Stresin Kalp Sağlığı Üzerindeki Etkileri Nelerdir? Futbol Maçı İzlemek Kalp Krizini Tetikleyebilir mi?

Aile içi sorunlar, ekonomik zorluklar, salgın hastalıklar, doğal afetler, toplumsal travmalar, okul ya da iş hayatındaki baskılar… Stres kaynakları hayatımızın her döneminde bir şekilde karşımıza çıkıyor. Bu zihinsel yük göz ardı edilmemeli; çünkü stres ister akut (hızlı ilerleyen veya kısa süreli), ister kronik (uzun süreli veya süreğen) olsun kalbimiz üzerinde önemli bir baskı oluşturuyor. Söz konusu baskı, özellikle risk altındaki kişiler için, kalp krizini (akut miyokard enfarktüsü) bile tetikleyebilecek kadar ciddi sonuçlar doğurabilir!

Stres birçok farklı yoldan kalp-damar (kardiyovasküler) sistemi sağlığını etkiler. Uzun vadede, halk arasında "damar sertliği" olarak bilinen, damarların daralıp tıkanmasına yol açan ateroskleroz gelişiminde rol oynar. Bu da zamanla koroner arter hastalıkları gibi ciddi rahatsızlıkların temelini oluşturur. Akut dönemde ise daha dramatik etkiler ortaya çıkabilir. Özellikle hali hazırda koroner arter hastalığı bulunan kişilerde, strese bağlı gelişen ani bir elektrofizyolojik sapma, ani kalp durmasına kadar varabilecek trajik sonuçlara neden olabilir. Bilimsel çalışmalar depremler, terör olayları ve hatta futbol maçlarının bile ani kardiyak olayları tetikleyebileceğini göstermektedir.

Devam etmeden önce küçük bir not düşelim: Yazı boyunca sözünü ettiğimiz "stres", mental stres anlamında kullanılmaktadır. Fiziksel stresin de kalp-damar sağlığı üzerinde önemli etkileri vardır; örneğin ağır egzersiz, enfeksiyon, yüksek ateş veya cerrahi müdahaleler gibi durumlar, kalp sağlığını etkileyecek farklı fizyolojik tepkiler oluşturabilir. Ancak bu yazıda odak noktamız mental stresin kalp üzerindeki etkileridir.

Stresin Kalp-Damar Sağlığı Üzerindeki Etkileri

Daha önce de belirtildiği gibi, stresin sağlık üzerindeki etkileri kronik veya akut olabilir.

Kronik Etkiler

Kronik stres, kalp üzerindeki etkilerini yavaş ama sinsi bir şekilde gösterir. Örneğin zamanla, kan şekerini düzenleyen temel hormonlardan biri olan insüline karşı vücut direnç geliştirmeye başlayabilir. Bu durum, hücrelerin insülinin yönlendirdiği görevleri yerine getirememesine yol açar. Aynı zamanda kan basıncındaki artış, damar duvarlarında yapısal bozulmalar gibi kalp sağlığını tehdit eden sorunlar ortaya çıkarır.^{[1], [5]}

Strese uzun süre maruz kalmak, vücudun hormon dengesini yöneten merkezler olan hipotalamus ve hipofiz üzerinde de etkili olur. Bu yapılar, kalp ritmi ve tansiyon gibi dolaşım sistemiyle ilişkili birçok süreci düzenleyen hormonların salınımını kontrol eder. Stres bu dengeyi bozarak kalp-damar sağlığını dolaylı ama güçlü bir biçimde tehdit eder.^[6]

15152 hasta ile yapılmış oldukça geniş kapsamlı INTERHEART çalışmasından elde edilen sonuçlar da şeker hastalığı, yüksek tansiyon, sigara kullanımı, obezite gibi sebeplerin yanı sıra psikososyal faktörlerin de kalp krizi riskini artırdığını göstermektedir.^[2] Bu psikososyal faktörlerin içerisine yetersiz sosyal destek, düşük sosyoekonomik düzey, ev ve iş ortamı stresi gibi kronik etkenler ile öfke, kaygı veya depresyon gibi duygusal durumlar dahildir.^[3]

