Cımbızlama Safsatası ve Alıntı (Söz) Madenciliği: İnsanlar, Kaynaklarını Art Niyetli Şekilde Seçerek Sizi Nasıl Kandırıyor?

Cımbızlama safsatası (İng: "cherry picking", Tür: "kiraz toplama"), birisi yalnızca kendi duruşunu destekleyen kanıtlara odaklandığında ve kendi duruşuna ters kanıtları görmezden geldiğinde yaşanan bir safsatadır. Bu bağlamda cımbızlama safsatasına başvuran bir kişi, belli bir konuda yayınlanmış tüm araştırmaların sadece küçük bir kısmından bahsetme yoluyla savunduğu görüşe ilişkin bilimsel görüş birliği varmış izlenimini yaratmaya çalışır.

Cımbızlama safsatası, insanların sunduğu aldatıcı retoriklerden içsel akıl yürütme süreçlerini nasıl yürüttüklerine kadar birçok unsuru etkileyen, birçok alanda sıklıkla karşımıza çıkan bir safsatadır ve bu nedenle iyi anlaşılmalıdır. Bu makalede cımbızlama safsatası hakkında daha fazla bilgi edinecek, insanların bu safsatayı nasıl kullandığına dair örnekler ve başkaları tarafından kullanıldığında nasıl karşılık verebileceğinizi görecek, bu safsatanın tuzağına düşmekten kaçınmak için neler yapabileceğinizi öğreneceksiniz.

"Kiraz Toplama Safsatası" İsmi Nereden Geliyor?

Cımbızlama safsatasının İngilizcedeki adı olan "kiraz toplama" (İng: "cherry picking"), aslında konuyu oldukça güzel bir şekilde izah etmektedir: Bir meyveyi toplarken, özellikle olgunlaşmış olanları seçer, henüz olgunlaşmamış veya çürük olanları eleriz. Bu sayede elimizdeki sepette hep en sağlıklı meyveler olur. Eğer bunu gidip de birine gösterip, "Bak, bizim bahçede hiç kötü meyve olmaz; hepsi kusursuzdur, bakın bu da ispatı!" dersek, "kiraz seçme safsatasına" düşmüş oluruz; çünkü elimizdeki örneklem zaten yanlı olarak belirlenmiştir. Bu bakımdan cımbızlama safsatası ile taraflı örnekleme mantık safsatası yakın kuzendir diyebiliriz.

Cımbızlama Safsatası Örnekleri

Safsatanın genel formülasyonu şu şekildedir:

1. Kanıt A ve Kanıt B keşfedilmiştir.
2. Kanıt A, X kişisinin iddiasını desteklemektedir.
3. Kanıt B, X kişisinin iddiasını zayıflatmaktadır/çürütmektedir.
4. X kişisi, sadece A Kanıtı'nı ileri sürerek haklı olduğunu iddia eder.

Bilimde ve Bilim İletişiminde Cımbızlama Safsatası

Anekdotal Kanıtlar ve Anekdotal Anlatımlar

Ancak çoğu durumda safsata bu kadar karmaşık değildir; aslına bakarsanız cımbızlama safsatasının en tehlikeli olduğu zamanlar, en sıradan şekillerde kullanıldığındadır. Bunun en yaygın örneği, anekdotal anlatımlarda karşımıza çıkar. "Benim başıma X geldi. Demek ki X çok yaygın." gibi bir yaklaşım, aceleci genelleme safsatasına ek olarak, X'in yaygınlığı ile ilgili objektif kanıtların tamamını görmezden gelip, sadece kendi deneyimimizi cımbızladığımızda karşımıza çıkar.

İşte tam da bu nedenle, sizin başınıza gelenler; bir arkadaşınızdan akrabanızdan, tanıdığınızdan duyduklarınız, gerçekliğe dair genellemeler yapabilmemiz için yeterli değildir. Doğaya yönelik gözlemlerin kontrollü şartlar altında veya eğitimli bir şekilde yapılması gerekir. Bu yapılmayacaksa bile, uzmanların da inceleyebilmesi için, gözlediğimiz olguya dair çok net veriler toplamamız gerekir (yüksek çözünürlüklü fotoğraf ve videolar çekmek gibi). Sadece "Ben duydum.", "Ben gördüm.", "Kaynıma olmuş." gibi kulaktan dolma anlatımların bilimsel bir geçerliliği yoktur.

