ya da psikolojinin amacı diyelim- insan zihnini, varlığına dair hiçbir kanıtımızın olmadığı veya nedensel biçimlere dayanmayan şeylere bağlamadan, en doğal şekilde açıklamaktır. Psikoloji, zihni doğallaştırabildiği ve onu bilimin kapsamına sokabildiği ölçüde başarılıdır.

Arzulanan hedef aslında oldukça büyüktür: Zihni; deja vu, plasebo etkisi, sinirden kaynaklanan kaşıntılar, sahte anılar, sinestezi, gerçekçi rüyalar, ölüm öncesine dair deneyimler gibi tüm güzel tuhaflıklarıyla bir bütün olarak, evrenin bilinen herhangi bir yasasını ihlal etmeden, mucizelere güvenmeden ve eldeki fenomenleri açıklamak için gereksiz varlıklara ihtiyaç hissetmeden, tamamen doğal bir şekilde anlamak... Gezegensel çekimlerle yoğrulmuş ruhlara, kehanetlere veya kişilik özelliklerine izin verirseniz, oyuna daha başlamadan pes etmiş olursunuz.

İyi haberse, zihni bu şekilde düşünmeye başlamak için hala geç değil. Beyniniz, fizik yasalarına uyan ve evrimin kör algoritmik süreçleri tarafından şekillendirilmiş, yumuşacık, ıslak bir bilgisayar gibidir. Karanlık tarafa geçmeye var mısınız? Bilimsel temel taşımayan mantıksız inançları o kadar da özlemeyeceksiniz, size söz veriyorum. Bu natüralist zihin akımında, yalnızca huşu ve ihtişam mevcut.

Ayrıca kurabiyelerimiz bile var!^[41]

Havalı Saçmalıkları Nasıl Tespit Edersiniz?

Bunları "saçmalık" olarak nitelendirmeyecek kadar centilmen ve bilgin biri olan Carl Sagan, zırvaların nasıl tespit edileceğine dair ünlü bir makale kaleme almıştır.^[42] Bu yazı, dünya hakkında nasıl düşünülmesi gerektiğini sorgulayan herkes için hep güncel kalacak bir okumadır. Ayrıca Sagan'ın Karanlık Bir Dünyada Bilimin Mum Işığı kitabı ve Dawkins’in neyin doğru olduğunu nasıl bilebileceğimize dair gençlere yönelik Gerçeğin Büyüsü: Neyin Gerçekten Doğru Olduğunu Nerden Biliyoruz? adlı kitabı da yol gösterici kaynaklardır.^{[43], [44]}

Eğer herşeyi içinde toplayarak yalan avcılığı yapan kaynaklarıyla ilgileniyorsanız, Skeptic Magazine ve Center for Inquiry sayfalarına göz atmayı düşünebilirsiniz.

Özellikle psikolojiyi merak ediyorsanız, popüler psikolojinin 50 büyük klasik miti üzerine Scott O. Lilienfeld'ın yazdığı güzel bir kitap da bulunmakta.^[45]

Peki batıl inançlarımıza ne olacak? Belki siz de batıl-agnostik olabilirsiniz, ama yine de bu konuyla ilgili kısa ve eğitici videolar izleyerek kendinizi eğitebilirsiniz:^{[46], [47]}

Ama komplo teorilerinin psikolojisi hakkında sorularınız varsa, komik video derlemeleri ve komplocu düşünce üzerine bilimsel makalelere bakmalısınız:^{[48], [49]}

Ve son olarak, bilim harika bir şey olduğu için, insanların görünüşte bir derinliği olduğu zannettikleri saçmalıklara karşı nasıl tepki verdiklerine dair bazı araştırmalar var. (Mesela üzgün olmak, ilginç bir şekilde insanları daha da şüpheci yapıyormuş gibi görünüyor. Tabii burada saçmalığın kaynağı da önemli).^{[50], [51], [52]}

Peki Bundan Sonra Ne Yapmak Lazım?

Kabul etmek gerekir ki, bu yazı, öğrencilerin psikoloji bilimine yakınmış gibi gelen temelsiz ve mantıksız inanışlar hakkında daha eleştirel düşünebilmeleri için bir başlangıç teşkil edebilseydi, bundan çok memnun olurduk. Her altbaşlıkta ele alınan konular maalesef kısa ve yüzeysel kalıyor, ancak izlemeniz ve biraz daha derin okuma yapmanız için birçok referans kaynağı bıraktık. Hiç olmazsa, buradaki şarkılar ve videolar sizi biraz güldürecektir.

Şunu lütfen unutmayın: Zihinle ilgili iddiaları değerlendirirken anekdotları kaynaktan sayamayız. Delillendirdiğimiz tüm kanıtların koşer ve garantili -yani doğrulama yanlılığı ile lekelenmemiş, plasebo etkisi tarafından yönlendirilmemiş, dünyayı hatalı veya yanılgıya açık bir şekilde anlamaya çalışırken anlama aç zihinlerimizin yapabileceği milyonlarca hatadan arındırılmış- olması gerekir. Bu nedenle, bilimsel kontrolleri yapılmış titiz ve uygun çalışmalar yerine, kişisel anekdotlardan gelen kanıtları tercih edemeyiz. Bu kulağa biraz sert gelebilir, ancak bilişsel önyargılarla filtrelenmiş kişisel anekdotlar anlatmak, bir sayının sol tarafına sıfır eklemek gibidir.

"Eğer bir şey, dünyayı anlamak için sistematik kanıtlarla desteklenmiyorsa, veya açıklama yapmak için gerçekten gerekli değilse, ona ihtiyacımız yoktur." ilkesine bağlı kalmak zorundayız. Douglas Adams bir keresinde şöyle diyor:^[53]

Zemininde perilerin olduğuna inanmak zorunda kalmadan, bir bahçenin kendiliğinden güzel olduğunu görmek yeterli değil midir?

Amacımız zihni anlamaksa, hayalleri ve hüsnükuruntuları bir kenara bırakmalıyız. Onlara ihtiyacımız yok ve onlarsız daha iyi olacağız. Bu doğal dünyada fazlasıyla ihtişam ve huşu var – tıpkı Emily Dickinson'ın  (1830-1886) şu zamanlar ötesi şiirinde harikulade bir şekilde yakaladığı gibi (şiirin çevirisi için Talat Sait Halman'a teşekkür ederiz):^[54]

BEYİN GÖKTEN GENİŞTİR

Beyin gökten çok daha geniştir,

Yan yana koyarsan ikisini,

Beyin kendi içine rahatça

Sığdırır hem göğü, hem seni.

Beyin denizden çok daha derin,

Belki masmavi denizin dibi,

Ama beyin onu hemen emer

Kova dolduran süngerler gibi.

Beyin, Tanrı ağırlığına denk,

Kaldır, dirhem dirhem tart istersen,

Sanki değişik görünürler mi

Hece nasıl değişikse sesten?