Plasebo Etkisi Nedir? Deneylerde Plasebo Nasıl Kullanılır?

Plasebo, gerçek ilaca benzeyen fakat gerçek bir ilaç olmayan, dolayısıyla herhangi bir hastalığı tedavi etmeye yarayamayacak maddelerdir.^[1] İlaç olmamasına rağmen ilaca benzeyen şekilde üretilen veya uygulanan bu "işlevsiz tedavi araçları"; şeker, distile edilmiş su ya da tuz (salin) solüsyonu gibi kimyasallar olabilirler. Bunların herhangi bir hastalığı tedavi edici etkisi olmadığı bilindiğinden, plasebo da bir ilaç değildir.

Latincede "I shall please", Türkçede "Tatmin edeceğim", "Hoşnut ederim" gibi anlamlara gelen plaseboyu alan kişiler, genellikle, aldıkları ilacın gerçek mi yoksa plasebo mu olduğunu bilmezler. Amaç, hastayı tedavi ediyormuş gibi gözükmektir; bu nedenle de plasebo, gerçek bir tedavi gibi gözükecek biçimde tasarlanmıştır: Plasebo, hap şeklinde bir şeker, iğneyle enjekte edilen bir sıvı (örneğin tuzlu su) ve hatta cerrahi bir prosedürün tamamı olabilir.^{[2], [3]} Ancak bu müdahalelerin hastalığa doğrudan hiçbir etkisi bulunmaz.^[4] Plasebo, insanların ilacın pozitif etki edeceğini düşünmesi sebebiyle durumlarını iyileştirir.^{[5], [6]} Kişiler plasebodan ne kadar pozitif etki alacaklarını düşünürlerse, o kadar yüksek bir olasılıkla bundan faydalanacaklardır.

Örneğin İkinci Dünya Savaşı sırasında yaralı Amerikan askerlerini tedavi eden ve elindeki ağrı kesici morfin tükenen Henry Beecher, umutsuzluğa kapılarak, askerlere morfin verdiğini söyleyip salin (tuzlu su) solüsyonu vermeye başlamıştır. Kendilerine tuzlu su verilen askerlerin %40'ı, bu "tedavi" sayesinde ağrılarının dindiğini belirtmiştir. Bu, plasebo etkisinin gücünü göstermektedir.

Bu çerçevede plasebo etkisi, insanlar doğrudan beklenen etkiyi yaratamayan bir maddeye veya prosedüre (yani plaseboya) verdikleri psikolojik yanıtın bir sonucu olarak (genellikle olumlu) bir etki yaşadıklarında gözlemlenir.^[7]

Plasebonun klinik tıpta kullanımı, özellikle gerçek bir tedaviymiş gibi davranıldığında, bazı etik kaygılar da doğurmaktadır; çünkü plasebo kullanımı, doktor-hasta ilişkisinin bir çeşit sahtekârlığa dayanmasına sebep olmaktadır ve bilgilendirilmiş onam kurallarını es geçmektedir.^[8] Bir zamanlar plasebonun herhangi bir etkisi olabilmesi için bu tür bir aldatmacanın zorunlu olduğu varsayılıyordu; ancak sonradan yapılan çalışmalar, hasta, tedavinin plasebo olduğunun farkında olduğunda bile plaseboların etkileri olabileceğini göstermektedir.^[9]

Plasebo etkisi birçok bağlamda önemli roller oynar ve bu etkiyi anlamak son derece önemlidir. Makalemizde plasebo hakkında daha fazla bilgi edinecek, nasıl çalıştığını anlayacak ve plasebo etkisini nasıl fark edebileceğinizi ve kullanabileceğinizi göreceksiniz.

Plasebo Türleri

İnaktif (Saf) ve Aktif (Saf Olmayan) Plasebolar

İnaktif (veya saf) plasebo, inert olarak kabul edilen ve doğrudan farmakolojik bir etki yaratmayan plasebo türüdür. Şeker hapları, bir kimsenin fizyolojisini doğrudan etkileyemediği; yalnızca plasebo etkisi yoluyla etkileyebildikleri için genellikle inaktif ve saf plasebo olarak kabul edilir.^{[10], [11]}

Aktif (veya saf olmayan) plasebo ise inert olarak kabul edilmez ve ilgilenilen konu kapsamında olmasa da doğrudan farmakolojik bir etkiye sahip olabilir. Örneğin vitamin transfüzyonları, tedaviyi doğrudan etkilemesi beklenmiyorsa kanser tedavisinde aktif ve saf olmayan bir plasebo olarak kabul edilebilir; ancak yine de viral enfeksiyonların tedavisinde kullanılan antibiyotikler gibi bir kişinin fizyolojisini farklı şekillerde etkileyebilir.^{[10], [11]}

İnaktif ve aktif plasebonun asıl kullanım alanı tıptır ve tıp bağlamı dışında herhangi bir ilaç ile tetiklenmedikleri için hiçbir farmakolojik etkisi yok yerine hiçbir etkisi yok şeklinde değerlendirilirler.^{[10], [12]}

Aktif plasebolar, doğrudan etkisi olan bir madde yerine inaktif bir plasebo kullanılması takdirinde bir plasebo etkisinin tetiklendiğinin tespit edilebileceği durumlarda önem kazanmaktadır. Örneğin güçlü psikoaktif etkileri olan bir ilacın denendiği klinik deneylerde inaktif bir plasebonun kullanımı hastalar tarafından kolaylıkla fark edilebilir.^{[13], [14]}

