Paylaşım Yap
Tüm Reklamları Kapat
Tüm Reklamları Kapat

Wuhan Koronavirüsü Gibi Virüsler, İnsan Eliyle Üretilmiş ve Biyoterör Amaçlı Kullanılmış Olabilir mi?

Koronavirüs, Çin'e Yapılan Bir Biyoterör Saldırısı mı?

Wuhan Koronavirüsü Gibi Virüsler, İnsan Eliyle Üretilmiş ve Biyoterör Amaçlı Kullanılmış Olabilir mi? Vox
22 dakika
46,250
  • Epidemiyoloji
  • Viroloji

İddia

Wuhan Koronavirüsü, ABD tarafından üretilmiş bir biyosilahtır. Çin'e bilerek salınmıştır ve bir biyoterör aracıdır. Bu tür araştırmalar hep yapılıyor ve virüsler insan eliyle değiştiriliyor. Bu da, Çin'e ekonomik olarak zarar vermek amacıyla atılmış bir adım.

Gerçek mi?

Karışık
Karışık

Gerçek Taraflar

Virüsler biyomühendislik yöntemleriyle, düzenli olarak, çok çeşitli amaçlar güden araştırmalar kapsamında değiştirilmekte ve yeni formları yaratılmaktadır. Ayrıca virüsleri biyoterör aracı olarak kullanmak mümkündür.

Sahte Taraflar

Wuhan Koronavirüsü'nün laboratuvar kökenli olduğuna dair hiçbir bilimsel bulgu bulunmamaktadır. Biyoteröre dair herhangi bir iz henüz tespit edilmiş değildir.

Tüm Reklamları Kapat

İddianın Kökeni

Salgınlar gibi ürkütücü olaylar sırasında bol miktarda komplo teorisi geliştirilir; çünkü olay sıra dışı olduğu için, ardındaki hikayenin de sıra dışı olması arzulanır. Buna bağlı olarak popüler kültürde bu olayın "izleri" aranır ve insanlığa ait popüler kültür inanılmaz geniş olduğu için, benzer olayların anlatıldığı filmler, kitaplar, çizgi filmler, tiyatro oyunları, bilgisayar oyunları, mobil oyunlar ve benzeri sanat eserleri bulunabilir. Buna paralel olarak güncel gelişmelerden yola çıkarak, salgına sebep olan virüsün insan eliyle üretildiğine dair bilimselmiş gibi gözüken analizler yapılır ve kısmen hayali olarak yaratılan noktalar birleştirilir. Bu tarz anlatılara komplo teorisi adı verilir ve bunlarla ilgili detaylı bilgiyi buradan alabilirsiniz.

Normal evrimsel süreçlerden geçerek insanlara bulaştığına yönelik sayısız kanıt varken, kanıtlardan tamamen yoksun bir açıklamaya inanmak bilimsel bir yaklaşım değildir.

Tüm Reklamları Kapat

Bilgiler

Virüsler, buradaki yazımızda da detaylıca anlattığımız gibi, canlılığın eşiğinde olan ama cansız olarak kabul edilen yapılardır. Kendi başlarına metabolik faaliyet gösteremeyen bu patojenler (hastalık yapıcı unsurlar), bakterilere veya diğer konak hücrelere bulaştıkları zaman faaliyete geçerek onlara zarar verebilirler. Bir virüsün hangi konağa bulaşabileceğini, virüsün yüzey proteinleri ile konak hücre reseptör proteinleri arasındaki ilişki belirler. Virüsler evrimleştikçe, yüzey proteinleri de değişebilir ve buna bağlı olarak bağlanabildikleri proteinler de değişir. Böylece eskiden A türüne bulaşan bir virüs, evrim sonrası B türüne (de) bulaşabilmeye başlayabilir.

Virüslerin bu ilginç özelliği, onları potansiyel olarak bir biyoterör silahı haline getirmektedir. Çünkü virüslerin genlerini ve/veya yüzey proteinlerini insan müdahalesi yoluyla değiştirerek, istediğimiz tür yüzey proteinlerine sahip olması sağlanabilir. Böylece virüs, sadece belirli özelliğe sahip hücrelere bulaşabilir. Bunu tür bazında hedeflememiz mümkün olduğu gibi, tür içindeki çeşitli niteliklere sahip bireylere yönelik tasarlamak da mümkün olabilir.

Gerçekten de virüs biyomühendisliği uzun bir süreden beri devam etmekte olan bir araştırma sahasıdır. Her ne kadar insanlara bulaşabilen virüsler üzerinde biyomühendislik araştırmaları yapmak birçok ülke tarafından kısıtlandırılmış veya yasak olsa da, bu uygulama halen devam etmektedir. Bir örneği inceleyelim.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

The Economist

2015 Yılında Üretilen Yarasa SARS Virüsü Biyoterör Silahı mı?

Wuhan Koronavirüsü (2019-nCoV) ile ilgili detaylı analiz yazımızda da anlattığımız gibi, 2019-nCoV, SARS ve MERS gibi koronavirüsler, betakoronavirüs adı verilen bir alt aileye aittir. Bu alt aile, yarasa koronavirüsleri olarak bilinir; yani bu virüslerin ana rezervuarı yarasalardır. Ancak genellikle bu koronavirüslerin yarasa harici konaklara bulaşabilmesi için, ara bir türde evrimleşmesi gerekir.

Örneğin SARS-CoV, yarasalardan misk kedilerine bulaşıp, bu konak üzerinde evrimleştikten sonra insana bulaşabilmiştir. MERS ise yarasalardan önce tek hörgüçlü develere bulaşmış ve sonrasında insanlara sıçrayabilmiştir. En azından en olası kaynaklar olarak bunlar gösterilmektedir. Bir virüsün hangi konak (veya ara konak) türlerden geçtiği, tamamen evrimsel sürece bağlı bir durumdur. Bunu öngörmek; çevre şartlarını, genetik çeşitliliği ve bunlar arasındaki kısa-orta-uzun dönem etkileşimleri öngörmenin zorluklarından ötürü güçtür.

Muhtemelen an itibariyle birçok koronavirüs, durmaksızın ara konaklara sıçrıyor ama asla insanlara bulaşmıyor; çünkü bir virüsün "amacı" insanlara ulaşmak değil. Biz, insan olduğumuz için, insanlara bulaşmayı başaran koronavirüsleri tanıyoruz, onlarla ilgileniyoruz, onları haber yapıyoruz. Ancak akademisyenler, insanla ilgili olsun olmasın tüm virüslerle ilgileniyorlar ve onları araştırıyorlar.

NursingCE

Bu araştırmaların bir parçası, virüslerin nasıl evrimleştiğini ve bu evrim sonucunda yeni konaklara nasıl bulaştıklarını anlamaktan geçiyor. Bunu anlamak önemli, çünkü bu sayede o bulaşım yöntemlerine engel olan aşılar veya ilaçlar geliştirmemiz mümkün olabilir. Bu nedenle uzmanlar, hastalık yapıcı virüsler üzerinde biyomühendislik ve yönlendirilmiş evrim gibi yöntemlerle durmaksızın çalışmalar yürütüyorlar.

2015 yılında Nature Medicine dergisinde yayınlanan bir makalede uzmanlar, Çin'de yaşayan atnalı yarasaları olarak bilinen bir yarasa grubundan aldıkları SARS virüsünün SHC014 isimli yüzey proteinleri ile, fareler arasında yayılabilecek ve insan hastalıklarını taklit edecek şekilde değiştirilmiş bir diğer SARS virüsünü harmanlayarak, kimerik virüs adı verilen bir karma virüs yarattılar. Kimerizm hakkında daha fazla bilgiyi buradan alabilirsiniz.

Tüm Reklamları Kapat

Laboratuvar koşullarında yaratılan bu kimerik virüs, insan solunum yollarına bulaşabiliyordu! Bu sayede uzmanlar, bir koronavirüsün insan solunum yollarına bulaşabilmesi için SHC014 yüzey proteine muhtaç olduğunu ispatlamış oldular. Aynı virüs farelerde de hastalıklara neden oldu; ancak onları öldüremedi.

Çok Sayıda Virüs, Çok Sayıda Araştırma...