Araştırmalarda Cımbızlama Safsatası Kullanımı

Cımbızlama safsatası, insanların yalnızca nasıl konuştuğunu veya tartıştığını etkilemekle kalmamakta; akıl yürütme süreçlerini de etkilemektedir. Bu nedenle safsata, insanların bir araştırmaya yönelik metodolojilerini de etkileyebildiği için bilim camiası gibi bazı alanlarda da kayda değer ölçüde rastlanan bir olgudur.^[1]

Bu bağlamda safsata, örneğin sorunlu bir "HARKing" sürecinin (sonuçlara göre hipotez üretme sürecinin) temellerinden biri olarak kullanılabilir. Bu temelle yürütülen bir araştırma sürecinde araştırmacılar, yürüttükleri araştırmanın geçerliliğini ve güvenilirliğini etkileyeceğini bilmelerine rağmen, araştırma kapsamında ana hipotezlerine en uygun veriyi bulmak adına ölçümleri, analizleri, örneklemleri ve yorumları önyargılı bir şekilde eler. ^[2] Cımbızlama safsatasına bu şekilde başvurulan birçok vaka tespit edilmiştir ve konu hakkında yapılan takip çalışmaları, safsatanın randomize klinik deneylerin sistematik inceleme sonuçlarını büyük oranda etkileyebileceğini göstermiştir.^[3]

Bir araştırmacının ana hipoteziyle çelişen çelişkili kanıtları görmezden gelme fikri, bilim camiasında "karmaşık bir gerçekliğin net bir şekilde yorumlanması adına uygunsuz gerçeklerin sümen altı edilmesi" şeklinde özetlenebilen Occam'ın süpürgesi ilkesi olarak bilinir.^[4] Bu ilke, her şeyin eşit olduğu durumlarda en az varsayım barındıran hipotezi tercih etmeniz gerektiğini öne süren Occam'ın usturası'nın çarpıtılmış halidir.

Pixabay

Satılmış Uzman Safsatası

Cımbızlama safsatasının en yaygın görüldüğü bir başka alan, bilimsel gerçekler hoşa gitmediğinde ileri sürülen "O uzmanlar satılmış." iddiasıdır. Bireyler, akademik literatürün kendi yanlarında olmasını isterler; ancak bu, her zaman mümkün olmaz. Eğer literatür bize tamamen karşıysa, kişinin fikirlerini değiştirmesi gerekir. Eğer literatürde belirsizlik varsa, kişinin fikirlerini yumuşatması gerekir. Veri karşısında görüş değiştirmek bunu gerektirir.

Bunun yerine birçok durumda insanlar, konsensüsün tam olarak oluşmadığı durumlarda, kendilerini destekleyen sonuçlara ulaşmış uzmanları "gerçek" veya "uzman" olarak alıp, kendilerini çürüten veya iddialarını zayıflatan sonuçlara ulaşmış uzmanları "satılmış" veya "sahte" olarak yaftalarlar. Böylece literatürde cımbızlama yapmış olurlar.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Bu hataya en sık düşenler, sahtebilimcilerdir. Sahtebilim savunucuları, tanım gereği, gerçek olmayan bir iddiayı savunmaktadırlar. Bunu halka pazarlayabilmek için, bilimin kendi yanlarında olduğunu söylemeleri gerekir; ancak eğer bilim gerçekten sahtebilimcilerin iddialarını destekliyor olsaydı, savundukları saha "sahtebilim" değil, "bilim" olurdu. Bu durumun oluşabilmesinin iki yolu vardır: Sahtebilim savunucuları %100 yalan söylüyor olabilir (gerçekte olanın tam tersini savunuyor olabilirler) veya bilim camiasında bir belirsizlik olabilir ve sahtebilimciler, bu belirsizliğin bir tarafını mutlak gerçekmiş gibi sunuyor olabilirler. İlk durumda cımbızlama değil, düpedüz yalancılık yapmaktadırlar; ancak ikinci durumda yoğun bir şekilde cımbızlama yaptıklarını görmekteyiz.

Evrim Karşıtlığı ve Alıntı (Söz) Madenciliği

Sahtebilim dahilinde yapılan cımbızlamalardan söz ederken, evrim karşıtlarının cımbızlama furyasından söz etmemek hata olurdu. Hatalı olduğunu kesin olarak bildiğimiz "yoktan birdenbire var oluş" fikrini savunarak, evrimi çürütmeye çalışan kişi ve kurumlar, bunu akademik olarak yapamayacakları için (yani yukarıda anlattığımız gibi, yalan söylemek zorunda oldukları için), spesifik makaleleri cımbızlamak yerine, kitap sözlerini veya bilim insanlarının seminerlerde söylediklerini cımbızlayarak, bilim insanlarının da evrime şüphe duyduğunu veya evrimi kabul etmediklerini halka pazarlamaya çalışırlar. Buna alıntı (söz) madenciliği adı da verilir; çünkü art niyetli evrim karşıtları, bilim insanlarının genel görüşlerine odaklanmak yerine, çarpıtılmaya müsait cümlelerini bulup, onları ileri sürerek pozisyonlarını savunmaya çalışırlar. Bunun bazı örneklerini buradan, buradan, buradan ve buradan görebilirsiniz. Aşağıdaki video da baştan sona cımbızlama safsatalarıyla doludur. Halbuki bilim insanları arasında evrimin gerçekliği konusunda hiçbir soru işareti yoktur.

