Nöroçeşitlilik Nedir? İnsanların Beyinleri Birbirinden Farklı Çalışır mı?

Nöroçeşitlilik (İng: "Neurodivergence"), herhangi bir nedenden ötürü beyinleri farklı gelişen veya çalışan insanlara verilen isimdir. Bu terim, kişinin beyinleri tipik şekilde çalışan veya gelişen insanlardan daha farklı zorluklarla yüzleştiği ve onlardan farklı yetenekleri olduğunu gösterir. Nöroçeşitli insanların bazılarında kimi sağlık sorunları/durumları görülse de bazılarına hiçbir tanı konamamıştır.

Nöroçeşitli Olmak Ne Demektir?

"Nöroçeşitli" terimi, beynindeki farklılıklardan dolayı beyni farklı çalışan insanlar için kullanılır. Nöroçeşitlilerin, bu farklılıklara sahip olmayan insanlardan daha farklı güçlü ve zayıf yönleri vardır. Olası zayıf yanlar tıbbi rahatsızlıklar, öğrenme güçlükleri ve başka durumlar olabilirken; olası güçlü yanları daha iyi hafıza, üç boyutlu cisimleri zihinde daha iyi canlandırabilme, karmaşık matematik problemlerini zihinden çözme yeteneği ve daha birçok farklı şey olabilir.

"Nöroçeşitli" sözcüğü tıbbi bir terim değildir; insanları "normal" veya "anormal" kelimelerini kullanmadan tanımlamanın bir yoludur. Bunun önemli olmasının sebebi, insan beyninin çalışmasının tek bir "normal" yolu olmamasıdır.

Nöroçeşitli olmayan insanlara ise "nörotipik" adı verilir. Bu insanların zayıf ve güçlü yönleri, beynin çalışma şeklini etkileyen farklılıklardan etkilenmez.

Neden Böyle Bir Terim Var?

"Nöroçeşitli" terimi, yine bu konuyla alakalı olan "nöroçeşitlilik" teriminden türemiştir. "Nöroçeşitlilik" terimi ise 1998 yılında otizmli Avustralyalı sosyolog Judy Singer tarafından her bireyin beyninin farklı geliştiğine dikkat çekmek üzere ortaya atılmıştır.

Tek yumurta ikizleri dahil herkesin parmak izinin farklı olması gibi, hiçbir beyin de birbirinin aynısı değildir. Bu nedenle de insan beyninin "normal" denebilecek bir kapasitesi yoktur.

Modern tıbbın birçok alanındaysa neyin "normal" olduğunu belirlemek çok önemlidir. Çoğu durumda sağlık çalışanları, hastaların sağlık durumunu basit bir evet/hayır sorusuyla ölçer: "Normal hissediyor musun?" Cevaba, sahip oldukları belirtilere ve yapıp yapamadıkları aktivitelere göre, kişinin hasta veya sağlıklı olduğuna karar verilir.

Bunun günlük yaşamdan bir örneği, resim çizmekte yetenekli iki insanın karşılaştırmasında görülebilir:

• 1. Kişi: Otizm Spektrum Bozukluğuna sahip, sosyallikte zorlanan 12 yaşında bir çocuk. Çocuğun otizmle ilgili ana problemleri sosyal zorluklar, resim çizmeye alışılmadık seviyede bir ilgi ve günlük bir rutine sıkı sıkıya uyma ihtiyacı. Çocuğun resme yeteneği, aldığı derslerden veya edindiği tecrübelerden değil, doğuştan geliyor.
• 2. Kişi: 40 yaşında nörotipik bir yetişkin. 17 yaşında resim çizmeyi öğrenmiş, zaman ve sıkı çalışmayla bu yeteneğini geliştirmiş. Oldukça sosyal ve kolaylıkla arkadaş edinebiliyor.

Kimse, buradaki yetişkin bireyin çocukluğunda resim çizemediği için anormal veya sorunlu olduğunu düşünmez. Aynı şekilde, Otizm Spektrum Bozukluğu birçok farklı şekilde görülebilir. Resim gibi bu şekillerin çoğu otizm spektrumunda olmayan insanlarda da görülebilir.