Üstelik bu, bunu başaran ilk araştırma da değil. Ondan önce, 2013 yılında Nature dergisinde yayınlanan bir diğer araştırmada, aynı yarasa popülasyonundan elde edilen başka bir koronavirüsün de insanlara bulaşabildiğini göstermişlerdi. Ancak şunu hatırlatmakta fayda var: Koronavirüslerin büyük bir kısmı insana bulaşamıyor ve hatta bulaştıkları diğer türler için de neredeyse hiçbir zaman ölümcül olamıyor.

Bu tarz araştırmaların bir diğer önemli bulgusu da şu: Koronavirüsler, eğer ki doğru yüzey proteinlerine sahiplerse, hiçbir ara konağa ihtiyaç duymaksızın, doğrudan doğruya insanlara bulaşabilirler! Ve eğer bu doğruysa, koronavirüs salgınları beklediğimizden daha sık yaşanabilir. Bu da, daha dikkatli olmamız ve önlemlerin arttırılması gerektiği yönünde Dünya'yı önceden uyarmak anlamına geliyor. 2019-2020 Wuhan Koronavirüsü salgınında görülen koronavirüsün de nihai olarak yarasalardan geldiği düşünülüyor; ancak henüz bir ara konaktan insanlara sıçrayıp sıçramadığı netleşmiş değil.

Görülebileceği gibi bu araştırmaların amacı, komplo teorisyenlerinin aksine, "insanlara bulaşan süpergüçlü virüsler yaratmak" değil; virüslerin ne yöntemlerle konaklarına bulaştığını anlamak. Biyoteknoloji araştırmalarında yapılan deneyler her zaman bu tarz ürkütücü özelliklere sahiptir: Örneğin bir genin işlevini tespit edebilmek için, o gen (ve onunla ilişkili diğer genleri) yavaş yavaş susturur ve işlevsiz hale getiririz. Böylece artık işlevsiz olan o genin, canlıda ne tür fiziksel, morfolojik, fizyolojik, davranışsal değişimlere neden olduğunu görürüz ve genin ana fonksiyonlarını tespit edebiliriz. Bu, ürkütücü bir deney silsilesidir; ancak bildiğimiz en iyi yöntem de budur.

Tüm Reklamları Kapat

Bu tarz kimerik veya değiştirilmiş virüsler yaratan araştırmalar, genel olarak fonksiyon kazanım araştırmaları olarak bilinen bir çatı başlık altında incelenirler; çünkü amaç, virüslere yeni bir fonksiyon kazandırarak bazı özelliklerini daha iyi anlamaktır. Örneğin ABD, Ekim 2014'te yayınladığı bir bildiri ile bu tarz riskli virüs araştırmalarını yasaklamıştır.

Bilim insanları arasında bu tarz biyomühendislik uygulamalarının ne düzeyde gerekli olduğu da son derece tartışmalıdır. Çünkü bu tarz riskli araştırmalarda, risk/fayda analizi yapılır ve deney sonucunda elde edilen bilgi miktarının, deneyi yapma sırasında yüzleşilen risklere değdiğinden emin olmaya çalışılır. Laboratuvar şartlarında yaratılan virüslerin salgınlara neden olabileceği endişesi dolayısıyla bilim insanları bu tarz çalışmalara her zaman temkinli yaklaşırlar.

Loss Prevention Magazine

Koronavirüs ile İlgili İddialar

Wuhan Koronavirüs salgını boyunca, yukarıdaki araştırmaya benzer araştırmalarla ilgili birçok farklı iddia da internette dolaştı. Bunlardan bazılarını şöyle özetleyebiliriz:

  • 2015 yılında Amerikan Hastalık Kontrol Merkezi tarafından alınan bir patentin, bu virüsün ana kaynağı olduğu iddia edildi. Ancak patent incelendiğinde, 2019-nCoV ile ilgili olmadığı, SARS-CoV ile ilgili olduğu görülüyor. Çok sayıda koronavirüs türü var ve bunların çok az bir kısmı insana bulaşabiliyor. 2019-nCoV, SARS ile yakın akraba; ancak aynı virüs veya doğudan doğruya ondan türemiş bir virüs olduğunu söylemek şu an için mümkün değil.
  • Yeni salgının Hollywood filmleri tarafından önceden tahmin edildiği ve gizli mesajlarla insanlara aktarıldığı iddia ediliyor. Ancak filmlerde gösterilenlerin yaşananlarla doğrudan bir ilgisi yok. Zaten bir salgını, düşük başarıya sahip Hollywood filmleriyle duyurmanın herhangi bir mantıklı açıklaması da yok. Bu konuda daha detaylı bir analizi aşağıda yapacağız.
  • Üzüm sirkesinin koronavirüsünün tek panzehiri olduğu iddia ediliyor. Üzüm sirkesi, koronavirüsün panzehiri olmadığı gibi, tek başına yeterli bir dezenfektan da değil. 2019-nCoV'u tedavi eden bir antiviral henüz bulunmuyor.
  • 2019-nCoV'un aşı ve ilaçlarının da çoktan üretildiği ve yakında piyasaya sürüleceği iddia ediliyor. Hatta koronavirüs aşısının Türk hekimler tarafından bulunduğu da ileri sürülüyor. Halbuki henüz ilacı da aşısı da bulunmuyor. Dünya çapında çok sayıda grup tedaviler üzerinde çalışsa da, bir tedavinin veya aşının üretilmesi aylar veya yıllar alabilir. Daha kısa sürede üretilme başarısı gösterilebilirse de bu bilimin başarısı olacaktır; komplo teorisyenlerinin zaferi değil.
  • İnternette çok sayıda fotoğraf ve video, koronavirüsünün tuhaf etkilerini (kolda siyahlaşma, davranış bozuklukları, vb.) gösteriyor. Halbuki 2019-nCoV bir çeşit nezle gibi geçiriliyor ve vakaların sadece %10-15 civarında ciddi solunum problemlerine yol açıyor. Nörolojik bir etkisi bulunmuyor ve deride herhangi bir değişim yaratmıyor. İnternette dolaşan fotoğraflar, zombi makyajı gibi uygulamalara ait fotoğraflar.
  • Teyit.org tarafından koronavirüs ile ilgili yapılmış tüm analizleri buradan okuyabilirsiniz.

Biyoterör: Çin'e Ekonomik Darbe ve Nüfus Kontrolü?

Wuhan Koronavirüsü salgınının bir "biyoterör saldırısı" olduğunu düşünmek oldukça zor. Çünkü komplo teorisyenlerinin iddia ettiği şeylerin birçoğunu sağlamıyor. Bir bakalım:

Tüm Reklamları Kapat

Agora Bilim Pazarı
Konchero Isı Ayarlı Kettle 1 Litre AS-21267A

Konchero AS-21267A Isı Ayarlı Kettle
Model: AS-21267A
Kapasite: 1 Litre
AC220V-240V 50/60Hz, 1000W
SUS304 paslanmaz çelik gövde
SUS304 paslanmaz çelik kazboynu ağız
STRIX, Made in UK termostat kontrollü
60-100 derece arasında +-1 derece ısı ayarı
Paslanmaz çelik ısıtıcılı
Gizlenmiş ısıtıcı
Rahat kullanılabilir ısınmayan tutamak
Otomatik kapanma ve Aşırı ısınma ve Susuz ısınma korumalı
360 derece dönebilir
60-100 derece arasında derece ayarlı elektronik kontrol
Cam kaplı dokunmatik LCD ekran tuşları ve ısı göstergesi
Kablo uzunluğu: 75 cm

Devamını Göster
₺2,180.00
Konchero Isı Ayarlı Kettle 1 Litre AS-21267A

  • Öldürücülük: 2019-nCoV, yakın kuzenleri SARS ve MERS'e göre çok daha düşük bir öldürücülüğe sahip. SARS'ın öldürme oranı %10, MERS'inki %35 idi. 2019-nCoV'unki ise %4 civarında. Ebola için bu değer %90 civarındaydı! 31 Ocak 2020 itibariyle Çin'de yaşanan 200 küsür ölüm, her ne kadar derinden yaralayıcı olsa da, Çin'in 1.38 milyarlık nüfusunu etkilemeyecek ve herhangi bir "nüfus kontrolünde" kullanılamayacak kadar az. Zaten küresel çabanın çoktan devreye girmesiyle ölümlerin azaltılması yönünde yoğun bir emek sarf edilmekte.
  • Hastalık Yapıcılık: 2019-nCoV'un hastalık belirtileri hafif-orta düzeyde yaşanıyor ve birçok durumda nezle gibi atlatılıyor. Ölen hastaların çoğu, grip nedeniyle ölen kişiler gibi daha ileri yaşlı ve savunma sistemi zayıf insanlar gibi gözüküyor. Dolayısıyla özellikle sağlıklı yetişkinleri öldürme konusunda özel bir beceriye sahip değil gibi gözüküyor.
  • Bulaşıcılık: 2019-nCoV'un bulaşıcılığı da diğer kuzenlerine göre daha düşük. Örneğin SARS'ın temel üreme katsayısı (bulaşıcılık miktarı) 3 ila 5 civarındaydı. 2019-nCoV için bu değer 1.4 ila 2.5 civarında (en kötü ihtimalle bile 3.5). Doğal bir virüs olan kızamık için bu sayı 12 ila 16 arasıyken, insan eliyle yapılan bir biyoterör silahının en azından kızamıktan çok daha yüksek bulaşıcılığa sahip olmasını bekleriz.