İklim Değişimi İnkârcılığı

İklim değişimi konusundaki inkârcılık (bu yazının yazıldığı sıralar itibariyle) Türkiye'ye çok daha az yansımış olsa da, özellikle de Batılı ülkelerde bu konuda yaratılan karşıtlığın önemli bir bölümü, evrim karşıtlığı ile benzer ve hatta paraleldir. Çoğu durumda Dünya'nın insanlar için olabilecek en iyi şekilde yaratıldığı fikri, evrim veya küresel ısınma gibi uzun vadede baştan sona dönüştürücü güçlerin kabullenilmesini zorlaştırmaktadır. Bu nedenle iklim değişimi karşıtları, eldeki akademik veriler içerisinden sadece kendi görüşlerini destekleyenleri cımbızlamakta, iklimbilim uzmanları arasındaki %100'e yakın görüş birliğini hiçe saymaktadırlar.

Wikimedia

Medyada Cımbızlama Safsatası Kullanımı

Cımbızlama safsatası, özellikle güvenilirlik ve saygınlık bağlamında sorunlu medya organları tarafından kullanılmaktadır. Bu medya organları, bir haberi tek taraflı olarak sunma, bu habere yayın akışlarında diğer haberlere kıyasla daha fazla yer verme, alternatif bakış açılarını destekleyebilecek bilgileri görmezden gelme yoluyla cımbızlama safsatasına başvurmaktadır.

Örneğin belirli bir alanda araştırma yürüten binlerce bilim insanının görüşlerinin sorulduğu; bu bilim insanlarının %99'unun belirli bir fenomen konusunda hemfikir, ancak %1'inin karşıt görüşü savunduğunu düşünün. Cımbızlama safsatasına başvuran bir muhabir, bu haberi şu sözlerle ifade edebilir:

Son zamanlarda yapılan bir çalışma, bu fenomen hakkındaki fikir birliğine katılmayan birçok bilim insanının olduğunu buldu.

Bu ifadede bilim insanlarının büyük bir çoğunluğunun fenomen konusunda hemfikir olduğu görmezden gelinmekte; %1'lik oran, "birçok bilim insanı" şeklinde yansıtılarak cımbızlama safsatasına başvurulmaktadır.

Bununla beraber varılan bir fikir birliğinin bazı durumlarda kesinlikle yanlış olabileceğini; bunu belirtmenin veya doğrudan fikir birliğine karşı çıkmanın da makul olabileceğini göz önünde bulundurmalısınız. Bu tür durumlarda cımbızlama safsatası ise fikir birliğine karşı bir bakış açısını destekleyecek kanıtlar yerine konu hakkında kanıt olarak öne sürülebilecek unsurların çoğunu veya tamamını göz ardı ederek bir yanılgı oluşturmasıdır.

Bu bağlamda muhabir, aynı bakış açısını cımbızlama safsatasına başvurmadan aktarmak isteseydi, şöyle bir şey söyleyebilirdi:

Son zamanlarda yapılan bir araştırma, bilim insanlarının büyük çoğunluğunun bu fenomen üzerindeki fikir birliğini desteklediğini, ancak yine de buna karşı çıkan bazı bilim insanlarının da olduğunu ortaya koydu.

Ancak bu ifade, özenle hazırlanmış orijinal ifadeden daha karmaşıktır ve sansasyon değeri daha azdır. Bazı medya organları da bu sebeple safsatalara başvurmayı tercih etmektedir.

Ayrıca, eğer bu açıklamanın amacı belirli bir gündemi savunmaksa (yani insanları bu fenomen hakkındaki görüş birliğinin yanlış olduğuna inandırmaksa), özenle seçilmiş açıklama, doğru olan açıklamadan muhtemelen daha ikna edici ve daha etkili olacaktır.

Özellikle çeşitli konularda bilimsel görüş birliğine karşı çıkan inkarcılar tarafından kendi görüşlerini desteklemek amacıyla kullanılan bu safsata, bir retorik tekniği olarak medyada sık sık kullanılmaktadır.

Pixabay

Siyasette Cımbızlama Safsatası Kullanımı

Elbette cımbızlama safsatasının yuva yaptığı yerlerden birisi politikadır. Politikacılar, tabanlarını memnun etmek adına bir gerçeğin sadece işlerine gelen taraflarına odaklanırlar, diğer taraflarını reddederler. Benzer şekilde, kendi uygulamalarının veya geçmişlerinin sadece pozitif algı yaratacak taraflarına odaklanıp, diğer taraflarını reddedebilirler. Örneğin, bir politikacının tabanının şunlara önem verdiğini düşünelim:

• Hayırsever olmak,
• Dindar olmak,
• Hayvansever olmak.

