KOOPERATİFLER İÇİN HEM STRATEJİK HEM RİSKLİ BİR SİLAH : DEMOKRATİK KATILIM

Kooperatifçilik ilkel uygulamaları eskiden beri bilinse de günümüze en yakın hali 19.yy'da hayata geçmiş, üyelerin dayanışması esasına göre çalışan bir dünya.

Ülkemizde ilk kooperatifçilik örneği 1863 yılında kurulan "Memleket Sandıkları" ile hayata geçmiştir. Bugün ülkemizde 7 Milyon'dan fazla kişinin kooperatif üyesi olduğu düşünülmekte.

Kooperatifler Hangi İlkelerle Yönetilmeli

Uluslararası Kooperatifçiler Birliği (ICA) 1995 yılında yapmış olduğu toplantıda evrensel olarak şu ilkeleri benimsemiştir.

1. Gönüllülük ve Herkese Açık Ortaklık
2. Demokratik Denetim ve Katılım
3. Ortakların Ekonomik Katılımı
4. Özerklik ve Bağımsızlık
5. Eğitim, Öğretim ve Bilgilendirme
6. Diğer Kooperatifler ile İşbirliği
7. Topluma Karşı Sorumluluk

Bu maddelerin her biri ayrı ayrı öneme sahip olmakla ve tamamı bu yazının konusu olmamakla beraber, okuyucunun bilmesi gereken en önemli nokta şudur ki; tüm bu ilkelerin her biri birbiri ile ilgili ve birbirlerini etkiler durumdadır.

Yukarıda sayılan temel ilkeler, kooperatifleri standart ticari işletmelerden keskin bir şekilde ayırmakta. Elbetteki kooperatifler de (eğer sosyal kooperatif olarak kurulmadılar ise) ticari faaliyetleri sonucu ortaklarının lehine sonuçlar üretmek isterler, ancak işleyiş ve genel paradigma olarak önemli farklar mevcuttur.

Bu farkların ne olduğu hakkında Sayın Aylin Çiğdem Köne'nin şu yazısını okuyabilirsiniz.

Demokratik Denetim ve Katılım Ne Anlama Geliyor?

Kooperatifler tüzel bir kişiliğe sahip olmakla beraber, her bir üyenin(aslında ortağın) bir anlamda "eşit sahiplik" sıfatı elde ettiği özel yapılardır. Bu durum ortaklara şu imkanları verir.

• Kararlara ve politika oluşturmaya katılma
• Genel kurulda oy kullanma
• Kooperatif faaliyetlerini denetleme
• İtirazlarını kayda geçirme

Bunlar içinde oy kullanma kavramı kooperatiflerde özel bir yere sahiptir. Çünkü sermaye şirketlerinden farklı olarak her bir ortak, payından bağımsız şekilde bir oya sahiptir. Buna "bir üye bir oy ilkesi" adı verilmekte.

Farklı sermaye payları oluşan katma değerden pay alma açısından doğal bir fark yaratsa da, bu durum kararlara katılmaya yansımaz. Böylece bir anlamda daha çok hissesi (parası diye de düşünülebilir) olanın daha haklı olduğu bir ortamın varlığı engellenmiş olur. Zaten kooperatif kültürünün en önemli amaçlarından biri budur.

Not : Burada bir düzeltme yapalım, dönem sonu oluşan gelir - gider farkı ortaklara sermayeleri oranında değil, kooperatif ile yaptıkları iş oranında dağıtılır.

Demokratik Katılımın Stratejik Faydaları

Demokrasi bugün insanlığın ulaşabildiği ideale en yakın yönetim şekillerinden biri. Kooperatiflerde demokratik bir ortamın yaratılmış olması hem işin doğasından, hem de kanundan gelen bir durumdur. Demokratik Denetim ve Katılım İlkesi'nin doğru kullanılabilmesi şu stratejik avantajlara yol açar.