Bununla birlikte aktif plasebo kavramı, saf olmayan bir plasebonun gözlemlenen fenomeni doğrudan etkileyip etkilemeyeceğinin net olmaması (yani aktif bir plasebonun etkisiz olup olmamasının belirsizliği) sebebiyle eleştirilmektedir.^[15] Örneğin bir vitamin infüzyonunun kanseri doğrudan etkilemesi beklenmese bile hasta vitamin eksikliği yaşıyorsa plasebo kapsamında değerlendirilemeyecek bir etki deneyimler.^[15] Benzer şekilde antibiyotiklerin viral bir enfeksiyonu etkilemesi beklenmemektedir; ancak klinik bağlamda bir enfeksiyonun kısmen de olsa bakterilerden kaynaklanıp kaynaklanmadığı her zaman net değildir.^[15] Bu, salin enjeksiyonları gibi inaktif plasebolara kadar da uzanabilen bir sorundur. Zira inaktif plasebolar da araştırmaya konu olan fenomen üzerinde doğrudan fizyolojik bir etkiye sahip olacak kadar yüksek bir dozda uygulanırsa aktif olarak kabul edilebilirler.^[16]

Kapalı Etiketli ve Açık Etiketli Plasebolar

Kapalı etiketli plasebo (gizli, gizlenmiş veya aldatıcı plasebo olarak da bilinir), bir kimsenin plasebo olduğunu bilmediği veya emin olmadığı türde plasebodur.^{[17], [18]} Örneğin birine şeker hapları verilir ve bu hapların antibiyotik olduğu söylenirse, bu kişiye kapalı etiketli bir plasebo verilmiştir.

Açık etiketli plasebo (gizli olmayan, gizlenmeyen veya aldatıcı olmayan plasebo olarak da bilinir), uygulandığı kişiye açıkça belirtilir ve bu kişi plasebo aldığını bilir.^{[19], [20]} Yani bir kişiye şeker hapı verilirse ve bu hapların plasebo etkisi yaratmak için verildiği söylenirse, o kişiye açık etiketli bir plasebo verilmiş olur.

Plasebolar bazen kapalı etiketli ya da açık etiketli olmalarından bağımsız olarak işe yarayabilir, yani bir kimse plasebo aldığını bilse bile plasebo etki gösterebilir.^{[21], [22], [23], [24]} Bununla birlikte bir plaseboyu açık etiketli hale getirmenin (verilen maddenin plasebo olduğunu söylemenin), plasebonun etkililiğini azaltmak da dahil olmak üzere birçok etkisi bulunmaktadır. Bu türde etkiler, birine aldatıcı bir şekilde plasebo verildiğinde meydana gelen kişilerarası çatışma ve güven sorunlarının yaşanma ihtimalini düşürmek gibi başkaca avantajlarla dengelenebilir.

Olumlu ve Olumsuz Placebolar (Nocebo)

Plasebo, hastalığa etki etmese de, insanların nasıl hissettiğini etkiler. Plasebo, her 3 insandan birisinde yaşanabilecek kadar güçlü bir etkiye sahiptir. İnsanın plasebo sebebiyle semptomlarındaki değişimine plasebo etkisi denir. Plasebo etkisi, genelde plasebonun pozitif etkilerine verilen isimdir. Plasebo etkisi genelde kısa sürelidir ve gerçek bir tedavi olmadığından, altta yatan hastalığın etkileri kısa bir süre sonra yeniden hissedilmeye başlar. Plasebonun ölçülebilir bir etkiye sebep olmasının nedeninin; vücudun kimyasal yetenekleri, acıyı dindirme ve plaseboda kullanılan araçların hastalığın bazı semptomlarına etki edebiliyor olması ile ilgisi olduğu düşünülmektedir.

Fakat bazen de plasebo etkisi tam ters etki yapar ve istenmeyen, nahoş semptomlara sebep olur. Bunlar; baş ağrıları, sinirlilik, mide bulantısı ya da kabızlık gibi bazı yan etkilerdir. Plasebonun yarattığı bu istenmeyen etkilere bazen nosebo etkisi de denir. Nosebo etkisinin yaşanmasının nedeni, hastanın, belli bir tedaviden beklenenden daha fazla negatif etki yaşayacağına inanmasıdır.^[25] Örneğin bir insan, belli bir ilaç veya aşının ciddi bir yan etkisi olacağına inanıyorsa, bu kişiye etkisiz bir tuzlu su veya şeker bile verilmiş olsa, o ciddi yan etkiler fiziksel olarak deneyimlenebilmektedir. Bu durumun Havana Sendromu gibi tuhaf durumları açıklayabileceği düşünülmektedir.^[26]

Bu iki etkiye bir arada "beklenti etkisi" adı verilir. Bu; plasebo alan bir bireyin olmasını beklediği semptomlara yakın semptomlar yaşamasıdır; insan iyi hissetmeyi bekliyorsa, bu gerçekleşebilir. Eğer kişi güçlü bir ilaç aldığına inanıyorsa plasebo yan etkiler bile oluşturabilir; ancak anlaşılması gereken şudur: Plasebo, bu etkilerin hiçbirisini direkt olarak oluşturmamaktadır. Bunun yerine kişinin plaseboya inancı ya da deneyimi, semptomların değişmesine ya da kişinin semptomları farklı algılamasına sebep olur. Plaseboyu alan kişi, beklentisi doğrultusunda sonuçlar deneyimlemektedir.

Bazı kişiler plasebo etkisini ilaç, iğne ya da prosedür olmadan bile deneyimleyebilirler. Örneğin sadece doktora gittiklerinde ya da kendilerine yardım edeceğini düşündükleri bir şey yaptıklarında da iyi hissedebilirler. Bu tip plasebo etkisi, kişinin söz konusu tedaviye, sahtekarlığa ya da doktora duyduğu güvenle alakalıdır. Örneğin masaj, kayropraktik veya akupunktur gibi uygulamalarla ilişkilendirilen az sayıda olumlu etkinin sebebi plasebo etkisidir. Birçok durumda bunlar hastayı tedavi edemezler; sadece kısa bir süreliğine rahatlama sağlayabilirler.

Bu pozitif düşünce etkilerini ve diğer bazı değişkenleri, gerçek bir ilacın gerçek etkilerinden ayırt edebilmek için, ilaç firmaları devlet onayını alabilmek için plasebo-kontrollü ilaç araştırmaları yapmaktadırlar. Eğer yeni bir (gerçek) ilacı alan bireyler, plaseboyu alanlardan istatistiki olarak önemli ölçüde farklı sonuçlar gösteriyorsa, bu, ilacın gerçekten de etkili olduğunu gösterecektir. 