Ve aynı tabanın, şunlardan nefret ettiğini düşünelim:

Agora Bilim Pazarı

Alev Makinesi

Roberto Arlt’ın Yedi Deli Adam’ı tamamlama niyetiyle kaleme aldığı Alev Makinesi’nde, Astrolog ve Erdosain’in medeniyeti yok etme planları, teknolojik açıdan oldukça spesifik temellere otursa da psikolojik olarak son derece dengesiz bir hale bürünür. Grubun her bir üyesinin yarattığı oyunlar ve fanteziler, entrikalar ve komplolarla karakterize edilen içsel gerçeklikler, dünyadan her geçen gün daha fazla soyutlanmalarına yol açar. Fakat Alev Makinesi’nde trajediye yer yoktur; yok oluş kimyasal savaşın rasyonel ve bilimsel yöntemleriyle gerçekleşecektir. Okursa, kahramanların ahlak anlayışlarını terk ettikleri, dehşetin ve özkıyımın hüküm sürdüğü bir yerde, onlarla birlikte adım adım uçuruma sürüklenir.

“Roberto Arlt en büyük vizyonerlerimizden… Onun için yazmak dağlamaktır, asitle eritmektir; zalim bir şehri ve o şehrin köpekler gibi sürekli sinsi sinsi yaşamaya mahkûm edilmiş kadın ve erkeklerini birbiri ardına gözler önüne seren cam slaytlar yansıtan sihirli bir fenerdir… Bu, sanattır; tıpkı sokaklarda dövüşen Francois Villon ve tavernalarda bıçak sallayan Kit Marlowe’un mağrur Goya'sının (Arlt bunu okusaydı suratıma yumruk atardı) sanatı gibi… sadece büyük sanatın yapabileceği bir şekilde, bizi kendimizle yüzleştiren bir sanat.”
Julio Cortázar

Devamını Göster

₺200.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Evlilik-dışı seks yapmak,
• Alkol tüketmek,
• Uyuşturucu tüketimi ve teşviki.

Bu kişi, kendisiyle ilgili şöyle bir iddiada bulunabilir:

Vatandaşlarım! Beni seçmelisiniz, çünkü ben gelirimin %50'sini ihtiyacı olanlara bağışlıyorum, her Cuma namazımı kılıyorum ve her haftasonu hayvan barınaklarında gönüllü olarak çalışıyorum!

Kulağa hoş geliyor, değil mi? Ama bu kişinin 7 gün 24 saat içerisinde yaptıklarına baktığınızda, gelirinin %50'sini dağıttığını; ancak bağıştan kastının, seks karşılığı fahişelere para vermek olduğunu keşfettiniz. Her Cuma günü namaz kıldığını; ama namazdan sonra sarhoş olana kadar alkol tükettiğini keşfettiniz. Hayvan barınaklarında çalıştığını; ama hayvanların telef edilmesine izin veren yasaları onayladığını keşfettiniz.

Bunların herhangi biri mutlak olarak iyi veya kötüdür demiyoruz; buradaki tartışmanın konusu bu değil. Önemli olan, kişinin beyanında kendisiyle ilgili bilgilerin cımbızlanmış olduğu gerçeğini fark etmektir. Burada verdiğimiz farazi bir örnek olsa da, aktüel politikadan daha isabetli örnekleri tespit etmeyi size bırakıyoruz.

Daha genel bir diğer örnek verelim:

Yeni eğitim programımız, öğrencilerin matematik dersindeki başarılarını artırdı ve oldukça başarılı oldu!

Bu ifade, şayet yeni program, öğrencilerin İngilizce ve fen gibi diğer derslerin sınavlarında aldığı puanlarda bir düşüşe yol açmış veya programın uygulandığı okulların yalnızca küçük bir kısmında gözlemlenen başarıya dayanarak ortaya atılmışsa bir cımbızlama safsatası olarak kabul edilebilir.