Çocuğu "nöroçeşitli" olarak tanımlamak, "farklı yeteneklere" sahip olduğunu kabullenmektir. Nöroçeşitlilik ise yetişkinin ve çocuğun farklı şekillerde gelişip kendi zorluk ve yeteneklerine sahip olmalarının normal olduğunu söyler.

Nöroçeşitli İnsanlar Engelli Midir?

Bazı nöroçeşitliler yeteneklerini göstermelerine fırsat vermeyen veya sürekli yeni zorluklar yaratan sistem veya süreçlerden ötürü sıkıntı çekerler.

• Örnek 1: Çoğu nöroçeşitli insan, sosyalleşmekte zorluk çeker. Bu da iş görüşmelerinde zorluk yaşamalarına sebep olarak iş bulmalarını zorlaştırabilir. Ancak süreç içerisinde yetenekleri vurgulanır; örneğin bir yetenek testine tabi tutulurlarsa, işi alabilirler. İşi aldıktan sonra detaylara dikkat etmeleriyle öne çıkan bir muhasebeci veya kayıt memuru olabilirler; çünkü diğerlerinin sıkıcı bulabileceği verileri rahatlıkla işleyebilirler.
• Örnek 2: Nöroçeşitlerden bazıları, gürültülü ortam veya olaylardan rahatsız olur. Yani gürültülü bir ofiste rahat hissedemeyebilirler. Ancak gürültü önleyici bir kulaklık onları takımlarındaki en üretken kişi yapmaya yetebilir; çünkü güçlü yanlarından biri de yaptıkları işe yoğun şekilde odaklanma yetenekleridir.

Her iki durumda da küçük düzenlemeler, kişilerin özel zorluklarını yenmesine yetmiştir. Engelliler için yapılan düzenlemeler genelde onların farklı olduğunu veya bazı zorlukları olduğunu kabul ederek, onlara başarılı olmak için bir yol veya araç vermektir. Yukarıdaki örneklerdeki gibi nöroçeşitli insanlar için yapılan düzenlemeler ise işe alım sürecindeki düzenlemeler ve gürültü önleyici kulaklıklardır.

Engelliler için düzenlemeler yapmak, yeni bir fikir değildir. Bazı örnekleri şunlardır:

• Fiziksel Engelliler: Tekerlekli sandalye kullananlar için rampalar veya otomatik kapılar.
• Zihinsel Engelliler: Görme sorunları yaşayanların karşıdan karşıya geçmenin güvenli olduğunu anlayabilmesi için yüksek ses uyarılı yaya geçitleri.

Kimlere Nöroçeşitli Denir?

Nöroçeşitli adıyla anılan insanlar, çoğu zaman aşağıdaki durum veya bozukluklardan bir veya birkaçına sahiptir; ancak kimin nöroçeşitli olduğuna karar vermek için kullanılan tıbbi kriterler veya tanımlar olmadığından, bazı başka durumlar da bu terimin kapsamına girebilir. Ayrıca aşağıdakilere sahip bazı insanlar da kendilerini "nöroçeşitli" olarak tanımlamayabilir.

Kendilerini nöroçeşitli olarak tanımlayan insanlarda en yaygın görülen durum ve bozukluklar arasında şunlar vardır:

• Otizm Spektrum Bozukluğu (Eskiden Asperger Sendromu olarak bilinen durumu da kapsar.)
• Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB)
• Down Sendromu
• Diskalkuli, disgrafi, dispraksi ve disleksiyi kapsayan Özgül Öğrenme Güçlükleri
• Zihinsel engeller
• Bipolar Kişilik Bozukluğu ve OKB gibi mental rahatsızlıklar
• Prader Willi Sendromu
• Duyusal İşleme Bozuklukları
• Sosyal Anksiyete
• Tourette Sendromu
• Williams Sendromu

Nöroçeşitliliğin Belirtileri

Nöroçeşitlilik, genelde bir tanı sonucu fark edilir; ancak tabii ki tanıdan önce de nöroçeşitlilik mevcuttur. Nöroçeşitliliğin fiziksel veya duygusal bir yaralanma veya travma sonucu oluşması mümkün olsa da çoğu zaman doğuştan gelir.