Plaseboların ölçülebilir psikolojik etkileri bulunmaktadır. Kişiye uyarıcı verildiği söylendiğinde kalp atışında artış, tansiyonda artış ve tepki sürelerinde artış gibi etkileri olur. Kişi uyku verici bir ilaç aldığında ise az önce saydıklarımızın tam tersi psikolojik etkiler gözlenebilmektedir.

Placebonun Diğer Türleri

Placebolar başkaca kriterlerle de kategorize edilebilir:

• Form: Plasebo, eker hapları gibi belirli maddelerin verilmesini temel alan farmakolojik plasebolar, elektriğe bağlanmamış bir aygıt gibi çeşitli aletleri temel alan fiziksel plasebolar, sahte ameliyat gibi prosedür plaseboları, ve bir kimsenin ileride iyi hissedeceğini söylemek gibi psikolojik plasebolar şeklinde farklı formlarla ele alınabilir.
• Sonuç: Ağrıyı hafifletmeyi, bilişsel performansı artırmayı ve fiziksel performansı artırmayı hedefleyen plasebolar arasında yapılan ayrımlardır.
• Etkililik: Belirli bir durumda plasebo etkisini yaratmayı başaran ve başaramayan plasebolar arasında yapılan ayrımlardır.

Farklı plasebolar, farklı mekanizmalar aracılığıyla çalışabilir ve benzer bağlamlarda (örneğin aynı hastalığın tedavisi için) verildiği durumlarda dahi farklı etkilere yol açabilir.^[27]

Buna ek olarak "plasebo" teriminin bir kimseyi tatmin etmek için, bu kişinin gerçekte istediği şey olmasa bile, yapılan bir şey veya verilen bir madde anlamında daha genel bir bağlamda kullanılabildiğini de unutmamalısınız. Örneğin bir şirket, çalışanlarının daha iyi çalışma şartları taleplerini (plasebo etkisi yaratan) küçük ve anlamsız davranışlarla karşılayabilir.

Pexels

Plasebo Nasıl Çalışıyor?

Psikolojik bir perspektiften bakıldığında plaseboların nasıl çalıştığını geniş bağlamda açıklayan çeşitli bilişsel mekanizmalar görülür. Örneğin beklenti teorisine göre placebo, bir kimsede belirli bir etki beklentisi yaratır ve bu beklenti bu kimsenin beklenilen etkiyi deneyimlemesine veya deneyimlediğine inanmasına sebep olur.^[28]

Agora Bilim Pazarı

En Güzel Ülke

Dedim ki: “Şimdi hayvanlar lazım.” Kağıttan kuşlar, yünden tavşanlar, keçeden kedi ve köpekler yaptım. Tüylü ayılar, çizgili leoparlar, ateş kusan pullu ejderhalar yaptım. Sonra dedim ki: “İnsanlar lazım.” Yüzler, eller, dudaklar, dişler ve diller yaptım. Onları giydirdim, peruk taktım, akciğerlerine hava üfledim. İnsanlara baktım, hayvanlara baktım ve toprağa baktım. Güzel olduklarını gördüm.

Desmond Elliot En İyi İlk Kitap Ödülü
“Yılın Kitabı”
Guardian

Hiç görmediği annesinden kalma eşyalarla dolu bir evde, dindar babasıyla yaşayan küçük Judith, dünyaya bambaşka gözlerle bakmakta, başkalarının önemsiz bulduğu şeylerde olasılıklar görmektedir. Okulda zorbalığa maruz kalan küçük kız, teselliyi kendine ait güzel bir yer yaratmakta bulur. Aynadan deniz, keçeden tarlalar, çaputtan dağlar, tel parçalarından insanlar, hayvanlar yapar… Ve bu minyatür dünyaya En Güzel Ülke adını verir. “Belki,” der, “ülkemde kar yağdırırsam dışarıda da yağar, pazartesi okula gitmek zorunda kalmam.” Öyle de olur. En Güzel Ülke’de başlayan kar, kasabaya çöker. Her eylemin sonuçları varken, mucizelerin olmaz mı?

“Bu roman kendi içinde küçük bir mucize.”
Daily Mail

Devamını Göster

₺245.00

Satın Al Tüm Ürünler

Alternatif olarak klasik koşullanma çerçevesinde placebo, geleneksel bir ilaç veya tedaviye benzeyen bir uyaran görevi görür; hasta da bu uyarana geçmiş deneyimleri dahilinde iyileşme ile cevap vermeye koşullanmıştır.^[28] Bu yöntemlere ek olarak plasebo etkinliğinde plasebonun insanların daha iyi hissetmeye yönelik motivasyonlarını hayata geçirmesi gibi başkaca mekanizmalar da rol oynuyor olabilir.^[29]

Plasebonun çok farklı yollarla, farklı koşullar altında farklı sonuçlara sebep olan birçok türü olması göz önünde bulundurulduğunda, belirli durumlarda birçok mekanizmanın farklı kombinasyonlarının rol oynayabileceği düşünülmektedir.^[30] Bu yöntemlerin yanında hem insanlarda, hem hayvanlarda (evet! Hayvanlar da plasebo etkisini deneyimler!) bilişsel ve nörobiyolojik mekanizmalar dahil olmak üzere başkaca birçok mekanizma da plasebo etkisini yaratabilir veya dolaylı yoldan bu etkiye dahil olabilir.^{[31], [32], [33], [34], [35], [36], [37]}

Buna ek olarak, örneğin insanların somatik odağı (bir kimsenin semptomları hakkında düşünme eğilimi), telkin edilebilirliği ve genetiklerinin çeşitli bileşenleri gibi kişisel faktörler ve bir kimseye placebonun verildiği ortam ve placebonun verilme şekli gibi durumsal faktörler dahil olmak üzere başkaca faktörler de plasebo etkisini etkileyebilmektedir.^{[37], [38], [39], [40], [41], [42]}