• Her bir üyenin bir oya sahip olması, üyelerin kurumun kaderi üzerinde eşit güce sahip olmaları hissiyatını doğurur. Bu üyelerin kooperatife sahip çıkma, onun için emek sarfetme motivasyonunu arttırma potansiyeline sahiptir.
• Kooperatifler benzer alanlardaki kişilerden oluşan ve ortak bir konsepte sahip yapılardır. Aynı iş kolundaki kişilerin farklı farklı fikirlerini yarıştırabilmeleri, "akıl akıldan üstündür" ilkesi gereği, yenilikçi çözümlerin ortaya çıkma ihtimalini arttırır.
• Her bir üyenin kooperatifin denetimi üzerine söz sahibi olması, kooperatifi yöneten kişilerin üzerinde daha dikkatli ve şeffaf davranma, kararları alırken basiretli hareket etme yönünde olumlu bir baskı yaratır.

Demokrasini Doğasından Kaynaklanan Stratejik Bir Risk : Vasatlık

Demokrasi çok iyi bir yönetim ve yönetişim rejimi olmakla beraber, Sokrates Demokrasiden Neden Nefret Etti yazısında da belirtildiği üzere eğitimli insanların elinde iyi sonuçlar vermektedir.

Demokratik karar alma mekanizmaları kooperatiflerde doğru çalışmaz ise, başta Yönetim Kurulunun seçilmesi, stratejik faaliyetlerin (büyüme, yeni pazarlara girme gibi) kararlaştırılması gibi durumlarda ortaya çıkan sonuçların vasat veya vasat altı olması riskini yok sayamayız.

Bu tür vasatlık veya daha altı durum, kooperatifin hedeflerinde belli bir platoyu aşamamasına yol açabileceği gibi, ekonomik bağımsızlığını dahi kaybetmesine yol açabilir ki bunun temel ilkelerden olduğunu biliyoruz.

Riski Önlemek İçin Neler Yapılabilir

Demokratik bir ortamın kooperatifler için avantaj yaratmaya devam etmesi için şunlara dikkat etmek gerekir.

• Farklı fikirlerin formal (genel kurul, yönetim kurulu v.s.) veya informal ortamlarda dile getirilmesinin önünde engel kalmamalıdır. Hatta kooperatif kurulur iken, bu tür fikirlerin ne şekilde sunuma dönüşebileceği belirlenip yazıya geçirilmeli ve tüm üyeler bunu baştan benimsemelidir.
• Kooperatifler üye/ortak açısından genişlerken dikkatli olunmalıdır. Herkese Açık Ortaklık temel bir ilke olmakla beraber, yönetim kurulları (kanun gereği inceleme ve onay makamıdır) üye başvuruları konusunda hassas olmalı, özellikle üyenin etik/ahlaki yönden incelenmesine önem verilmelidir. Kanunda hali hazırda bazı üyelik filtrelerinin olması yeterli görülmemelidir.
• Üyeler içinde demokratik yapıya zarar verecek şekilde faaliyetleri olan (tehdit, şantaj, manipülasyon gibi) kim varsa, kooperatife kattığı kısa vadeli katma değere bakılmaksızın oyunun dışına çıkarılmalıdır. Demokrasi temel bir ilke olmanın yanında stratejik bir silahtır ve taktik faydalar için stratejik durumlar göz ardı edilemez.
• Kooperatifçiliğin bir başka temel ilkesi olan Eğitim, Öğretim ve Bilgilendirme'yi demokratik ortamın gelişmesi için bir silah haline getirmek gerekir. Hem üyeleri farklı konularda eğitime tabi tutarak kalifikasyonlarını yükseltmek, hem kooperatif faaliyetleri konusunda şeffaf bir bilgilendirme mekanizması kurmak demokratik katılımı ve elbette ki denetimi kolaylaştıracaktır.

Bu konuda gerekli hassasiyetin gösterilmesi halinde, Demokratik Denetim ve Katılım sadece kooperatiflerin daha verimli çalışmasını sağlamaz, bir noktada çok ortaklı ticari işletmelere bile doğru bir yönetim şekli konusunda örnek teşkil eder ki bunun yarattığı sosyal fayda çok yüksek olacaktır.