Otizm ve DEHB gibi bozuklukların genetik ve çevresel nedenleri hakkında araştırmalar devam etmektedir. Ayrıca bazı insanların normalin dışında beyinlerle doğduğu su götürmez bir gerçektir.

Düşüncelerin, davranışların ve duygusal yanıtların nöroçeşitlilik gösterebileceği birçok yol vardır. Ayrıca nöroçeşitliliğin kültürel bir yapı olduğunu göz önünde bulundurmak gerekir. Yani Dünya'nın bir yerinde "normal" sayılan davranışlar Dünya'nın başka bir yerinde veya başka bir zaman diliminde "anormal" sayılabilir.

Nöroçeşitliliğin Zorlayıcı Belirtileri

Nöroçeşitliliğe sahip olmak, tanım gereği "diğerlerinden farklı olmak" olduğu için, nöroçeşitli insanlar bazı zorluklarla karşılaşır. Sosyal anlamda çoğunluğa uymakta, beklenen şekilde hareket etmekte veya değişime uyum sağlamakta zorlanabilirler. Nöroçeşitliliğin yaygın zorlayıcı semptomları arasında şunlar vardır:

• Sosyal iletişim zorlukları,
• Konuşma ve dil zorlukları,
• Öğrenme zorlukları,
• Duyusal etkilere beklenmedik tepkiler verme (Işık, ses, soğuk, sıcak, basınç, kalabalık ve başka uyaranlara aşırı veya çok az duyarlılık),
• Alışılmadık fiziksel davranışlar (Sallanma, tikler, aniden bağırmak),
• Esnek olmama (Yaşa veya duruma göre ilgiler edinmek veya bunları değiştirmekte zorluk).

Nöroçeşitliliğin Yararlı Belirtileri

Nöroçeşitlilik bazı yönlerden hayatı zorlaştırabileceği gibi belirli görevleri de oldukça kolaylaştırabilir. Bazı durumlarda Dünyayı görme ve anlamanın nöroçeşit yolları şaşırtıcı keşiflere veya ilgi çekici sonuçlara yol açabilir. Nöroçeşitliliğin olumlu bazı belirtileri şunlardır:

• Belirli bir aktivite veya ilgi alanında uzun süre odaklı kalma yeteneği,
• Yenilikçi sonuçlara yol açabilecek kalıpların dışında düşünme,
• Güçlü gözlem yeteneği ve detaylara dikkat etme,
• Kod ve davranışlardaki şemaları görmede üstün yetenek,
• Müzik, sanat, teknoloji, bilim gibi alanlarda üstün yetenek.

Tabii ki bunlar oldukça genelleştirilmiş betimlemelerdir. Her birey farklı olduğu gibi bazı özellikler örneğin otistik birinde diskalkulisi olan birine göre daha sık görülür.

Nöroçeşitli İnsanlar Başarılı Olabilir Mi?

Tabii ki! Nöroçeşitli birçok insan oldukça başarılıdır. Her geçen gün nöroçeşitliliklerinden bahseden insan sayısı artıyor. Başarılı ve ünlü nöroçeşitli insanlara örnekler verebiliriz:

• Hayvan bilimci ve yazar Temple Grandin,
• Oscar ödüllü yazar Sir Anthony Hopkins,
• Müzisyen ve şarkıcı Florence Welch,
• Olimpik altın madalya sahibi Simone Biles,
• İklim aktivisti Greta Thunberg.