Kronik stres, doğrudan fizyolojik etkilerinin yanı sıra dolaylı yollardan da kalp sağlığını tehdit eder. Stres altındaki bireylerde sigara kullanımı artabilir, düzenli egzersiz alışkanlığı azalabilir, sağlıksız beslenme ve obezite gibi risk faktörleri gelişebilir. Ayrıca stres, kişinin tedavilere uyum göstermesini de zorlaştırabilir. Tüm bu etkenler, kardiyovasküler hastalıkların gelişme riskini daha da artırır.^[4]

Miyokard enfarktüsü geçirmiş hastalar üzerinde yapılan bir araştırma, stresin hastalık sonrası uzun dönem sonuçları etkileyebileceğini göstermiştir. Buna göre, orta ya da yüksek düzeyde strese sahip olan hastaların 2 yıl içinde hayatını kaybetme oranı (mortalite oranı) düşük düzeyde stres yaşayanlara göre belirgin biçimde daha yüksektir (%12,9’a karşı %8,6).^[4]

Akut Etkiler

Duygusal değişimlerin kalp üzerindeki etkisinden söz ederken akla ilk gelen durumlardan biri "kırık kalp sendromu" olarak da bilinen takotsubo kardiyomiyopatisidir. Stresin kalp üzerindeki etkileri arasında takotsubo kardiyomiyopatisi, mekanizması ve seyriyle diğerlerinden ayrılır. Yoğun duygusal değişimlerin yanı sıra fiziksel uyarıcılar sonucu da ortaya çıkabilir. Dört odalı kalbimizin sol karıncık (ventrikül) kısmında balonlaşma ile karakterize olan bu hastalık ve bu balonlaşma sonrası kalbin aldığı şeklin Japon balıkçıların ahtapot yakalamak için kullandığı tuzağa (Japonca: "tako-tsubo") benzerliğiyle adlandırılır. Genellikle herhangi bir koroner arter hastalığı olmayan kişilerde ortaya çıkar. Şiddetli göğüs ağrısı ve benzer EKG değişikleriyle akut miyokard enfarktüsünü andırsa da takotsubo kardiyomiyopatisinin en önemli farkı vakaların büyük çoğunluğunda kalp kası fonksiyonlarının tamamen geri dönüşümlü olmasıdır.^[1]

Strese bağlı gelişen kardiyovasküler olaylarda hastaların çoğunda altta yatan bir ateroskleroz veya koroner arter hastalığı bulunur. Kişilerde strese bağlı çeşitli ritim bozuklukları oluşabilir. Buna çarpıcı bir örnek olarak 11 Eylül Dünya Ticaret Merkezi saldırılarının ardından kalpte ritim bozukluğu vakalarında artış gözlemlenmiş olması verilebilir.^[7] Ayrıca stres esnasında bazı kişilerde koroner arterler daralabilir. Kardiyak görüntüleme çalışmaları, ileri seviyede koroner arter hastalığı olanlar bazı kişilerde akut stresin kalp kasına giden kan akışını bozabildiğini ortaya koymuştur.^{[8], [9]}

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Geçmiş Çalışmalar

Tetikleyici terimi, miyokard enfarktüsü veya ani kardiyak ölüm gibi olaylarda patofizyolojik süreçleri başlatan veya şiddetlendiren etkenler için kullanılır. Fiziksel efor, hava kirliliği, solunum yolu enfeksiyonları gibi değişik birçok farklı durumun yanı sıra stres de tetikleyiciler arasında yer alır.^{[10], [11]}

Stresin miyokard enfarktüsünü tetikleyebileceği düşüncesi ilk kez 1981 yılında Atina’da meydana gelen depremi izleyen süreçte artan kardiyak ölümlerle gündeme gelmiştir. Günümüze kadar gelen süreçte dünyanın çeşitli bölgelerinde depremlerden sonra ani kardiyak ölüm oranlarında artış bildiren çok sayıda çalışma yayımlanmıştır.^[12]. İlginç bir şekilde, soğuk kış aylarında ve sabahın erken saatlerinde meydana gelen depremler, kardiyak olayları tetikleme riskiyle daha fazla ilişkilendirilmiştir.^[1] Benzer şekilde savaşlar, terör saldırıları, büyük endüstriyel kazalar da ani kardiyak ölüm oranlarında artışla ilişkilendirilen toplumsal olaylar arasındadır.^[1]

Futbol ve Kalp Sağlığı Çalışmaları

Ülkemizde büyük heyecanla takip edilen futbol müsabakaları da kalp sağlığımızı etkileyebiliyor. Araştırmalar duygusal yoğunluğu yüksek olan bu müsabakaların bazı kişilerde kardiyak olayları tetikleyebildiğini ortaya koydu.