Bir virüsün biyoterör silahı olarak kullanılabilmesi için birden fazla noktadan yayılmasını ve çok hızlı bir şekilde öldürmesini bekleriz; çünkü terörizmin amacı, belirli bir ülkeye dehşet salarak onlara diz çöktürmek veya çeşitli taleplerin yerine getirilmesini sağlamaktır. Ancak 2019-nCoV (veya yeni ismiyle SARS-CoV-2'nin) böyle bir özelliği olmadığı gibi, ülke ayırt etmeksizin her yere yayıldığını görmekteyiz.

Burada sormak gerekir: Bu silahı ateşleyen kimdi? Eğer genellikle yapıldığı gibi ABD'ye işaret edilecekse; şu anda ABD'nin aynı salgından ötürü içinde bulunduğu salgın ve panik havası nasıl izah edilebilir? Edilemez. Çünkü virüs bir biyoterör silahı değil, doğanın gerçek bir tokadıdır. Dünya'nın her yerine yayılan bir salgını, belirli bir ülkenin biyoterör amacıyla belirli bir diğer ülkeye saldığı iddiasını gerçek verilerle örtüştürmek için çok katmanlı ve bol katmerli uydurmalara başvurmak gerekmektedir. Bu tarz açıklamaların gerçek olma ihtimalinin ise pratik olarak sıfır olduğunu matematiksel nedenlerle biliyoruz.

Finshots

Emsaller

Her salgın sırasında benzer endişe ve komplolar yayılır; ancak hiçbir zaman felaket tellalları tarafından çizilen kıyamet senaryoları yaşanmaz: 2 ayrı Ebola krizi, SARS ve MERS krizleri, vb. salgınlarda da Dünya Sağlık Örgütü tarafından "küresel kriz" ilan edilmişti, yine çok sayıda kıyamet senaryosu çizilmişti, ancak halen buradayız. Her birinde (özellikle de SARS salgını sırasında) ekonomiler etkilenmiş; ancak hiçbir borsa çökmemişti. 2019-nCoV, "gerçek kıyamet" olabilir mi? Bilmiyoruz; ancak kıyametin veya yıkımın şimdi geldiğini düşünmek için iyi bir nedenimiz yok.

Bağımsız Araştırmacılar

Virüsün kökeni ve özellikleriyle ilgili olarak çok sayıda bağımsız araştırmacı çalışıyor. Yukarıda da anlattığımız gibi, laboratuvar virüslerini ayrıt etmemizi sağlayan birçok işaret vardır. Örneğin CRISPR gibi yüksek teknoloji ürünü gen kesme-biçme yöntemleri kusursuz değildir, doğal yöntemleri birebir taklit etmez. Dolayısıyla insan müdahalesini tespit etmek bazı durumlarda zor olsa bile, bu tarz müdahaleler özünde tespit edilebilirdir. Eğer bu virüs gerçekten laboratuvarda yaratılmış olsaydı, bunu anlamamız mümkün olurdu. Bir şeyin hem bilimin ürünü olup, hem bilimin uzmanlarından kusursuz bir şekilde saklanması oldukça zor.

Tahmin Edilebilirlik

Her salgın farklı dinamiklere sahip olsa da, bu tarz virüslerin yayılma dinamikleri çeşitli simülasyonlar, epidemiyolojik veriler ve bilimsel modeller ile öngörülebilmektedir. 2019-nCoV, şu ana kadar sıra dışı sayılabilecek bir yayılma örüntüsü sergilemiş değildir. Salgınların Dünya'yı ve küresel halk sağlığını tehdit edebileceği çok uzun bir süredir zaten bilinmektedir ve bilim insanlarınca uyarılar dört bir yandan yapılmaktadır:

  • 11 Mart 2012'de yayınlanan bir TED-Ed videosu, küresel salgınların nasıl yayıldığını anlatmaktadır.
  • 2015 yılında Stanford Üniversitesi, biyomühendislik yöntemleriyle üretilmiş süper virüslere karşı uyarıda bulunmuştu.
  • 2017 ve 2018 yılında Bill ve Melinda Gates Vakfı tarafından yayınlanan simülasyonlar (detaylar aşağıda) ve Bill Gates'in katıldığı paneller sırasında yaptığı uyarılar, daha önceden yaşanan salgınlara benzer ama daha güçlü salgınların halk sağlığını tehdit edebileceğini bildiriyordu.
  • 15 Mayıs 2018'de Washington'da düzenlenen Clade X egzersizi, ABD ve Dünya'nın küresel bir salgına nasıl karşılık vermesi gerektiğine yönelik Johns Hopkins Üniversitesi Halk Sağlığı Fakültesi ve Sağlık Güvenliği Merkezi'nce düzenlenmiş bir tatbikattı.
  • 2018 yılında Vox, tasarlanmış virüsler ve bakterilerin yarattığı tehditler konusunda halkı uyarmıştı.
  • 14 Haziran 2018'de The Atlantic tarafından yayınlanan bir YouTube videosu, Donald Trump'ın (dolayısıyla ABD'nin) küresel bir salgına hazırlıklı olup olmadığı sorusunu sormaktadır.
  • 16 Ekim 2018'de Texas A&M Üniversitesi, 4. Yıllık Pandemik Politikaları Zirvesi'ni düzenlemişti.
  • Her yıl olduğu gibi, 4-7 Aralık 2018 tarihleri arasında da Biyolojik Silahlar Konvansiyonu yıllık bir toplantı düzenlemiş ve biyoterör saldırıları konusunda ülkeleri bilinçlendirmişti.
  • 22 Ocak 2019'da Influenza Üzerine Çalışan Avrupalı Bilim İnsanları Grubu (ESWI), küresel salgın hazırlıklarına yönelik bir konferans düzenlemişti.
  • 13 Nisan 2019'da, Türkiye Cumhuriyeti, Cumhurbaşkanlığı Genelgesi ile küresel bir influenza salgınına yönelik uyarılarda bulunmuş, çok sayıda insanın ölebileceğine vurgu yapılmıştı.
  • 2019 yılında End Times (Zamanların Sonu) isimli kitabında Bryan Walsh, birçok diğer olası "kıyamet senaryosu" ile birlikte, teröristler tarafından biyomühendislik yöntemleriyle değiştirilen virüslerin yaratabileceği tehditler konusunda insanları uyarmaktaydı.
  • 2018 yılından beri Netflix üzerinden yayınlanan ve Vox Medya tarafından üretilen Explained (Açıklandı) isimli belgeselin Kasım 2019'daki bölümü, Next Epidemic (Bir Sonraki Salgın) başlığına sahipti ve burada, bilimin güncel öngörülerine bol miktarda yer verilmekteydi.
  • Bu tarz bilimsel toplantı ve araştırmalar her an devam etmektedir: Örneğin 15-17 Haziran 2020'de Küresel Sağlık Metotları, Biyosavunma ve İleri Düzey Biyotespit Teknolojileri üzerine bir toplantı düzenlenecektir.
  • Bunların hiçbiri gizli veya saklı bilgiler değildi ve herkes biyoterör veya doğal salgın tehditlerinden haberdardı; ancak geçtiğimiz yıllar boyunca anlık bir salgın tehdidi altında olmadığımız için, kimse bunları umursamadı. Şimdi salgınlar yaşanırken, vakt-i zamanında yayınlanmış bu uyarılar gün yüzüne çıkıyor, birbiriyle alakasız olan veya sadece yüzeysel olarak ilişkili olan noktalar birleştiriliyor ve karmaşık komplo teorileri inşa ediliyor. Bunlar bir komplo olsaydı, neden insanlar vakitlice uyarılmaya çalışılsın?