Modern siyasi söylemlerde ise cımbızlama safsatasının yaygın bir örneği, siyasetçilerin diğer ülkelerde uygulanan politikaların kendi ülkelerine uyarlanması konusunda yapılan tartışmalarda yaşanmaktadır. Böylesi tartışmalarda siyasetçiler, uygulamak istedikleri politikaların diğer ülkelerde gösterdiği başarı veya başarısızlıklarına ilişkin verileri cımbızla seçerek kendi savundukları görüşün lehinde kanıt olarak kullanır.^[5]

CV, Özgeçmiş ve Sosyal Medya Profilleri

Cımbızlama safsatasının en "normalleşmiş" örneklerinden birisi, bireylerin kendilerine ait CV/özgeçmiş hazırlaması olayıdır. Düşünecek olursanız bir CV/özgeçmiş içerisine yazılan şeyler, bir kişinin başarıları ve karakteriyle ilgili cımbızla seçilmiş başarılardan ibarettir. Halbuki işe alım sürecinin amacı, sadece belirli başarılara ulaşmış kişileri belirlemek değil, o iş için en uygun özelliklere sahip adayı belirlemektir; ancak hepimizin negatif tarafları ve başarısızlıkları da vardır. Bunları CV/özgeçmişimize yazmayız, yani sadece cımbızlanmış veriden yola çıkarak kendimizle ilgili bir profil yaratırız.

Aynı durum, sosyal medya profillerimiz için de geçerlidir. Buradaki durum 2 katmanlıdır: Profilimize yazdığımız ve kendimizi tanımlamakta kullandığımız şeyler, her zaman olumlu taraflarımıza odaklanır (özellikle de LinkedIn gibi profesyonelleri öne çıkaran sosyal medya araçlarını düşünün). Halbuki sadece bunlar, kim olduğumuzu tanımlayamaz. Elbette burada sosyal medya veya CV gibi unsurların amacı sorgulanabilir; "sonuçta kişinin olumlu taraflarının bir özetinin hedeflendiği" savunulabilir. Ama ne olursa olsun, bu gibi araçlarda sunulan bilginin cımbızlanmış olduğu gerçeği değişmemektedir.

Aynı durum (ve yukarıda sosyal medya ile ilgili olarak söz ettiğimiz 2 durumdan ikincisi), sosyal medya platformlarında kendimizle ilgili sadece pozitif duyguları yansıtan paylaşımlar yapmamızdır. Yani genellikle mutlu, başarılı, keyifli, heyecanlı olduğumuz zamanlara ait fotoğrafları ve videoları paylaşırız; üzüntülü, stresli, başarısız olduğumuz zamanlara ait fotoğraf ve videoları çok daha seyrek paylaşmaya meyilliyizdir. Bu nedenle dışarıdan bakan biri, bizi çok mutlu veya çok başarılı olarak görebilir; halbuki kendimizi ve hayatımızı tanımlayan kanıtları/olayları cımbızlamaktayız; dolayısıyla sadece bu bilgilerden yola çıkarak, kendimize ait tam bir resim çizmemiz imkansızdır.

Cımbızlama Safsatası Sorunu

Kişilik Sorunları

Mutlaka tanıklık etmiş olacağınız üzere, insanlar arasındaki en yaygın ve en yanlış kanılardan biri, haklı olmanın önemidir. Haklı olmanın güzel hissettirdiği veya bir yanlışınızı keşfetmenin can sıkıcı olduğu doğrudur; ancak bunu sadece "yenme ve yenilme" düzleminde düşünürseniz, asla gelişemezsiniz. Hatanızın keşfedilmesi ve düzeltilmesi, sizi gerçeğe bir o kadar yaklaştıracaktır, daha iyi ve bilge yapacaktır. Çünkü aksi takdirde, eğer hatalarımızı kabullenmeyi bilmezsek ve veri ışığında görüş değiştirmek yerine, görüşlerimiz ışığında veri bulmaya çalışırsak, cımbızlama safsatasına düşmemiz kaçınılmaz olacaktır.

Bu tür bir "haklı olma zorunluluğu" algısı, kişilerin sorunu olduğu kadar, toplumun ve eğitimin de bir sorunudur... Sadece "doğru" cevabı ödüllendirmek, düşünmeye teşvik etmemek, düşünme biçimlerine önem vermemek ve toplumsal olarak fikir değiştirmenin acizane görülüyor olması, insanların fikirlerine saplantılı bir bağımlılık geliştirmesine neden olur. Bir fikre aşırı bağlılık fanatizmi doğurur. Fanatizm ise yalanı, çarpıtmayı, gerçekleri kabullenmemeyi ve birçok diğer tehlikeli sonucu...

Düşüncelerimizin saplantılı olup olmadığını tespit etmenin en iyi yolu, karşımızdaki kişi veya bilimsel literatür bize ters şeyler söylediğinde, fikirlerimizi değiştirip değiştirmediğimize bakmaktır. Veri ve kanıt karşısında fikirleri değiştirebilmenin bir erdem olduğunu kabullendiğimiz zaman, hem giderek artan bir hızla medeniyet seviyelerini atlamayı başaracağız, hem de birbirimizle çok daha açık iletişim kanalları kurmayı başaracağız. Zira biri size ters bir şeyler söylerken, aklınıza gelen ilk şey "Ne yaparım da bu kişiyi haksız çıkarırım?" ise, iletişiminizde ve hayata bakış açınızda ciddi bir sorun var demektir.