1996 Avrupa Futbol Şampiyonası çeyrek finalinde Hollanda’nın Fransa’ya seri penaltı atışları sonucunda elendiği gün, 45 yaş ve üzeri Hollandalı erkeklerde ani kardiyak olay ve inme kaynaklı ölüm riskinin arttığı saptandı.^[13] Aynı turnuva özelinde yapılan başka bir çalışmada Fransız erkek ve kadınlarda kardiyak ölümlerde anlamlı bir artış olmadığı gözlemlendi.^[14] 2006 Dünya Kupası sırasında Almanya’da Alman milli takımının maç yaptığı günlerde, özellikle maçların başlangıcını takip eden iki saat içinde akut miyokard enfarktüsü gibi kardiyak acil durumlarda artış tespit edildi.^[15]

Futbol maçı izlemenin kardiyovasküler olay riskini artırıp artırmadığı günümüzde hâlâ tartışma konusudur. Ancak bu alanda yapılmış araştırmaları bir araya getiren bir meta-analiz çalışması dikkat çekici sonuçlar ortaya koyuyor. Analize göre futbol maçlarını izlemek hem erkeklerde hem de kadınlarda ölümcül kardiyovasküler hastalık riskinde artışla ilişkilendirildi. Dahası, takip edilen takımın kazanması halinde bu risk daha düşük olurken kaybetmesi durumunda riskin arttığı da gösterildi.^[16]

Çalışmalardaki Genel Problemler

Stresin ani kardiyovasküler olaylarda bir tetikleyici olduğunu gösteren güçlü kanıtlar olsa da bilim insanlarının kesin cümleler kurulabilmesinin önüne geçen bazı kısıtlamalar da vardır. Her ne kadar ani kardiyovasküler olayların toplumsal olaylardan sonra arttığını bildiren çalışmalar olsa da bu olayların çoğu aslında bireysel düzeydeki etkenlerle ilişkilidir. Üstelik bu tür olayları atlatanlar olayın strese bağlı tetiklendiğini beyan etse bile bu beyanlar her zaman güvenilir olmayabilir. Fiziksel efor, sıcaklık veya alkol tüketimi gibi kalp üzerindeki yükü artıran başka faktörler olaylara eşlik ediyor olabilir.^[1]

Bunlara ek olarak, bireysel tetikleyicileri bilimsel olarak net biçimde incelemek için bazı metodolojik güçlüklerin aşılması gereklidir:

• Ani kardiyak olaylardan hemen önce yoğun bir stres yaşayan kişilerin, bu tarz durumları ne kadar sık yaşadığı ele alınmalıdır.
• Bu tür veriler genellikle olay sonrasında, kişilerin geriye dönük beyanlarına dayanarak elde edilir. Bu durum da ölümcül kardiyak olaylarla ölümcül olmayanlar arasında stresin rolü açısından fark gözlenmesine neden olabilir.
• Hastalar bulguların başlangıcındaki çevresel koşulları doğru hatırlamakta zorlanabilir veya objektif olarak yorumlayamayabilir.
• Ani kardiyak olaylara eşlik eden bulguların başlangıç zamanını kesin olarak saptamanın güç olması da tetikleyicilerin kesin olarak saptanmasını zorlaştırabilir.^[1]

1990’lı yıllarda miyokard enfarktüsü tetikleyicilerinin saptanması üzerine yapılan çalışmalar önemli bir bulguyu bazı metodolojik güçlükleri aşarak bize gösterdi. Çalışmada olgu-kesişim adı verilen yöntemi kullanan araştırmacılar, bu yöntemle akut miyokard enfarktüsü geçiren bireylerin krizden hemen önceki riskli dönemlerini, yine aynı bireyin diğer zaman dilimleriyle karşılaştırdı. Böylece kişiye özgü değişkenlerin (yaşam tarzı, sağlık durumu vb.) etkisi en aza indirildi.