Plaseboların etkililiğini etkileyebilen temel bir durumsal faktör de plasebonun sunulma şeklidir. Yani plasebonun etkililiği örneğin plasebonun fiyatından etkilenebilir; insanlara aldıkları plasebo ilacının pahalı olduğu söylenirse dana güçlü bir etki deneyimler.^{[43], [44], [45]} Bu strateji genellikle pazarlama alanında kullanılmaktadır.^[46] Buna benzer şekilde plasebonun uygulandığı ritüel uzatılır, dramatize edilir veya başka bir şekilde daha resmi bir hale getirilirse plasebonun etkisi artar.^[32]

Nörobilimsel Bulgular

Plasebonun acıyı nasıl azalttığı ve diğer semptomlara nasıl sebep olduğu hala bilinmese de nörobilimciler bazı önemli ipuçlarına ulaştılar. Nörobilimciler plaseboların beyinde bazı kimyasallar salgılattığı ve gerçek ilaçları mimikleyerek beyin aktivitesini değiştirdiğini buldular.

Plasebo üzerine olan araştırmaların çoğu ağrı/acı ile ilgilidir. Bilim insanları plaseboların beyne kendi ağrı dindirici kimyasalları salgılatabileceğini bulmuşlardır. Hatta bu araştırmalarda, bu kimyasalların salınımının engellenmesinin, plasebo etkisini de engellediği keşfedilmiştir. Ayrıca plasebo tedavisinde, ağrıyı gösteren bölgelerin aktivitesinde düşüş olduğu gösterilmiştir. 

Bazı araştırmalar, plaseboların beyni ilgilendiren hastalıklarda da etkili olabileceğini göstermiştir. Örneğin Parkinson hastalığı, beyindeki dopamin kimyasalının az olması ile bilinen nörolojik bir hastalıktır, çoğunlukla levodopa denilen dopamin ilacı ile tedavi edilir. Araştırmalar, plasebo ilacın beyindeki dopamin seviyesini arttırdığını ve hastaların tıpkı levodopa alanlarda olduğu gibi daha kolay hareket etmelerini sağladığını göstermiştir. 

Plasebo etkisi sözlü öneriler, gözlemsel işaretler ve koşullanmaya da bağlıdır. Bu faktörler beklenti oluşturur ve bunlar, beynin ödül mekanizmasını aktive ederek, plasebo etkisini ortaya çıkarır. Kişiler, plasebonun gerçek ilaç olduğunu düşündüğünde; ya gerçek olduğu söylendiği için ya da gerçeğe benzediği için beyinleri, dopamin, ödül ve zevk ile yakından ilgili bir kimyasal salgılamaya başlar. Dolayısıyla plasebonun bu biyolojik etkileri, açken yemek yemek ya da susuzken su içmek gibi zevk veren davranışların etkilerine benzerdir. 

Koşullandırma, yani bir olayın başka bir olayın sonucu olarak oluştuğu konusunda eğitilme, plasebo etkisinde rol oynar. Eğer kişiler belli bir tedavinin semptomlarına iyi geldiğini düşünüyorlarsa, tedaviyi tekrar aldıklarına inanıyorlarsa, plasebo verilse bile, rahatlama hissederler. 

Plasebo Etkisinin Evrimsel Kökenleri

Bendensky ve Sonabend, 2005 yılında yayınladıkları makalede "insan evriminin bir noktasında, hasta insanların bir şekilde kendilerini iyileştirebileceklerini düşünmeleri" görüşü temel alınmaktadır; temel alır; ancak bu akıl yürütme şekli yeterli değildir.^[47] Çünkü hasta insanların bağışıklık sistemlerinin aktive olabilmesi için, bireylerin nasıl ve ne şekilde harekete geçtikleri açık değildir.

Beklenti Teorisi, bilinçaltı ve psikoimmünolojik etkiler gibi, plasebo etkisine dair birçok tartışmalı model öne sürülmüştür.^[48] Bu tartışmalı modeller ilk olarak biribirlerini dışlıyor gibi gözükse de, Stewart-Williams ve Podd, 2004 yılında yayınladıkları makaleyle aslında öne sürülen bu modellerin birbirlerini desteklediklerini göstermiştir.^[49]

Ancak tüm bunların aksine Humphrey, evrimsel biyoloji perspektifinden plasebo etkisine dair sözlü bir argüman ortaya çıkarmıştır:^[17]

Plaseboda Nicholas Humphrey Konsepti

Doğal seçilim, kaynaklarını etkin bir şekilde yönetebilen organizmaları tercih etme eğiliminde olacaktır. McNamara ve Buchanan'ın 2005'te varsaydığı gibi:^[18]

Fizyolojik kaynakların yeniden dağıtımına izin veren süreçler, uygunluğu en üst düzeye çıkarmak için bu kaynakları en iyi şekilde dağıtmalıdır.

Humphrey, bir organizmanın iç işleyişi ile ulusal bir sağlık hizmetindeki kaynakların yönetimi arasında bir paralellik kurarak, bütçe, triyaj sistemleri vb. nedeniyle kaynakların kullanımında bazen sınırlamalara işaret etmektedir. Tıpkı bir hastane yöneticisinin kaynakları daha sonra olabilecek risklere göre yönetmesi gerektiği gibi, bağışıklık sisteminin kaynakları yönetirken gelecekteki potansiyel enfeksiyonları hesaba katmasını bekleyebiliriz.

Humphrey, resmi bir model sunmuyor; ancak optimal değiş tokuşların bir organizmanın kaynakları savunma ve onarıma nasıl tahsis etmesi gerektiğini tahmin edeceğini öne sürüyor. Mevcut sağlık için ne kadar çaba sarf edileceği ve bu çabanın diğer ihtiyaçlarla (gelecekteki potansiyel gereksinimler dahil) nasıl değiş tokuş edildiği bu makale için esastır.