Toplumsal Sorunlar

Cımbızlama safsatası kapsamında bir bilgi, konuya ilişkin tüm bilgiler dikkate alınmaksızın yanıltıcı bir şekilde analiz edilmekte ve sunulmaktadır. Bu da doğal olarak sorunlara sebep olmaktadır.

Örneğin bir kişi, bir konuya yönelik düşüncelerini destekleyen yalnızca birkaç çalışmayı dikkate alır ve düşüncesine karşıt tüm çalışmaları görmezden gelirse hatalı bir literatür analizi yapmış olur. Benzer şekilde, yine bir kimse, belirli bir bilimsel çalışmanın bulgularını yalnızca bir açıdan yorumlar ve diğer olası yorumlarını görmezden gelirse ilgili çalışma ve sonuçları hakkında yanıltıcı bir tablo çizmiş olur.

Bu bağlamda cımbızlama safsatası, belirli bir hipotezin doğru olma olasılığını değerlendirirken ulaşabileceğimiz tüm bilgileri dikkate almamız gerektiğini öne süren toplam kanıt ilkesini (Bernoulli İlkesini) ihlal etmektedir.^{[6], [7]}

İnsanlar Neden Cımbızlama Safsatasına Başvurur?

İnsanlar, başkalarıyla tartışırken kasıtlı; akıl yürütürken kasıtsız olarak cımbızlama safsatasına başvurmaktadır.

Bu safsatanın retorik değeri, kasıtlı olarak kullanılmasına sebep olmaktadır. Zira bu safsatanın kasıtlı kullanımı bir argümanı daha ikna edici hale getirir ve argümanı öne süren kimsenin duruşunu desteklemesine katkıda bulunur.

Bu faydaları göz önünde bulundurarak cımbızlama safsatasına başvuracaksanız insanların bu safsataya başvurduğunuzu, kanıtları eksik veya yanıltıcı bir şekilde sunduğunuzu fark etmeleri takdirinde ters tepeceğini unutmamalısınız. Bununla beraber tekniğin retorik değeri, özellikle insanların cımbızlama safsatasına başvurulduğunu fark etme veya önemseme olasılığının düşük olduğu durumlarda bu riske ağır basmaktadır.

Cımbızlama safsatasının kasıtsız kullanımı, insanların kusurlu bilgi işleme ve karar verme süreçlerinden kaynaklanmaktadır. Bu bağlamda cımbızlama safsatası, farklı durumlarda farklı nedenlere bağlı olarak kasıtsız şekilde kullanılabilmekte; insanlar bu kavramın farkında olsalar ve kavramın getirdiği sorunları anlasalar bile cımbızlama safsatasına başvurabilmektedir.

İnsanların kasıtsız olarak cımbızlama safsatasına başvurmalarının ana nedenlerinden biri, insanların bilgiyi önceden var olan inançlarını doğrulayacak şekilde işlemesine neden olan bilişsel bir önyargı olan doğrulama yanlılığıdır. Bu yanlılık, insanlar yeni bir bilgiyle karşılaştığında veya geçmişte edindiği bir bilgiyi hatırladığında, bu bilgiler arasından kendi inançlarını doğrulayan bilgilere odaklanma; bu inançlarla çelişen bilgileri görmezden gelme şeklinde gerçekleşir. Nihayetinde insanlar haklı olduklarını hissetmek isterler.

Bununla beraber insanların kasıtsız bir şekilde bu safsataya başvurmasının bir başka nedeni, bilişsel açıdan ele alındığında tüm mevcut bilgilerin işlenmesi yerine bu safsataya başvurmak genellikle daha kolaydır; zira safsata, ne kadar hatalı da olsa kısayoldan bilgi işleme olanağı sunar. Örneğin insanlar büyük bir kanıt deniziyle; sayısız makale, video, ders anlatımı ve nicesiyle karşılaştığında, tüm bu kanıt denizini arşınlamak yerine, bu bilgiler arasından birkaçını seçme ve seçtikleri bilgileri temel alarak duruşlarını oluşturma eğilimindedir.

Pixabay

Cımbızlama Safsatasının Diğer Mantık Safsatalarıyla Birlikte Kullanımı

Bu safsata, genellikle diğer mantık safsatalarıyla bir kombinasyon halinde kullanılmaktadır.