Biyoterör Silahlarında Beklenen Özellikler

Yani bir biyoterör silahından söz edebilmek için en azından:

  1. Olağanüstü bir bulaşıcılık: 2019-nCoV yakın kuzenleri kadar bile bulaşıcı değildir. SARS'ın temel üreme katsayısı 3-5 arasıdır. Kızamığınki 12-16 arasıdır. 2019-nCoV için bu 1.4-2.3 civarındadır. Bu, sezonluk gribin 1.3'lük değerine benzerdir.
  2. Olağanüstü bir öldürücülük oranı: 2019-nCoV yakın kuzenleri kadar bile öldürücü değildir. SARS'ın öldürücülük oranı %10, MERS'inki %35'tir.
  3. Olağanüstü bir yayılma örüntüsü: Şu ana kadar 2019-nCoV'un yayılma örüntüsü, beklenenle büyük oranda örtüşmektedir.
  4. Semptomların çok geç ortaya çıkması: 4-7 günlük semptom görülme süresi olağan dışı değildir.

Bu açılardan bakacak olursak, 2019-nCoV'un sıradan bir salgında beklediğimiz ötesinde pek de sıra dışı bir özelliği olduğu söylenemez. En nihayetinde bir salgındır ve durdurulması zordur; ancak biyoterörden söz etmek için yeterli bulgu bulunmuyor.

Hollywood, Oyunlar veya Bill Gates, Bu Salgını Öngördü mü?

Çeşitli Hollywood filmlerinde bu salgına önceden gönderme yapıldığına dair iddialar halk arasında dolaşıyor. Bu tür düşük seviyeli komplo teorilerine geçit verilememelidir. İnsanlığın kültürel bilgi birikimi öylesine geniş ki, her olayın popüler kültürde bir benzerini ve hatta aynısını bulmak mümkündür. Ayrıca popüler kültür o kadar farklı "alternatif senaryolar" üretir ki, bunların bir kısmının tutması işten bile değildir; ancak tutmayan binlerce tahmin algıda seçicilik yoluyla görmezden gelinir (tıpkı "sahte deprem kâhinciliğinde" olduğu gibi). Kimi zaman The Simpsons, South Park, Family Guy gibi yüzlerce bölümdür devam eden popüler kültür dizilerinde "geleceğin tahmin edildiği" yanılgısı da bundandır.

"Hiçbir şey, korku kadar hızlı yayılmaz."
"Hiçbir şey, korku kadar hızlı yayılmaz."
IMDb

Benzer şekilde, Contagion ve Venom gibi filmlerde gösterilen salgınların, bu salgın ile benzeşmesi tesadüf değildir. Çünkü 2019-nCoV salgını, Dünya'nın karşılaştığı ilk salgın değildir. Salgınlar genelde kalabalık olan ve hijyenik olmayan coğrafyalarda çıkar ve Dünya'ya yayılır. Gerçekçi olmayı hedefleyen filmler de bu tarz gerçekler üzerine senaryolarını inşa ederler. Dolayısıyla Venom gibi bir filmde Çin'de yılan balığı (yılan değil!) yenmesi sonucu salgın çıkması (kaldı ki, yukarıda da izah ettiğimiz gibi yılanlar muhtemelen bu salgından sorumlu değiller), Contagion'da benzer salgın senaryolarının işlenmesi tesadüf değildir; ama komplo da değildir.

Hem senarist deyip geçmeyin, mesela sadece Contagion ve Venom gibi iki filmin senaristlerinden söz etmeye başladığınızda bile karşınıza Side Effects, Pu-239 gibi başka tıbbi senaryolar üzerinde çalışmış Scott Burns ile Fringe, Jumanji, Origin, Lost, Dark Tower gibi alternatif kurgu ve fanteziler üzerinde çalışmış Jeff Pinkner ve Scott Rosenberg gibi senaristler karşımıza çıkıyor. Bu kişilerin ürünlerinin, yani senaryoların bu kadar popüler olabilmesi, gerçek olanla olmayanı harika bir şekilde harmanlayabilmeleri ve size sunabilmeleri. Bu bir komplo değil, senaristlerde olması gereken bir yetenek.

Tüm Reklamları Kapat

Medium

Plague, Inc.

Benzer bir durum, Plague gibi telefon oyunları için de geçerlidir. Eğer belli bir gerçekçilik düzeyinde olmasaydı, bu oyunları kimse oynamayı tercih etmezdi. Bunu bilen oyun senaristleri, bilimsel verilerden ve simülasyonlardan yola çıkarak, olabildiğince gerçekçi sonuçlar üretmeye çalışırlar. Bu sayede bu kadar başarılı oyunlar üretebilirler. Bunlar elbette bilimsel senaryolar kadar kapsamlı ve detaylı değildir; ancak inandırıcılıklarının yüksek olması, gerçek veri ve bulgulardan yola çıkılıyor olmasıdır. Örneğin, 2019-nCoV salgını sırasında Plague oyununun üreticileri bir basın açıklaması yayınladılar:

Çin'deki koronavirüs salgını derinden endişe vericidir ve hem oyunculardan hem de basından çok sayıda soru aldık. Plague, Inc. oyunumuz 8 yıldır yayındadır ve ne zaman bir salgın olsa, oyuncu sayısında artış görmekteyiz. Çünkü insanlar bu zamanlarda salgınların nasıl yayıldığını daha iyi öğrenmek ve viral salgınların karmaşıklıklarını daha iyi anlamak isterler. Oyunu gerçekçi ve öğretici olması için özellikle tasarladık ve gerçek dünya problemlerini sansasyonalize etmekten uzak durduk. Bu durum, CDC ve Dünya'daki diğer tıp organizasyonları tarafından da fark edildi. Ancak unutmayın ki Plague, Inc. en nihayetinde bir oyundur ve bilimsel bir model değildir. Öte yandan halihazırda devam eden koronavirüs salgını gerçek bir olaydır ve çok sayıda insanı etkilemektedir. Bu nedenle bilgilerinizi doğrudan doğruya yerel ve küresel sağlık otoritelerinden almanızı her zaman tavsiye etmekteyiz.

Görebileceğiniz gibi, oyunların gerçekçiliği bilimden gücünü almaktadır ve bu nedenle bile bilime daha fazla güvenmenizi tavsiye ederiz.

Bill Gates ve Simülasyonlar

Öyle ki, halk sağlığı üzerine çok fazla kafa yoran insanlar da, tıpkı film ve oyun senaristleri gibi, tehlike senaryolarını genel olarak tahmin edebilirler. Bill Gates'in 2018 yılında verdiği bir demeçte, "SARS benzeri bir salgının 6 ay içinde 30 milyon insanı öldürebileceği" öngörüsü de bir kehânet değil; bilgisayar simülasyonlarına dayanan (aşağıdan izleyebilirsiniz), basit bilimsel öngörülerdir. Tıpkı Avustralya'da yaşanan, küresel ısınmayla körüklenen kitlesel yangınların yıllar önce akademik makalelerde ilan edilmiş olması ve ders kitaplarında işlenmiş olması gibi... Bilim, işte tam da bu öngörü gücü nedeniyle güçlüdür, güvenilirdir, önemlidir. Bu nedenle "Bilim çalışıyor!" deriz.

Şunu önemle vurgulamakta fayda var: Pandemik simülasyonları sadece Bill Gates ve ekibi tarafından yapılmamaktadır; bilim camiasındaki standart bir uygulamadır ve yıllardır yapılmaktadır! Bazı örneklerini şöyle listeleyebiliriz:

Tüm Reklamları Kapat

Bu arada, geleceğin komplo teorisyenlerine şimdiden "selam çakmak" adına, zombi simülasyonları da yapıldığını ve hatta ABD'nin zombi hazırlık planı bulunduğunu ve bizzat CDC tarafından yayınlandığını söyleyebiliriz. Şimdiden hikayelerini yazmaya başlayabilirler.