Bazen hastalığı veya acıyı görmezden gelmenin faydaları, acil bir müdahalenin faydalarından daha ağır basabilir. Örneğin, ateşi veya bacağı kırılmış bir birey, yırtıcı bir hayvan yaklaştığında, kaynaklarını güvenliğe doğru hareket etmeye harcamalıdır. Bir bağışıklık sistemini çalıştırmak enerji açısından maliyetli olabilir ve bir kişi zaten fiziksel olarak stres altındayken bir hastalıkla mücadele etmeye çalışırsa, otoimmün bir hastalık geliştirme riski artar.^{[50], [51]} Bu etkiler, zamanın belirli bir noktasında bir hastalıkla savaşmak için harcanan optimum çaba düzeyini azaltabilir.

Ayrıca Houston ve arkadaşları, bireylerin bağışıklık savunmasına enerji yatırımı ile açlığı önlemek için onu rezerv olarak saklamak arasında bir değiş tokuş yapması gerektiğini belirtmektedir.^[52] Benzer şekilde, savunma ve onarım için kaynakların zamanlaması ve tahsisi ile ilgili olarak değiş-tokuşlar yapılabilir.^{[53], [54]} Bu nedenle, dış ipuçları bazen bir organizmanın bir problemle başa çıkmaya (bir hastalıkla mücadele veya bir yaralanmayı iyileştirme) kaynak ayırıp ayırmayacağını, ne zaman ve ne dereceye kadar ayıracağını etkilemelidir ve bu nedenle davranışı etkileyen öznel önlemleri (ağrı gibi) da etkileyebilir.

Sarkaç.org

London School of Economics'ten emekli bir psikolog olan Nicholas Humphrey, bu fikri ilk olarak on yıl önce ortaya attı, ancak şu anda Trimmer ve meslektaşları tarafından tasarlanan bir bilgisayar modelinden ortaya çıktığını destekleyecek kanıtlara sahip.

Trimmer'ın Simülasyonu

Trimmer'ın simülasyonu, hayvanların düşük seviyeli enfeksiyonlarla savaşmak için hayati kaynakları harcamaları gerektiği varsayımı üzerine inşa edilmiştir. Model, zorlu ortamlarda hayvanların daha uzun yaşadıklarını ve bir bağışıklık tepkisi oluşturmadan enfeksiyonlara katlandıklarında daha fazla yavru doğurduklarını ortaya çıkardı. Daha elverişli ortamlarda, hayvanların bir bağışıklık tepkisi oluşturması ve mümkün olan en kısa sürede sağlığına dönmesi en iyisiydi. Sonuçlar, çevresel koşullara bağlı olarak bağışıklık sistemini açıp kapatmanın net bir evrimsel faydasını göstermektedir. Trimmer, şöyle diyor:

Çevresel faktörlere bağlı olarak bağışıklık sisteminin daha fazla kaynak harcamamak adına kendini açıp kapama anahtarı var.

Humphrey ise şöyle diyor:

Teorimin hesaplamalı modellemeye dayandığını görmekten memnunum.

Fikir doğruysa, bu, plaseboların doğasını yanlış anladığımız anlamına gelir. Son 10.000 yıldaki çiftçilik ve diğer yenilikler, birçok insanın istikrarlı bir gıda kaynağına sahip olduğu ve herhangi bir zamanda güvenli bir şekilde tam bir bağışıklık tepkisi sağlayabileceği anlamına geliyor - ancak bilinçaltı anahtarımız henüz buna uyum sağlamadı. Humphrey, bir plasebo, zihni bir bağışıklık tepkisini açmak için ideal bir zaman olduğunu düşünmek için kandırdığını söylüyor.

Bilimde Plasebo: Plasebo Etkisi Nasıl Kullanılır?

Plasebo klinik çalışmalarda kullanılabilir. Klinik çalışmalar; yeni ilaçların ya da diğer tedavilerin gönüllüler üzerinde araştırılması çalışmalarıdır. Yeni bir tedavi insanlar üzerinde kullanılmadan önce laboratuvarda çalışılır. Eğer laboratuvar çalışmaları ilacın çalıştığını gösteriyorsa sonraki adım hayvanlar üzerinde deney yapmaktır. Bu da umut vaat eden sonuçlar gösterirse, klinik çalışmalarla insanlar üzerinde denenebilir. Bu araştırmada araştırmacıların yanıtlamaya çalıştığı sorular aşağıdaki gibidir:

• Bu tedavi işe yarıyor mu?
• Bu tedavi yöntemi şu an kullandığımız yöntemden daha mı iyi?
• Ne tarz yan etkileri bulunuyor?
• Tedavinin yararları zararlarından daha fazla mı?
• Hangi hastalar bu tedaviyi en yararlı buluyor? 

Eğer standart tedavi yöntemleri zaten biliniyorsa yeni tedavi yöntemi genelde bunlarla karşılaştırılır. Bu karşılaştırma araştırmacılara yeni tedavi yönteminin piyasada olandan daha iyi ya da eş değer olup olmadığı bilgisini verir. Eğer bir hastalık için kabul edilmiş bir tedavi yöntemi yoksa, araştırmadaki bazı kişilere plasebo verilirken diğerlerine deneyi yapılan ilaç verilir. Plasebo verilmesinin esas nedeni, verilen yan etkilerin gerçekten ilaç yüzünden olduğunu bilmek, yani başka bir faktör nedeniyle olmadığını göstermek içindir. 

Plasebonun görünüşü, tadı ve hissi, gerçek ilaç gibidir; bu sayede hasta ve doktorun beklentileri; sonuçları etkilemez. Plasebo kontrolü hastaları ve doktorları hangi tedaviyi aldıklarına karşılık "köreltme"ye yarar. Buna "çift kör kontrollü çalışma" denir. Burada ne doktor ne de hasta hangi tedavinin uygulandığını bilmez. Bu deney düzeneği araştırmacı veya hastanın tedaviden beklentilerinden kaynaklanacak önyargıların oluşmasını engeller. 