Örneğin bu safsataya başvuran kimseler, bazen karşı tarafın argümanlarına saldırmayı kolaylaştırmak amacıyla argümanların çarpıtılması şeklinde özetlenebilecek saman adam (veya alıntı madenciliği) argümanlarından da faydalanmaktadır. Zira saman adam argümanı oluşturmanın temel yollarından birisi, bir kimsenin savunduğu bir argümandan cımbızla birkaç nokta çekip bu noktaları bağlamından arındırarak tekrar etmektir. Bunun bir örneği şu şekildedir:

Ali: Günümüz dünyasında taşıma ve enerji başta olmak üzere birçok endüstri, fosil yakıtlar sayesinde işliyor. Bununla beraber fosil yakıtlar, iklim değişikliğine sebep oluyor. Eğer geleceğimize önem veriyorsak fosil yakıt kullanımımızı azaltmalı ve çevre dostu enerji kaynaklarına yatırım yapmalıyız.

Veli: Ne yani, fosil yakıtları kullanmayı bırakalım da elektriksiz mi kalalım? Oldu! Taşımacılık sektörü de batsın. O alışveriş yaptığın marketlere o ürünler nasıl geliyor sanıyorsun?

Bu örnekte Veli, Ali'nin argümanından cımbızla "birçok endüstri, fosil yakıtlar sayesinde işliyor" ve "fosil yakıt kullanımımızı azaltmalı" ifadelerini cımbızla çekmiş; bu ifadeleri (özellikle "azaltmalı" kelimesini) çarpıtma yoluyla saman adam safsatası ve cımbızlama safsatasını kombine ederek saçmalamıştır.

Cımbızlama safsatası, bu örneğe ek olarak anektodsal kanıtlara dayanarak oluşturulmuş argümanların bir parçası olarak da kullanılmaktadır. Bu türde argüman üreten kimseler, argümanlarını kendi duruşunu destekleyen birkaç anektod niteliğindeki örneğe dayandırmakta ve bu örneklerin zıttı duruşa yönelik kanıtların tümünü görmezden gelmektedir. Anektodsal kanıt temelli argümanlar, özellikle ara tür çerçevesinde gerçekleşen evrim tartışmalarında karşımıza çıkmaktadır. Bu tartışmalarda belirli taraflar, uzun bir zaman aralığında çok az değişmiş bir türü "Bu tür hiç değişmemiş, demek ki evrim yok!" ifadesiyle cımbızla çekmekte, tüm kanıtları görmezden gelerek sunmaktadır.

Not: Cımbızlama safsatası, genellikle eksik kanıt safsatası, dışlama safsatası, seçici gözleme dayalı argüman, yarı gerçeğe dayalı argüman, kart istifleme ve kanıt bastırma gibi başka adlarla da karşımıza çıkmaktadır.

Cımbızlama Safsatasına Nasıl Karşı Çıkılır?

Cımbızlama safsatasına başvuran birine karşı koymanın iki yolu vardır:

• Safsatayı ifşa edin: Rakibinizin dikkate alınması gereken, önemli bilgileri görmezden geldiği gerçeğine dikkat çekin ve bunun nasıl bir sorun yarattığını açıklayın.
• Görmezden gelinen bilgileri tartışmaya dahil edin: Bu bilgilerin de değerlendirmeye alınması takdirinde tartışmanın nasıl bir hal alacağını gösterin.

Bu yanıtları verirken insanların cımbızlama safsatasına istemeden başvurmuş olabileceğini de göz önünde bulundurmak önemlidir. Dolayısıyla akla uygun olduğu sürece iyi niyet ilkesini takip etmeli; karşınızdaki kişinin artniyetli olmadığını varsaymalısınız.

Peki iyi niyet ilkesini bu safsata bağlamında nasıl takip edebilirsiniz? Bu sorunun cevabı basittir. Bu safsataya başvuran kişiye ve sunduğu argümanlara doğrudan saldırmak yerine neden belirli önemli bilgileri görmezden geldiğini sorabilirsiniz. Bu yolla rakibinizin bu safsataya kasten başvurup başvurmadığını ve tartışma sırasında yaşanmış olması muhtemel basit iletişimsizlik sorunlarını rahatlıkla belirleyebilirsiniz. Bununla beraber iyi niyet ilkesinin bir başka avantajı da karşınızdaki kişinin sizi dinlemeye yönelik isteğini artırabilmesi; söylediğiniz şeyler üzerine daha fazla düşünmesini sağlamasıdır.

Bu soruyu sormak, karşınızdaki kişinin kasıtlı olarak cımbızlama safsatasına başvurduğu durumlarda da faydalıdır; zira soru, bu kimseleri neden önemli bilgileri görmezden geldiğini açıklamaya, dolayısıyla savunma pozisyonuna geçmeye zorlar. Buna ek olarak soru, eğer tartışma bir seyirci kitlesi tarafından seyrediliyorsa, rakibinizin aksine sağlıklı bir tartışma yürütmeye çalıştığınız imgesini de yaratacaktır.

Cımbızlama Safsatasından Nasıl Kaçınılır?