Ayrıca Bill Gates'in 2018 demecinde söz ettiği gibi, bu tarz bir salgına gerçekten de hazır değiliz. Bu da bir kehanet ya da sır değil; apaçık bir gerçek. Ülkeler bilimsel işbirliği konusunda kendi içlerine kapanıp dış dünyadan izole oldukça, bilimin ilerleyişi de yavaşlayacak. Küresel işbirliği olmadıkça, küresel salgınlar da ölümcül olmayı sürdürecek. Bunun da şaşılacak bir tarafı yok. Nasıl ki ülkemiz depremlere hazır değilse ve bu yalın bir gerçekse, Dünya da küresel salgınlarla baş edebilecek güçte değil. Salgınlar ve bunların yayılımı "büyü" değil, bilim tarafından onlarca yıldır araştırılan temel konulardır. Ancak Dünya'nın hazır olmaması, bilim insanlarının bu konularda kafa yormadığı ve çeşitli senaryolar üzerinde çalışmadığı anlamına gelmez; yukarıdaki gibi simülasyonlar ve araştırmalar da bunların doğal meyveleridir.

Yukarıda da söz ettiğimiz gibi aşılar, tam da bu tarz salgınlar nedeniyle halk sağlığı için müthiş önemlidir. Ancak internet ve sosyal medya nedeniyle aşı karşıtlığı ve bilim düşmanlığı gibi ekoller yayıldıkça, siyaset akımları daha izolasyoncu hale geldikçe ve işbirlikleri azaldıkça, küresel salgınlar da kaçınılmaz olmaya devam edecektir.

Hem bu salgın gerçekten bir "komplo" olsa bile, neden düşük bütçeli ve dikkate değer başarılara erişememiş Hollywood filmleriyle bu tarz küresel manipülasyonlara gönderme yapılsın ki? Bunun hiçbir mantığı yok. Bu tarz komplo teorileri, olağanüstü iddialara inanmak isteyenler tarafından her küresel olay sırasında uydurulan, akıl ve mantığın testlerinden geçemeyen iddialardır.

Tüm Reklamları Kapat

Sonuç

Tüm bu açılardan bakacak olursak, söz konusu virüsün bir biyoterör saldırısı olduğunu düşünmek için elimizde yeterli ve geçerli miktarda veri olmadığı söylenebilir. İlerleyen dönemde veriler değiştikçe, biz de analizimizi güncelleyeceğiz.

Bu tarz komplo teorileriyle ilgili en büyük sıkıntılardan biri, hayali cevaplar yoluyla komplo teorilerini sorgulayan sorulara rağmen teorilerini canlı tutabilmeleridir. "Bilim insanlarının amacı insanlara saldırı araçları üretmek değil." dendiğinde, "Elbette bunu açıktan ilan edemezler; ne sandınız?" derler. "Wuhan salgını çok düşük öldürücülüğe sahip, nasıl biyoterör saldırısı bu?" dendiğinde "Tabii ki çaktırmamak için o şekilde tasarlanmış, yoksa hemen anlaşılırdı." derler. Bunun bir sonu yoktur. Ne yazık ki bu tarz ispatsız argümanları çürütmenin bir yolu yoktur. İspat yükü, iddia sahibinin omuzlarındadır ve ispatsız olarak ileri sürülen argümanları çürütmek için ispata gerek yoktur.

Komplo teorileri geliştirirken, birbiriyle somut bir şekilde ilişki halinde olmayan veri noktaları ileri sürülerek bir tablo çıkarılır. Buradaki yazımızda da anlattığımız gibi, komplo teorisyenleri bilinmeyen şartlar altında çok sayıda varsayımı birbirine bağlarlar ve bizi bağlaç safsatası dediğimiz bir hataya düşmeye zorlarlar. Bu sayede inandırıcılıklarını arttırırlar; ancak istatistiki isabetlilik oranı çok düşüktür.

Dahası, Dünya çapında binlerce komplo teorisyenleri, her olayla ilgili o kadar çok sayıda iddiada bulunurlar ki, bunların bazıları elbette tutacaktır. Bu tutanlar sayesinde meşhur olurlar; ancak tutmayanlar unutulur gider. Çoğu durumda bu gibi iddiaları takip edenler, o iddialara zaten baştan inanan ve bu inançlarını doğrulayacak ve yüceltecek insanlar arayan kişilerdir.

Tüm Reklamları Kapat

Çin'de bir biyoterör saldırısı yaşanmış olabilir mi? Evet, elbette! Buna dair herhangi bir kanıt veya bulgu var mı? Hayır, en ufak bir tane yok.

Tabii ki komplo teorisyenlerinin buna yanıtı da "naiflik" olmaktadır. Bu, naiflik değildir. Bilimsel ve objektif verileri, şahsi kanaatlerin üzerinde tutmaktır. Yoksa hepimiz hayal gücümüzü tetikleyen, heyecan verici komplolar ve masallar yazabiliriz. Ancak gerçek nedir? Ve ona nasıl ulaşılır? Asıl soru bu. Komplo teorisyenleri, genel halkın veya bilim insanlarının aksine "uyanmış kişiler" olduklarını iddia etseler de, böyle insanlar değillerdir. Özel bilgilere erişimleri veya çok üstün bir analiz kapasiteleri varmış gibi davransalar da, genel halktan veya bilim insanlarından daha fazla bilgiye erişimleri yoktur. Bu konularda daha fazla bilgiyi Şüphecinin El Kitabı isimli kitabımızdan alabilirsiniz.

Tüm bunlar ışığında, yeni bulgular ortaya çıkana ve somut kanıtlar üretilene kadar bu tarz komplo teorilerine inanmak doğru olmaz. Elbette inanabilirsiniz; ancak bunlara inanmanız, gerçekleri değiştirmemektedir. Benzer şekilde, doğru olduğu ispatlanmamış bir şeye inanmanın sizi "sürüden ayırdığını" düşünebilirsiniz; fakat bu bilgiyle işlevsel herhangi bir değişim yaratabilir misiniz, onun hesabını yapmayı size bırakıyoruz.

Tabii ki bir biyoterör ihtimalini hiçbir zaman %100 eleyemeyiz; ancak elde buna yönelik ikna edici hiçbir kanıt yokken, bu tarz bir iddiaya inanmak için olağanüstü nedenlerimiz bulunmalıdır.

Bu açılardan incelendiğinde, virüslerin her zaman biyoterör aracı olarak kullanılabileceği doğru olsa da, Wuhan Koronavirüsü için bu tarz bir eyleme dair hiçbir iz bulunmadığından, yeni bir bulgu ortaya çıkana kadar, iddiayı "Karışık" olarak nitelendirmek en doğrusu olacaktır.

Alıntı Yap
Okundu Olarak İşaretle
90
Paylaş
Sonra Oku
Notlarım
Yazdır / PDF Olarak Kaydet
Bize Ulaş
Yukarı Zıpla

İçeriklerimizin bilimsel gerçekleri doğru bir şekilde yansıtması için en üst düzey çabayı gösteriyoruz. Gözünüze doğru gelmeyen bir şey varsa, mümkünse güvenilir kaynaklarınızla birlikte bize ulaşın!

Bu içeriğimizle ilgili bir sorunuz mu var? Buraya tıklayarak sorabilirsiniz.

Soru & Cevap Platformuna Git
Bu İçerik Size Ne Hissettirdi?
  • Tebrikler! 37
  • Bilim Budur! 18
  • Muhteşem! 10
  • Merak Uyandırıcı! 6
  • Mmm... Çok sapyoseksüel! 4
  • İnanılmaz 3
  • Umut Verici! 3
  • Güldürdü 1
  • Korkutucu! 1
  • Üzücü! 0
  • Grrr... *@$# 0
  • İğrenç! 0
Kaynaklar ve İleri Okuma
Tüm Reklamları Kapat

Evrim Ağacı'na her ay sadece 1 kahve ısmarlayarak destek olmak ister misiniz?