Kanser tedavisi gibi genellikle objektif sonuçların kullanıldığı çalışmalarda bu o kadar büyük bir sorun değildir; ancak genelde hastalarca bildirilen depresyon, uykusuzluk ya da ağrı gibi semptomlarla olan çalışmalarda önemlidir. 

Plasebo ve Plasebo Etkisi Örnekleri

Plaseboların yaygın bir örneği, aktif bileşenleri olmayan, ancak örneğin insanların hissettiği acıyı azaltarak plasebo etkisine yol açabilen şeker hapları veya salin (tuz) enjeksiyonları gibi plasebo ilaçlardır.

Örneğin 1996 yılında bir grup bilim insanı, bir grup öğrenciyi topladı ve onlara yeni bir ağrı kesici ilaç olan "trivaricaine"in çalışmalarında rol alacaklarını belirtti. Trivaricaine cilde sürülen, ilaç gibi kokan kahverengi bir losyondu. Öğrencilerin hiçbirisine bu ilacın su, iyot ve kekik yağından oluştuğu yani içerisinde herhangi bir ağrı kesici madde olmadığı, plasebo olduğu söylenmedi. Her öğrencinin işaret parmağına trivaricaine sürüldü ve diğer işaret parmağa bir şey sürülmedi. Her iki parmak da mengenede sıkıştırıldı. Öğrenciler trivaricaine sahte bir ilaç olmasına rağmen, krem sürülmeyen parmakta önemli ölçüde daha fazla acı hissettiklerini belirttiler. Bu deneyde beklenti ve inanç, gerçek sonuçlar doğurdu. Öğrenciler "ilacın" ağrıyı geçirmesini bekledi ve beklenildiği gibi daha az acı hissettiklerini belirttiler. 

Konuya ilişkin bir başka örnek de plasebo ameliyatlardır. Bu ameliyatlarda bir kimse örneğin derisi kesilerek ameliyata girmiş gibi gösterilir, ancak ameliyat yapılmaz. Bu tür prosedürler bazen bir plasebo etkisi yaratarak acı ve hareket kabiliyeti açısından belirli türlerde gerçek diz ameliyatlarının sağladığı gelişmelere benzer gelişmeler sağlayabilirler.^[55]

Bu örneklerin de gösterdiği üzere plasebo, tıbbi deney ve klinik çalışmalarda kritik bir rol oynamaktadır; çünkü yeni tedavilerin etkinliği, tedavi çerçevesinde yürütülen çalışmaların hangi kısımlarının tedavi sayesinde iyileşmelere yol açtığını belirleyebilmek üzere bir plasebo grubuyla karşılaştırılarak belirlenir.^[56]

Plasebo ilaçların, aksi durumda iyileşmeyen ülseri bile son derece hızlı tedavi ettiği görülmüştür. Bu gibi örnekler plasebo etkisinin ne derece güçlü ve gerçek olduğunu, sahte (plasebo) ilaçların bile sağlık koşullarında iyileştirme yapabileceğini göstermektedir.

İlginç bir örnek olarak Alzheimer hastalığını gösterebiliriz. Plasebo etkisinin orta ve üst düzey Alzheimer hastalarında fiziksel acıyı dindirmede daha az etkili olduğu görülmüştür. Alzheimer hastaları muhtemelen ilacı aldıklarını unuttukları için daha yüksek dozlarda ağrı kesici ilaçlara ihtiyaç duyarlar. Aynı zamanda hiçbir beklentileri olmadığı için, plasebo ve hatta gerçek ilaç daha az etki eder. 

Buna ek olarak plasebo etkisinin potansiyel faydaları, alternatif tıp kapsamına giren ve doğal bir fizyolojik etkisi olmayan çeşitli tedavilerin neden insanları daha iyi hissetmesini sağlayabildiğini açıklayabilir.^[57] Örneğin araştırmalar, inert ilaçların (örneğin şeker hapları) kullanımını içeren yaygın bir alternatif tıp sistemi olan homeopati konusunda hastaların deneyimlediği iyileşme fenomeninin belirli durumlarda plasebo ile açıklanabileceğini göstermektedir.^[58]

Son olarak plasebolar tıp alanına özgü olarak düşünülse de hayatımızın diğer alanlarında çeşitli şekillerde yaşanmaktadır.^[59] İnsanların günlük hayatta sıkça karşılaştıkları bir örnek, basıldığında hiçbir işe yaramayan, ancak insanlara bir şeyleri kontrol ettiğini düşündürmek için genellikle yaya geçitleri, asansörler ve ofis termostatları gibi yerlere yerleştirilen plasebo düğmeleridir.

Placebonun Etkileri

Placebonun Faydaları

Plasebo etkisi, hem ağrının ve bulantının azalması gibi öznel kriterler açısından, hem de astım hastalarında bronşiyal hiperreaktivite gibi nesnel kriterler açısından birçok olumlu sonuca yol açabilir.^{[60], [61]} Bu ve benzeri alanlarda plasebonun faydaları osteoartrit, fibromiyalji, romatoloji, alerjiler, depresyon ve anksiyete gibi birçok tıbbi vakada rapor edilmiştir.^{[62], [63], [64], [65], [66], [67]}

Ancak tabi ki plasebo, bu durumlarda her zaman aktif bir tedavi kadar etkili olamamaktadır; yine de aktif bir tedaviye göre potansiyel olarak daha az sayıda ve daha düşük şiddette yan etkilere yol açması veya daha ucuz olması gibi bazı avantajları bulunmaktadır.^{[68], [69]}

Buna ek olarak plasebolar, örneğin bilişsel ve fiziksel performansın artırılması alanlarında, tıbbi bağlamın dışında da faydalara sahip olabilir.^{[70], [71]}

Not: Klinik çalışmalarda plasebo etkisinin ortalama gücünün bazı bağlamlarda zaman içinde arttığı gözlemlenmektedir.^{[67], [72], [73]} Bu artış, hastalara yönelik duyulan beklentilerin artması ve ciddi olmayan hastalıkları bulunan hastaların klinik çalışmalara daha fazla dahil edilmesi gibi çeşitli potansiyel nedenlerle açıklanmaktadır.