Yukarıdaki başlıklarda da görüldüğü üzere insanlar, inançlarını doğrulama arzusu gibi bir motivasyonla kasıtsız, istemsiz olarak cımbızlama safsatasına başvurabilirler. Bunu akılda tutmak önemlidir; zira sizin de bu arzudan etkilenmeniz ve istemeden bu safsataya başvurmanız mümkündür.

Bu olasılığı azaltmak adına kendinize şu soruları sorabilirsiniz; "Analizimde kullanmam gereken herhangi bir ek kanıt var mı?", "Ortaya atılan kanıtlar farklı bakış açılarıyla ele alındığında farklı sonuçlar doğuruyor mu?" Bu soruların cevabı evetse, analizinizi bu çerçevede değiştirmeniz gerekir.

Buna ek olarak, doğrulama yanlılığı gibi safsataları kasıtsız olarak kullandığınızı fark ediyor ve bu konu hakkında bir şeyler yapmak istiyorsanız çeşitli bilişsel önyargı azaltma ve safsatalardan kaçınma tekniklerinden faydalanabilirsiniz. Bu tekniklerin konumuz bağlamında bir örneği, tüm ulaşılabilir kaynak ve kanıtlara ulaşmadan önce bir hipotez kurmamanız gerektiğini öne sürer. Bir başka yöntem de akıl yürütme sürecinizi yavaşlatmak, bir başka deyişle kendinize düşünmek için yeterli zaman tanımaktır. Kendinize böyle bir zaman tanıyarak safsataların sinsi tuzaklarından kaçınabilirsiniz.

Pixabay

Özet ve Sonuçlar

Cımbızlama safsatası, sadece hataya düşmenin ötesine geçerek, çoğu durumda kasten yalan söylememizi gerektiren bir mantık safsatasıdır. Bu bakımdan, haklı çıkma arzusunun bir saplantıya dönüştüğünde ne kadar tehlikeli olabileceğini göstermektedir. Dahası, gerçeğe ulaşma yolculuğumuzda bizi sekteye uğratmaktadır.

Bu nedenle, her tartışmadan zaferle çıkma arzusu yerine; dinlemeyi, okumayı, düşünmeyi becerebilirsek, bize ters gelen fikirlere karşıt ama iyi düşünülmüş, araştırılmış cevaplar üretebilirsek ve bu işlem sonucunda karşı tarafın haklılığını kabul edebilmenin ve görüşlerimizi değiştirebilmenin yüce bir erdem olduğunu anlayabilirsek, gerçeğe çok daha fazla yaklaşırız ve cımbızlama safsatası gibi hatalara düşmek zorunda kalmayız.

Dolayısıyla bir dahaki sefere birisiyle tartışırken, lütfen durun, dinleyin, düşünün ve hemen cevap vermeye çalışmayın. Düşünme süresi istemek, "Bilmiyorum, daha fazla araştırma yapmam gerek..." demek zavallılık değil, erdemdir. Ama ne yaparsanız yapın, lütfen akademik kaynakları veya bilimsel verileri cımbızlayarak, bilimsel konsensüsü veya genel yargıyı aktarmak yerine, ucuz numaralarla kendi görüşlerinizi desteklemeye çalışmayın ve bu yazıda ele aldığımız şu noktaları unutmayın:

• Cımbızlama safsatası (İng: "cherry picking"), bir kimsenin yalnızca savunduğu görüşü destekleyen kanıtlara odaklanıp bu görüşe karşıt kanıtları görmezden gelmesiyle yaşanan bir mantık safsatasıdır.
• Örneğin, cımbızlama safsatasına başvuran bir kişi, belirli bir konu hakkında yayınlanmış tüm araştırmalara bakmak yerine yalnızca birkaç çalışmayı öne sürerek savunduğu görüş hakkında bir bilimsel fikir birliği varmış imgesi yaratmaya çalışabilir.
• İnsanlar, başka insanlarla yürüttükleri tartışmalar sırasında kasıtlı; kendi iç akıl yürütme süreçlerinde ise kasıtsız olarak birçok durumda bu safsataya başvurmaktadır.
• Bir tartışma esnasında cımbızlama safsatasına başvurulduğunu görürseniz bu safsataya başvuran tarafın göz ardı ettiği bilgileri ifşa edebilir; bunun nasıl sorunlar yarattığına dikkat çekebilir ve göz ardı edilen bilgilerin tartışmaya dahil edilmesini sağlayabilirsiniz.
• Cımbızlama safsatasından kaçınmak için ise tartışma konusunda yönelik tüm bilgileri dikkate almalısınız. Bunu akıl yürütme sürecinizi yavaşlatmak ve elinizde yeterli bilgi yokken bir hipotez üretmekten kaçınmak gibi çeşitli önyargı azaltma teknikleri ile yapabilirsiniz.