Şu iki siteden birini kullanarak şimdi destek olabilirsiniz:

kreosus.com/evrimagaci | patreon.com/evrimagaci

Çıktı Bilgisi: Bu sayfa, Evrim Ağacı yazdırma aracı kullanılarak 26/03/2023 12:57:19 tarihinde oluşturulmuştur. Evrim Ağacı'ndaki içeriklerin tamamı, birden fazla editör tarafından, durmaksızın elden geçirilmekte, güncellenmekte ve geliştirilmektedir. Dolayısıyla bu çıktının alındığı tarihten sonra yapılan güncellemeleri görmek ve bu içeriğin en güncel halini okumak için lütfen şu adrese gidiniz: https://evrimagaci.org/s/8237

İçerik Kullanım İzinleri: Evrim Ağacı'ndaki yazılı içerikler orijinallerine hiçbir şekilde dokunulmadığı müddetçe izin alınmaksızın paylaşılabilir, kopyalanabilir, yapıştırılabilir, çoğaltılabilir, basılabilir, dağıtılabilir, yayılabilir, alıntılanabilir. Ancak bu içeriklerin hiçbiri izin alınmaksızın değiştirilemez ve değiştirilmiş halleri Evrim Ağacı'na aitmiş gibi sunulamaz. Benzer şekilde, içeriklerin hiçbiri, söz konusu içeriğin açıkça belirtilmiş yazarlarından ve Evrim Ağacı'ndan başkasına aitmiş gibi sunulamaz. Bu sayfa izin alınmaksızın düzenlenemez, Evrim Ağacı logosu, yazar/editör bilgileri ve içeriğin diğer kısımları izin alınmaksızın değiştirilemez veya kaldırılamaz.

Tüm Reklamları Kapat
Akış
İçerikler
Sosyal
Gündem
Kütleçekimi
Fizik
Taksonomi
Habercilik
Müzik
2019-Ncov
Sağlık Bakanlığı
Kuantum
Sinir
Periyodik Tablo
Kimya Tarihi
Metal
Bağışıklık Sistemi
Yatay Gen Transferi
İspat
Karadelik
Böcek
Etimoloji
Öne Çıkan
Evrim Ağacı Duyurusu
Nükleotit
Davranış
İnternet
Viroloji
Kadın Sağlığı
Aklımdan Geçen
Komünite Seç
Aklımdan Geçen
Fark Ettim ki...
Bugün Öğrendim ki...
İşe Yarar İpucu
Bilim Haberleri
Hikaye Fikri
Video Konu Önerisi
Başlık
Gündem
Bugün Türkiye'de bilime ve bilim okuryazarlığına neler katacaksın?
Bağlantı
Kurallar
Komünite Kuralları
Bu komünite, aklınızdan geçen düşünceleri Evrim Ağacı ailesiyle paylaşabilmeniz içindir. Yapacağınız paylaşımlar Evrim Ağacı'nın kurallarına tabidir. Ayrıca bu komünitenin ek kurallarına da uymanız gerekmektedir.
1
Bilim kimliğinizi önceleyin.
Evrim Ağacı bir bilim platformudur. Dolayısıyla aklınızdan geçen her şeyden ziyade, bilim veya yaşamla ilgili olabilecek düşüncelerinizle ilgileniyoruz.
2
Propaganda ve baskı amaçlı kullanmayın.
Herkesin aklından her şey geçebilir; fakat bu platformun amacı, insanların belli ideolojiler için propaganda yapmaları veya başkaları üzerinde baskı kurma amacıyla geliştirilmemiştir. Paylaştığınız fikirlerin değer kattığından emin olun.
3
Gerilim yaratmayın.
Gerilim, tersleme, tahrik, taciz, alay, dedikodu, trollük, vurdumduymazlık, duyarsızlık, ırkçılık, bağnazlık, nefret söylemi, azınlıklara saldırı, fanatizm, holiganlık, sloganlar yasaktır.
4
Değer katın; hassas konulardan ve öznel yoruma açık alanlardan uzak durun.
Bu komünitenin amacı okurlara hayatla ilgili keyifli farkındalıklar yaşatabilmektir. Din, politika, spor, aktüel konular gibi anlık tepkilere neden olabilecek konulardaki tespitlerden kaçının. Ayrıca aklınızdan geçenlerin Türkiye’deki bilim komünitesine değer katması beklenmektedir.
5
Cevap hakkı doğurmayın.
Bu platformda cevap veya yorum sistemi bulunmamaktadır. Dolayısıyla aklınızdan geçenlerin, tespit edilebilir kişilere cevap hakkı doğurmadığından emin olun.
Gönder
Ekle
Soru Sor
Daha Fazla İçerik Göster
Evrim Ağacı'na Destek Ol
Evrim Ağacı'nın %100 okur destekli bir bilim platformu olduğunu biliyor muydunuz? Evrim Ağacı'nın maddi destekçileri arasına katılarak Türkiye'de bilimin yayılmasına güç katmak için hemen buraya tıklayın.
Popüler Yazılar
30 gün
90 gün
1 yıl
EA Akademi
Evrim Ağacı Akademi (ya da kısaca EA Akademi), 2010 yılından beri ürettiğimiz makalelerden oluşan ve kendi kendinizi bilimin çeşitli dallarında eğitebileceğiniz bir çevirim içi eğitim girişimi! Evrim Ağacı Akademi'yi buraya tıklayarak görebilirsiniz. Daha fazla bilgi için buraya tıklayın.
Etkinlik & İlan
Bilim ile ilgili bir etkinlik mi düzenliyorsunuz? Yoksa bilim insanlarını veya bilimseverleri ilgilendiren bir iş, staj, çalıştay, makale çağrısı vb. bir duyurunuz mu var? Etkinlik & İlan Platformumuzda paylaşın, milyonlarca bilimsevere ulaşsın.
Podcast
Evrim Ağacı'nın birçok içeriğinin profesyonel ses sanatçıları tarafından seslendirildiğini biliyor muydunuz? Bunların hepsini Podcast Platformumuzda dinleyebilirsiniz. Ayrıca Spotify, iTunes, Google Podcast ve YouTube bağlantılarını da bir arada bulabilirsiniz.
Yazı Geçmişi
Okuma Geçmişi
Notlarım
İlerleme Durumunu Güncelle
Okudum
Sonra Oku
Not Ekle
Kaldığım Yeri İşaretle
Göz Attım

Evrim Ağacı tarafından otomatik olarak takip edilen işlemleri istediğin zaman durdurabilirsin.
[Site ayalarına git...]

Filtrele
Listele
Bu yazıdaki hareketlerin
Devamını Göster
Filtrele
Listele
Tüm Okuma Geçmişin
Devamını Göster
0/10000
Alıntı Yap
Evrim Ağacı Formatı
APA7
MLA9
Chicago
Ç. M. Bakırcı. Wuhan Koronavirüsü Gibi Virüsler, İnsan Eliyle Üretilmiş ve Biyoterör Amaçlı Kullanılmış Olabilir mi?. (31 Ocak 2020). Alındığı Tarih: 26 Mart 2023. Alındığı Yer: https://evrimagaci.org/s/8237
Bakırcı, Ç. M. (2020, January 31). Wuhan Koronavirüsü Gibi Virüsler, İnsan Eliyle Üretilmiş ve Biyoterör Amaçlı Kullanılmış Olabilir mi?. Evrim Ağacı. Retrieved March 26, 2023. from https://evrimagaci.org/s/8237
Ç. M. Bakırcı. “Wuhan Koronavirüsü Gibi Virüsler, İnsan Eliyle Üretilmiş ve Biyoterör Amaçlı Kullanılmış Olabilir mi?.” Edited by Çağrı Mert Bakırcı. Evrim Ağacı, 31 Jan. 2020, https://evrimagaci.org/s/8237.
Bakırcı, Çağrı Mert. “Wuhan Koronavirüsü Gibi Virüsler, İnsan Eliyle Üretilmiş ve Biyoterör Amaçlı Kullanılmış Olabilir mi?.” Edited by Çağrı Mert Bakırcı. Evrim Ağacı, January 31, 2020. https://evrimagaci.org/s/8237.

Göster

Şifremi unuttum Üyelik Aktivasyonu

Göster

Şifrenizi mi unuttunuz? Lütfen e-posta adresinizi giriniz. E-posta adresinize şifrenizi sıfırlamak için bir bağlantı gönderilecektir.

Geri dön

Eğer aktivasyon kodunu almadıysanız lütfen e-posta adresinizi giriniz. Üyeliğinizi aktive etmek için e-posta adresinize bir bağlantı gönderilecektir.