Plasebonun Kısıtları

Plasebo etkisi aşağıdakiler dahil olmak üzere birçok faktörle kısıtlanmaktadır:

• İnsanları etkileme şekilleri (plasebo etkisinin hiçbir işe yaramayacağı tıbbi vakalar vardır).
• İnsanları etkileme seviyesi (bir kimsenin ağrısını azaltabilse bile bu, plasebonun bu kimsenin ağrısını tamamen yok edebileceği anlamına gelmez).
• İnsanları etkileme süresi (plasebo etkisi zamanla azalabilir).
• Etkileyebileceği insanlar (bazı insanlar plasebo etkisini deneyimlemeye daha az meyillidir).
• İnsanları etkileyebileceği durumlar (stres gibi bir faktör plasebo etkisini belirli durumlarda azaltabilir).

Bu çerçevede plasebo, birçok faydası bulunmasına karşın, her zaman kusursuzca çalışan ve sorunları ortadan kaldırılan mükemmel bir çözüm olarak değerlendirilmemelidir.

Plasebonun Tehlikeleri

Plasebo, aşağıdakiler de dahil olmak üzere birçok potansiyel soruna yol açabilir:

• Negatif plasebo yanıtı (nocebo yanıtı). Placebo etkisi, ağrıyı artırmak gibi olumsuz sonuçlara yol açtığında yaşanır.^[74]
• Negatif plasebo dışı yanıt. Bir plasebo, plasebo yanıtı ile ilişkilendirilmeyen olumsuz sonuçlara yol açtığında, örneğin aktif bir plasebo, içerdiği inert olmayan bileşenler nedeniyle baş ağrısına neden olduğunda yaşanır.
• Gerekli tedaviden kaçınma. Bu durum bir kişi gerekli veya daha faydalı olabilecek alternatif bir tedavi yerine sadece plasebo kullanmayı seçtiğinde yaşanır.
• Kişilerarası sorunlar. Bu durum, plasebo vermeye yönelik alınan bir karar ilişkilerde sorunlara neden olduğunda, örneğin plasebo verilen kişinin bunu öğrenmesi ve kendini kandırılmış hissetmesi durumunda yaşanır.^[75]

Kişiler arası sorunlar gibi bu sorunlardan bazıları plaseboların doğasında olmayıp, plasebonun nasıl verildiği, kimin verdiği ve verilme amacının ne olduğu gibi faktörlere de bağlıdır.

Buna ek olarak yukarıda belirtilen sorunlar plasebo ile ilişkilendirilse de bu soruların her durumda baş göstereceğine yönelik bir kaide yoktur. Yani bu sorunların herhangi biri deneyimlenmeden placebodan faydalanmak mümkündür.

Karolina Grabowska

Placebo ve Etik

Plasebo kullanımı, bir kişiye plasebo verilmesinin bazı durumlarda o kişinin özerkliğini ihlal edebilmesi gibi çeşitli potansiyel sorunlar nedeniyle çeşitli etik tartışmalarına konu olmaktadır.^{[76], [77]} Ayrıca placebo kullanımının etik olup olmadığı aşağıdaki gibi çeşitli faktörlere de bağlı olabilir:^{[77], [78]}

• Plasebo uygulamasında aldatma veya gizleme olup olmadığı (kişinin kendisine plasebo verildiğini bilip bilmediği).
• Söz konusu kişinin plasebo almaya rıza gösterip göstermediği.
• Plasebonun uygulanma nedeni (hastaya yardım etmek mi, paradan tasarruf etmek mi).
• Plasebonun alternatif tedavilerle karşılaştırılabilecek sonuçları.

Buna göre, farklı plasebo türleri etik açıdan farklı algılanabilir.^[79] Örneğin plasebo olduğunu bilen birine verilen (yani açık etiketli) bir plasebo, plasebo olduğunu bilmeyen birine verilen (kapalı etiketli) bir plasebodan daha farklı şekilde değerlendirilir.^[76] Benzer şekilde bir klinik araştırmanın parçası olarak bir kontrol grubuna uygulanan bir plasebo ile normal bir hastaya uygulanan bir plasebo da etik tartışmaları çerçevesinde farklı kriterlere sahiptir.^[80]

Not: Yardım amaçlı (özellikle gizli) plasebo kullanımı genellikle bir tür paternalizm olarak kabul edilmektedir ve etik temeller bağlamında birçok eleştiri almıştır.^[81]

Plasebo Nasıl Kullanılır?

Plasebo etkisinden faydalanmak için ilk etapta plasebo kullanıp kullanmamanız gerektiğini, eğer kullanacaksanız nasıl kullanacağınızı belirlemenize yardımcı olacak şu soruları cevaplamalısınız:

• Plaseboyu kullanmaktaki amacınız nedir? Örneğin, birinin daha iyi hissetmesini mi sağlamaya çalışıyorsunuz yoksa alternatif bir tedavinin plasebo dışı farmakolojik bir etkisi olup olmadığını görmek için bir karşılaştırma noktası mı oluşturmaya çalışıyorsunuz?
• Plaseboyu kime vereceksiniz? Yani kendinize mi yoksa başka birine mi uygulayacaksınız? Bu soruyu cevaplarken plaseboyu uygulayacağınız kişinin telkin edilebilirliği gibi ilgili özelliklerini de göz önünde bulundurduğunuzdan emin olmalısınız.^[45]
• Plasebo kullanmanın potansiyel faydaları ve zararları nelerdir ve bu fayda ve zararlar nasıl ele alınır? Bu hem plasebo kullanmanın doğru olup olmadığını belirlemek, hem de plasebo kullanmanız durumunda karşılaşabileceğiniz potansiyel sorunları belirlemek ve ele almak için çok önemlidir. Bu soruyu cevaplarken plasebo kullanımının etik değerlerinin yanı sıra kişilerarası çatışmalar ve uzun vadede semptomlara sebep olan sorunların ele alınamaması gibi dolaylı zararları da göz önünde bulundurduğunuzdan emin olmalısınız.
• Plasebonun potansiyel bir alternatifi bulunuyor mu? Bulunuyorsa etkililik, risk ve maliyet açısından hangi yöntem daha uygun? Birisine plasebonun mu, aktif bir tedavinin mi daha uygun olduğunu değerlendirirken bu soruyu kendinize sormalısınız.
• Hangi plaseboları kullanabilirsiniz ve aralarındaki farklar nedir? Örneğin farmakolojik bir plasebo mu (şeker hapları) yoksa psikolojik bir plasebo mu (birine yakında daha iyi hissedeceğini söylemek) kullanmanın daha iyi olacağını ve inaktif bir plasebo mu yoksa aktif bir plasebo mu kullanmanın daha iyi olacağını düşünmelisiniz.
• Tercih ettiğiniz plaseboyu en etkili şekilde nasıl kullanabilirsiniz? Örneğin plaseboyu etkinliğini artıracak şekilde nasıl sunabileceğinizi düşünebilirsiniz (pahalı görünmesini sağlayabilir veya ayrıntılı bir ritüel ile verebilirsiniz). Benzer şekilde uyguladığınız madde veya ritüelin bir plasebo olduğunu açıkça belirtmenin ve bunun arkasındaki mantığı açıklamanın mı, yoksa başlangıçta veya tedavi boyunca plasebo olduğu gerçeğini gizlemenin mi daha iyi olacağını değerlendirmelisiniz. Buna ek olarak, plasebonun etkinliğini daha da artırmak için ne zaman ve nerede uygulamanız gerektiğini de mutlaka değerlendirmelisiniz.

Placebo Kullanıldığını Söylemek ve Etkisini Düşürmek

Bir kimseye kapalı etiket plasebo verildiğinde, bazı durumlarda bu kimsenin plasebo etkisi altında olduğunu söylemek, etkiyi düşürme ihtimali bulunsa da faydalı olabilir. Örneğin:

• Bir kişi karşı karşıya olduğu bazı sorunlarla plasebo ile başa çıkıyorsa ve plasebo bu sorunları çözmemesine rağmen o kişiye çözüyormuş gibi geliyorsa;^[82]
• pahalı ama gereksiz bir plaseboya büyük miktarda para harcıyorsa;
• aldığı ilacın veya tedavinin plasebo olmadığını düşünerek kandırılıyorsa;
• tehlikeli yan etkilere yol açabiliyorsa;
• çok daha iyi alternatifler mevcutsa.
• stres artışı gibi olumsuz etkilere neden oluyorsa (yani plasebo bir nocebo ise) bu kişiye plasebo etkisi altında olduğunu söylemek iyi bir tercih olabilir.^[83]

Bununla birlikte bir kimsenin plasebo etkisi altında olup olmadığını söylemek çeşitli hususlardan etkilenen bir karardır. Örneğin çevrenizdeki bir kimse bir klinik araştırmanın parçası olarak habersiz bir şekilde kendi rızasıyla placebo alıyor olabilir.

Buna ek olarak, birinin plasebo alıp almadığını söylemeden önce son derece dikkatli olmak ve bunu yapmanın artılarını ve eksilerini doğru bir şekilde tartmak önemlidir. Örneğin bir kişi bir plasebonun "gerçek" ilaç olduğunu ve bu ilacın kendisini sakinleştirdiğini düşünebilir. İlaç da ucuz ve herhangi bir yan etkisi olmayan bir ilaçtır. Böylesi bir durumda bu ilacın aslında placebo olduğunu söyleyerek faydadan çok zarara sebep olabilirsiniz.

Placebo Etkisinin Farkına Varmak

Placebo etkisini doğrudan deneyimlemediğiniz durumlarda bile bu etkinin farkında olmak faydalı olabilir. Bu şekilde örneğin bir kimsenin placebo aldıktan sonra davranışlarının nasıl değiştiğini anlayabilir veya bu değişiklikleri öngörebilirsiniz.

Anna Shvets

Özet ve Sonuçlar

Plasebo, bir madde veya prosedür şeklinde uygulanan ve ilgilenilen bir etkiyi doğrudan üretme yeteneğine sahip olmayan, ancak yine de bu etkiyi dolaylı olarak, genellikle psikolojik bir tepki yoluyla üretebilen bir şeydir. Plasebo etkisi kandırılmak ya da akılsız olmakla alakalı değildir. Bu etki herkesin başına gelebilir, ne kadar zeki olduğundan ya da plasebo etkisini bilip bilmemesinden bağımsız olarak... Şunları da unutmayın:

• "Plasebo" terimi en yaygın olarak tıbbi bağlamda, doğrudan fizyolojik bir etkisi olmamasına rağmen hastalar için olumlu sonuçlara (örneğin ağrının azalması) yol açan, aktif bileşen içermeyen inert bir maddeyi (örneğin şeker hapı) veya benzer bir tedavi türünü ifade etmek için kullanılır.
• Plasebolar hem ağrı algısı gibi öznel sonuçları hem de fiziksel hareketlilik gibi nesnel sonuçları etkileyebilir. Buna karşın faydaları genellikle sınırlıdır, ve tüm sorunlara mükemmel bir çözüm olarak görülmemelidir.
• Plasebolar, insanların tedavinin kendilerine yardımcı olacağı beklentisi, insanların geçmiş deneyimlerine dayanarak tedavilere verdikleri koşullu yanıt ve insanların tedavinin işe yaramasını istemeleri gibi çeşitli mekanizmalar yoluyla insanları etkileyebilir ve bazen insanlar kendilerine plasebo verildiğini bilseler bile işe yarayabilir.
• Plaseboyu etkili bir şekilde kullanmak için placebodan beklentinizin ne olduğu, plaseboyu kime vereceğiniz, plasebo ile ilişkili potansiyel fayda ve zararların neler olduğu ve plaseboya alternatiflerin neler olduğu gibi soruları göz önünde bulundurmalısınız.