Elde edilen sonuçlar yoğun öfke nöbetlerinden sonraki iki saat içinde miyokard enfarktüsü geçirme riskinin belirgin biçimde arttığını gösterdi.^[17] Daha sonra benzer yöntemlerle yapılan araştırmalar öfke nöbetleriyle alakalı benzer sonuçlara ek olarak iş stresi, ani üzüntü ve yas gibi diğer durumların da ani kardiyak olayları tetikleyebileceğini ortaya koydu.^[1]

Stres Yönetiminin Önemi

Stockholm’de geçirilmiş kardiyovasküler olay nedeniyle hastane yatışı bulunan 237 kadın hastayla yapılan kapsamlı bir çalışmada, hastaların bir bölümü olağan tedavi programına ek olarak stres yönetimi programına tabi tutuldu. Bu program kapsamında hastalara kalp sağlığı, sağlıklı yaşam tarzı, evlilikle ilişkili stres yönetimi, hastalıklarla baş etme, kaygı ve depresyonla mücadele ve gevşeme teknikleri eğitimleri verildi. Ortalama 7,1 yıllık takip süresince olağan tedavi gören kontrol grubunda mortalite oranı %20 iken eğitim alan grupta mortalite oranı %7 olarak gözlendi.^[18]

Stockholm yakınlarındaki Uppsala’da gerçekleştirilmiş başka bir çalışmada da benzer sonuçlara rastlandı. Son 12 ay içerisinde koroner kalp hastalığı nedeniyle hastane yatışı olan kadın ve erkek hastalarla gerçekleştirilen çalışmada, 192 kişilik hasta grubuna, geleneksel bakıma ilave olarak stres yönetimi temelli bilişsel davranışçı terapi programı uygulandı. Bu eğitimlerde stres yönetimi, stresle başa çıkma, zaman baskısını azaltma, günlük stresi azaltma ve öfke kontrolü üzerine odaklanıldı. Ortalama 7,8 yıllık takip süresinde bu eğitimleri alan grupta tekrar akut miyokard enfarktüsü yaşanması, diğer gruba göre %45 daha az gözlendi. Her ne kadar mortalite açısından iki grup arasında bir fark bulunmamış olsa da stres yönetimi uygulayan grupta ölümcül ya da ölümcül olmayan kardiyovasküler olay yaşanma sıklığı daha düşük bulundu (%36’ya karşı %47).^[3]

Stres yönetiminin kardiyak hastalıkların seyri üzerindeki olumlu etkisi gün geçtikçe anlaşılmakta ve bu yöntemler rehabilitasyon programlarına dahil edilmektedir. Ancak bu programların düzenli uygulanması ve takibi, yüksek disiplin ve sürekli katılım gerektirir. Bu da pratikte bazı uygulanabilirlik sorunlarını beraberinde getirebilir. Yine de çalışmalardan elde edilen sonuçlar stres yönetiminin olası faydaları üzerine daha fazla gidilmesi gerektiğine işaret ediyor.

Sonuç

Bugüne kadar yapılan çalışmalar, stresin hem kısa vadede akut miyokard enfarktüsünü tetikleyebildiğini hem de uzun vadede kardiyovasküler hastalıkların gelişiminde rol oynadığını gösterdi. Ancak bulgular ağırlıklı olarak gözlemsel çalışmalardan elde edildiği için nedensellik ilişkisini kurmak her zaman mümkün değil. Bu nedenle, gelecekte stresin kalp sağlığı üzerindeki etkilerini daha net anlayabilmek için direkt olarak kardiyovasküler mekanizmalara odaklanan detaylı araştırmalara ihtiyaç var.

Stresin burada anlatılan ani ve dramatik etkileri herkes için geçerli olmayabilir. Ancak özellikle halihazırda kalp hastalığı bulunan veya bu yönden diğer risk faktörlerini barındıran bireylerin bu konuda ekstra dikkat etmesi faydalı olabilir. Kalp hastalıklarıyla mücadelede en etkili yaklaşım, tüm risk faktörlerini birlikte ele almaktan geçmektedir. Risk faktörleriyle mücadelede sağlık otoritelerinin ve uzman hekimlerin önerilerini dikkate almalı ve düzenli sağlık kontrollerini ihmal etmemelisiniz.