Geri dön

Close
Geri Bildirim Gönder
Paylaş
Reklamsız Deneyim

Evrim Ağacı'ndaki reklamları, bütçenize uygun bir şekilde, kendi seçtiğiniz bir süre boyunca kapatabilirsiniz. Tek yapmanız gereken, kaç ay boyunca kapatmak istediğinizi aşağıdaki kutuya girip tek seferlik ödemenizi tamamlamak:

10₺/ay
x
ay
= 30
3 Aylık Reklamsız Deneyimi Başlat
Evrim Ağacı'nda ücretsiz üyelik oluşturan ve sitemizi üye girişi yaparak kullanan kullanıcılarımızdaki reklamların %50 daha az olduğunu, Kreosus/Patreon/YouTube destekçilerimizinse sitemizi tamamen reklamsız kullanabildiğini biliyor muydunuz? Size uygun seçeneği aşağıdan seçebilirsiniz:
Evrim Ağacı Destekçilerine Katıl
Zaten Kreosus/Patreon/Youtube Destekçisiyim
Reklamsız Deneyim
Kreosus

Kreosus'ta her 10₺'lik destek, 1 aylık reklamsız deneyime karşılık geliyor. Bu sayede, tek seferlik destekçilerimiz de, aylık destekçilerimiz de toplam destekleriyle doğru orantılı bir süre boyunca reklamsız deneyim elde edebiliyorlar.

Kreosus destekçilerimizin reklamsız deneyimi, destek olmaya başladıkları anda devreye girmektedir ve ek bir işleme gerek yoktur.

Patreon

Patreon destekçilerimiz, destek miktarından bağımsız olarak, Evrim Ağacı'na destek oldukları süre boyunca reklamsız deneyime erişmeyi sürdürebiliyorlar.

Patreon destekçilerimizin Patreon ile ilişkili e-posta hesapları, Evrim Ağacı'ndaki üyelik e-postaları ile birebir aynı olmalıdır. Patreon destekçilerimizin reklamsız deneyiminin devreye girmesi 24 saat alabilmektedir.

YouTube

YouTube destekçilerimizin hepsi otomatik olarak reklamsız deneyime şimdilik erişemiyorlar ve şu anda, YouTube üzerinden her destek seviyesine reklamsız deneyim ayrıcalığını sunamamaktayız. YouTube Destek Sistemi üzerinde sunulan farklı seviyelerin açıklamalarını okuyarak, hangi ayrıcalıklara erişebileceğinizi öğrenebilirsiniz.

Eğer seçtiğiniz seviye reklamsız deneyim ayrıcalığı sunuyorsa, destek olduktan sonra YouTube tarafından gösterilecek olan bağlantıdaki formu doldurarak reklamsız deneyime erişebilirsiniz. YouTube destekçilerimizin reklamsız deneyiminin devreye girmesi, formu doldurduktan sonra 24 saat alabilmektedir.

Diğer Platformlar

Bu 3 platform haricinde destek olan destekçilerimize ne yazık ki reklamsız deneyim ayrıcalığını sunamamaktayız. Destekleriniz sayesinde sistemlerimizi geliştirmeyi sürdürüyoruz ve umuyoruz bu ayrıcalıkları zamanla genişletebileceğiz.

Giriş yapmayı unutmayın!

Reklamsız deneyim için, maddi desteğiniz ile ilişkilendirilmiş olan Evrim Ağacı hesabınıza yapmanız gerekmektedir. Giriş yapmadığınız takdirde reklamları görmeye devam edeceksinizdir.

Destek Ol

Devamını Oku
Evrim Ağacı Uygulamasını
İndir
Chromium Tabanlı Mobil Tarayıcılar (Chrome, Edge, Brave vb.)
İlk birkaç girişinizde zaten tarayıcınız size uygulamamızı indirmeyi önerecek. Önerideki tuşa tıklayarak uygulamamızı kurabilirsiniz. Bu öneriyi, yukarıdaki videoda görebilirsiniz. Eğer bu öneri artık gözükmüyorsa, Ayarlar/Seçenekler (⋮) ikonuna tıklayıp, Uygulamayı Yükle seçeneğini kullanabilirsiniz.
Chromium Tabanlı Masaüstü Tarayıcılar (Chrome, Edge, Brave vb.)
Yeni uygulamamızı kurmak için tarayıcı çubuğundaki kurulum tuşuna tıklayın. "Yükle" (Install) tuşuna basarak kurulumu tamamlayın. Dilerseniz, Evrim Ağacı İleri Web Uygulaması'nı görev çubuğunuza sabitleyin. Uygulama logosuna sağ tıklayıp, "Görev Çubuğuna Sabitle" seçeneğine tıklayabilirsiniz. Eğer bu seçenek gözükmüyorsa, tarayıcının Ayarlar/Seçenekler (⋮) ikonuna tıklayıp, Uygulamayı Yükle seçeneğini kullanabilirsiniz.
Safari Mobil Uygulama
Sırasıyla Paylaş -> Ana Ekrana Ekle -> Ekle tuşlarına basarak yeni mobil uygulamamızı kurabilirsiniz. Bu basamakları görmek için yukarıdaki videoyu izleyebilirsiniz.

Daha fazla bilgi almak için tıklayın

Önizleme
Görseli Kaydet
Sıfırla
Vazgeç
Ara
Moderatöre Bildir

Raporlama sisteminin amacı, platformu uygunsuz biçimde kullananların önüne geçmektir. Lütfen bir içeriği, sadece düşük kaliteli olduğunu veya soruya cevap olmadığını düşündüğünüz raporlamayınız; bu raporlar kabul edilmeyecektir. Bunun yerine daha kaliteli cevapları kendiniz girmeye çalışın veya size sunulan (oylama gibi) diğer araçlar ile daha kaliteli cevaplara teşvik edin. Kalitesiz bulduğunuz içerikleri eleyebileceğiniz, kalitelileri daha ön plana çıkarabileceğiniz yeni araçlar geliştirmekteyiz.