Ayrıca uzmanlar hayatlarından kanıtlara dayanarak bazı başarılı tarihi figürlerin de nöroçeşitli olduğunu düşünüyor:

• Nobel ödüllü fizikçi ve kimyager Marie Curie,
• Nobel ödüllü teorik fizikçi Albert Einstein,
• Sanatçı Vincent van Gogh,
• Kâşif ve mühendis Nikola Tesla,
• Yazar F. Scott Fitzgerald.

Sonuç olarak, sorunun cevabı kesinlikle evettir. Nöroçeşitli insanlar başarılı olabilir ve bunun birçok örneği mevcuttur.

Agora Bilim Pazarı

Evrim Ağacı Bilim Kitapları Seti (5 Kitap)

Evrime ve modern bilime kapsamlı bir giriş yapıp, evrimsel biyoloji ve bilimsel şüphecilik alanında kendinizi geliştirmek istiyorsanız bu fırsatı kaçırmayın! Bu set ile edineceğiniz ürünler:

1. Evrim Kuramı ve Mekanizmaları, Çağrı Mert Bakırcı
2. Evrenin Karanlığında Evrimin Işığı, Kolektif
3. Şüphecinin El Kitabı, Arsel Berkat Acar ve Çağrı Mert Bakırcı
4. 50 Soruda Evrim, Çağrı Mert Bakırcı
5. Yaşayan Dinozor: Avian, Pedram Türkoğlu

Bu kampanya, Ginko Bilim tarafından Evrim Ağacı okurlarına sunulan fırsatlardan birisidir.

Not: Görselde kitaplar ciltli gibi gözükse de, aslında ciltsiz olarak üretilmektedir. Kitapların belli bir okuma sırası bulunmamaktadır; hepsi de birbirinden bağımsız olarak kaleme alınmıştır.

Devamını Göster

₺900.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

Nöroçeşitliliğin Eleştirisi

Nöroçeşitlilik oldukça yeni bir paradigmadır ve henüz genel geçer kabul görmemektedir. Özellikle de otizm savunucuları arasında nöroçeşitlilik paradigması eleştirilmektedir.

Nöroçeşitliliğe yönelik yaygın bir eleştiri, nöroçeşitliliğin gereğinden fazla geniş olduğu yönündedir. Her ne kadar aksi yönde güçlü çabalar sarf ediliyor olsa da tıpta baskın olan paradigma engelliliğin tıbbi modeli olarak bilinen bir modeldir ve buna göre tipik beyinlerden yaşanan sapmalar bozukluk, eksiklik ve disfonksiyon olarak tanımlanır. Bu bakış açısına göre, bu yazıda "nöroçeşitli" olarak tanımlanan zihinsel durumların hepsi tıbbi sorunlardır ve tedavi edilmelidir. Ancak nöroçeşitlilik çok geniş bir zihinsel sapma skalasını "normal çeşitlilik" olarka tanımladığı için, bu kişilerin tedavi görmesine ve sorunlarının giderilmesine engel olmaktadır.

Nöroçeşitliliğe yönelik bir diğer eleştiri, tıpta gereksiz görülen ve halihazırda karşılığı bulunan bir terminolojiyi popülarize etme çabası olduğu yönündedir. Örneğin otizm teşhisi almamış çok sayıda kişinin birçok otistik özellikleri olduğu zaten bilinmektedir. Bu, geniş otizm fenotipi olarak isimlendirilmektedir; yani tıpta hiçbir zaman iddia edildiği gibi bimodal (ikili) bir otizmli/normal ayrımı olmamıştır.

Nöroçeşitlilikle ilgili bir diğer eleştiriyse, yeni icat edilen "nörotipik" sözcüğüne yöneliktir. Nörotipik bireylerin net bir tanımını yapmak mümkün değildir ve bu durumda her birey "nöroçeşitli" olarak tanımlanabilecektir. Bunun tıbbi anlamda herhangi bir faydası olmadığı gibi, yukarıda da izah edildiği gibi teşhise zarar verme riski bulunmaktadır.

Tüm bu nedenlerle, nöroçeşitliliğin geçerli bir bilimsel terminoloji olup olmadığını zaman ve akademik tartışmalar gösterecektir.