Kural İhlali Seç
Öncül Ekle
Sonuç Ekle
Mantık Hatası Seç
Kural İhlali Seç
Soru Sor
Aşağıdaki "Soru" kutusunu sadece soru sormak için kullanınız. Bu kutuya soru formatında olmayan hiçbir cümle girmeyiniz. Sorunuzla ilgili ek bilgiler vermek isterseniz, "Açıklama" kısmına girebilirsiniz. Soru kısmının soru cümlesi haricindeki kullanımları sorunuzun silinmesine ve UP kaybetmenize neden olabilir.
Görsel Ekle
Kurallar
Platform Kuralları
Bu platform, aklınıza takılan soruları sorabilmeniz ve diğerlerinin sorularını yanıtlayabilmeniz içindir. Yapacağınız paylaşımlar Evrim Ağacı'nın kurallarına tabidir. Ayrıca bu komünitenin ek kurallarına da uymanız gerekmektedir.
1
Gerçekten soru sorun, imâdan ve yüklü sorulardan kaçının.
Sorularınızın amacı nesnel olarak gerçeği öğrenmek veya fikir almak olmalıdır. Şahsi kanaatinizle ilgili mesaj vermek için kullanmayın; yüklü soru sormayın.
2
Bilim kimliğinizi kullanın.
Evrim Ağacı bir bilim platformudur. Dolayısıyla sorular ve cevaplar, bilimsel perspektifi yansıtmalıdır. Geçerli bilimsel kaynaklarla doğrulanamayan bilgiler veya reklamlar silinebilir.
3
Düzgün ve insanca iletişim kurun.
Gerilim, tersleme, tahrik, taciz, alay, dedikodu, trollük, vurdumduymazlık, duyarsızlık, ırkçılık, bağnazlık, nefret söylemi, azınlıklara saldırı, fanatizm, holiganlık, sloganlar yasaktır.
4
Sahtebilimi desteklemek yasaktır.
Sahtebilim kategorisi altında konuyla ilgili sorular sorabilirsiniz; ancak bilimsel geçerliliği bulunmayan sahtebilim konularını destekleyen sorular veya cevaplar paylaşmayın.
5
Türkçeyi düzgün kullanın.
Şair olmanızı beklemiyoruz; ancak yazdığınız içeriğin anlaşılır olması ve temel düzeyde yazım ve dil bilgisi kurallarına uyması gerekmektedir.
Soru Ara
Aradığınız soruyu bulamadıysanız buraya tıklayarak sorabilirsiniz.
Alıntı Ekle
Eser Ekle
Kurallar
Platform Kuralları
Yapacağınız paylaşımlar Evrim Ağacı'nın kurallarına tabidir. Ayrıca bu komünitenin ek kurallarına da uymanız gerekmektedir.
1
Formu olabildiğince eksiksiz doldurun.
Girdiğiniz sözün/alıntının kaynağı ne kadar açıksa o kadar iyi. Açıklama kısmına kitabın sayfa sayısını veya filmin saat/dakika/saniye bilgisini girebilirsiniz.
2
Anonimden kaçının.
Bazı sözler/alıntılar anonim olabilir. Fakat sözün anonimliğini doğrulamaksızın, bilmediğiniz her söze/alıntıya anonim yazmayın. Bu tür girdiler silinebilir.
3
Kaynağı araştırın ve sorgulayın.
Sayısız söz/alıntı, gerçekte o sözü hiçbir zaman söylememiş/yazmamış kişilere, hatalı bir şekilde atfediliyor. Paylaşımınızın site geneline yayılabilmesi için kaliteli kaynaklar kullanın ve kaynaklarınızı sorgulayın.
4
Ofansif ve entelektüel düşünceden uzak sözler yasaktır.
Gerilim, tersleme, tahrik, taciz, alay, dedikodu, trollük, vurdumduymazlık, duyarsızlık, ırkçılık, bağnazlık, nefret söylemi, azınlıklara saldırı, fanatizm, holiganlık, sloganlar yasaktır.
5
Sözlerinizi tırnak (") içine almayın.
Sistemimiz formatı otomatik olarak ayarlayacaktır.
Gönder
Tavsiye Et
Aşağıdaki kutuya, [ESER ADI] isimli [KİTABI/FİLMİ] neden tavsiye ettiğini girebilirsin. Ne kadar detaylı ve kapsamlı bir analiz yaparsan, bu eseri [OKUMAK/İZLEMEK] isteyenleri o kadar doğru ve fazla bilgilendirmiş olacaksın. Tavsiyenin sadece negatif içerikte olamayacağını, eğer bu sistemi kullanıyorsan tavsiye ettiğin içeriğin pozitif taraflarından bahsetmek zorunda olduğunu lütfen unutma. Yapıcı eleştiri hakkında daha fazla bilgi almak için burayı okuyabilirsin.
Kurallar
Platform Kuralları
Bu platform; okuduğunuz kitaplara, izlediğiniz filmlere/belgesellere veya takip ettiğiniz YouTube kanallarına yönelik tavsiylerinizi ve/veya yapıcı eleştirel fikirlerinizi girebilmeniz içindir. Yapacağınız paylaşımlar Evrim Ağacı'nın kurallarına tabidir. Ayrıca bu komünitenin ek kurallarına da uymanız gerekmektedir.
1
Önceliğimiz pozitif tavsiyelerdir.
Bu platformu, beğenmediğiniz eserleri yermek için değil, beğendiğiniz eserleri başkalarına tanıtmak için kullanmaya öncelik veriniz. Sadece negatif girdileri olduğu tespit edilenler platformdan geçici veya kalıcı olarak engellenebilirler.
2
Tavsiyenizin içeriği sadece negatif olamaz.
Tavsiye yazdığınız eserleri olabildiğince objektif bir gözlükle anlatmanız beklenmektedir. Dolayısıyla bir eseri beğenmediyseniz bile, tavsiyenizde eserin pozitif taraflarından da bahsetmeniz gerekmektedir.
3
Negatif eleştiriler yapıcı olmak zorundadır.
Eğer tavsiyenizin ana tonu negatif olacaksa, tüm eleştirileriniz yapıcı nitelikte olmak zorundadır. Yapıcı bir tarafı olmayan veya tamamen yıkıcı içerikte olan eleştiriler silinebilir ve yazarlar geçici veya kalıcı olarak engellenebilirler.
4
Düzgün ve insanca iletişim kurun.
Gerilim, tersleme, tahrik, taciz, alay, dedikodu, trollük, vurdumduymazlık, duyarsızlık, ırkçılık, bağnazlık, nefret söylemi, azınlıklara saldırı, fanatizm, holiganlık, sloganlar yasaktır.
5
Türkçeyi düzgün kullanın.
Şair olmanızı beklemiyoruz; ancak yazdığınız içeriğin anlaşılır olması ve temel düzeyde yazım ve dil bilgisi kurallarına uyması gerekmektedir.
Eser Ara
Aradığınız eseri bulamadıysanız buraya tıklayarak ekleyebilirsiniz.
Tür Ekle
Üst Takson Seç
Kurallar
Platform Kuralları
Bu platform, yaşamış ve yaşayan bütün türleri filogenetik olarak sınıflandırdığımız ve tanıttığımız Yaşam Ağacı projemize, henüz girilmemiş taksonları girebilmeniz için geliştirdiğimiz bir platformdur. Yapacağınız paylaşımlar Evrim Ağacı'nın kurallarına tabidir. Ayrıca bu komünitenin ek kurallarına da uymanız gerekmektedir.
1
Takson adlarını doğru yazdığınızdan emin olun.
Taksonların sadece ilk harfleri büyük yazılmalıdır. Latince tür adlarında, cins adının ilk harfi büyük, diğer bütün harfler küçük olmalıdır (Örn: Canis lupus domesticus). Türkçe adlarda da sadece ilk harf büyük yazılmalıdır (Örn: Evcil köpek).
2
Taksonlar arası bağlantıları doğru girin.
Girdiğiniz taksonun üst taksonunu girmeniz zorunludur. Eğer üst takson yoksa, mümkün olduğunca öncelikle üst taksonları girmeye çalışın; sonrasında daha alt taksonları girin.
3
Birden fazla kaynaktan kontrol edin.
Mümkün olduğunca ezbere iş yapmayın, girdiğiniz taksonların isimlerinin birden fazla kaynaktan kontrol edin. Alternatif (sinonim) takson adlarını girmeyi unutmayın.
4
Tekrara düşmeyin.
Aynı taksonu birden fazla defa girmediğinizden emin olun. Otomatik tamamlama sistemimiz size bu konuda yardımcı olacaktır.
5
Mümkünse, takson tanıtım yazısı (Taksonomi yazısı) girin.
Bu araç sadece taksonları sisteme girmek için geliştirilmiştir. Dolayısıyla taksonlara ait minimal bilgiye yer vermektedir. Evrim Ağacı olarak amacımız, taksonlara dair detaylı girdilerle bu projeyi zenginleştirmektir. Girdiğiniz türü daha kapsamlı tanıtmak için Taksonomi yazısı girin.
Gönder
Tür Gözlemi Ekle
Tür Seç
Fotoğraf Ekle
Kurallar
Platform Kuralları
Bu platform, bizzat gözlediğiniz türlerin fotoğraflarını paylaşabilmeniz için geliştirilmiştir. Yapacağınız paylaşımlar Evrim Ağacı'nın kurallarına tabidir. Ayrıca bu komünitenin ek kurallarına da uymanız gerekmektedir.
1
Net ve anlaşılır görseller yükleyin.
Her zaman bir türü kusursuz netlikte fotoğraflamanız mümkün olmayabilir; ancak buraya yüklediğiniz fotoğraflardaki türlerin özellikle de vücut deseni gibi özelliklerinin rahatlıkla ayırt edilecek kadar net olması gerekmektedir.
2
Özgün olun, telif ihlali yapmayın.
Yüklediğiniz fotoğrafların telif hakları size ait olmalıdır. Başkası tarafından çekilen fotoğrafları yükleyemezsiniz. Wikimedia gibi açık kaynak organizasyonlarda yayınlanan telifsiz fotoğrafları yükleyebilirsiniz.
3
Paylaştığınız fotoğrafların telif hakkını isteyemezsiniz.
Yüklediğiniz fotoğraflar tamamen halka açık bir şekilde, sınırsız ve süresiz kullanım izniyle paylaşılacaktır. Bu fotoğraflar nedeniyle Evrim Ağacı’ndan telif veya ödeme talep etmeniz mümkün olmayacaktır. Kendi fotoğraflarınızı başka yerlerde istediğiniz gibi kullanabilirsiniz.
4
Etik kurallarına uyun.
Yüklediğiniz fotoğrafların uygunsuz olmadığından ve başkalarının haklarını ihlâl etmediğinden emin olun.
5
Takson teşhisini doğru yapın.
Yaptığınız gözlemler, spesifik taksonlarla ilişkilendirilmektedir. Takson teşhisini doğru yapmanız beklenmektedir. Taksonu bilemediğinizde, olabildiğince genel bir taksonla ilişkilendirin; örneğin türü bilmiyorsanız cins ile, cinsi bilmiyorsanız aile ile, aileyi bilmiyorsanız takım ile, vs.
Gönder
Tür Ara
Aradığınız türü bulamadıysanız buraya tıklayarak ekleyebilirsiniz.