Özellikle 2020 İzmir Depremi olmak üzere birçok deprem sonrasında yaygın olarak paylaşılan bazı sosyal medya içerikleri; deprem sırasında yere çöküp, cenin pozisyonunda vücudu küçük bir şekilde kapatıp, masa gibi bir cismin ayağına tutunmayı öneren Çök Kapan Tutun Tekniği yerine, ev içinde yatak veya dışarıda araba gibi bir cismin yanına yatıp, üzerinize düşen cisimlerin bu cisme çarparak çapraz bir şekilde devrilmesiyle oluşan boşluğa sığınmanızı tavsiye eden Hayat Üçgeni Tekniği'nin uygulanmasını savunmaktadır.

Bu paylaşımlar, sadece Hayat Üçgeni Tekniği'ni önermekle kalmamakta, ülkemizden AFAD ve AKUT da dahil olmak üzere, Dünya'nın en önde gelen arama-kurtarma ekiplerinin önerdiği Çök Kapan Tutun Tekniği'nin uygulanmasının ölümcül bir hata olduğunu ileri sürmektedir.

İnsanların evriminin devam edip etmediği, evrimin mekanizmalarının insanlar üzerinde halen işleyip işlemediği, işliyorsa insanın ne çeşit bir evrimsel süreçten geçtiği, bu sürecin diğer hayvanlarla benzer mi yoksa farklı mı olduğu gibi sorular, evrimsel biyolojiye ilgi duyan insanların en sık sordukları sorular arasındadır. Bu makalemizde, konuya etraflıca bir bakış atacak ve insan evriminin günümüzdeki süreçlerine dair bilimin elindeki verileri sizlere aktarmaya çalışacağız.

İlk olarak, böyle bir sorunun neden akıllarımıza geldiğine dair temel bir gerçeği irdeleyerek başlayalım: Evrim tarihinde şimdiye kadar, bildiğimiz kadarıyla, evrimin kurallarını ve vahşi doğadaki normal işleyişini bozan veya en azından aksatan, ona çeşitli şekillerde bilinçli veya bilinçsiz olarak müdahale etmeyi başaran ve bunu yaparken kendi evrim hızına etki edebilen tek bir canlı evrimleşmiştir: İnsan (Homo sapiens). İnsanın bu sıradışı becerisinin temel kaynağında ise, yine evrimsel sürecin son derece kıymetli ve ilgi çekici ürünlerinden birisi olan beyin ve bir organ olarak beynin evrimleşmesi süreci sırasında birer yan ürün olarak ortaya çıkan algı, zeka, düşünce, bilinç, farkındalık gibi olgular yatmaktadır. Beynin evriminin detaylarını diğer makalelerimizde detaylıca işlemiştik; dolayısıyla burada tekrar değinmeyeceğiz. Lakin bilinmelidir ki, beynin yapısal özellikleri karmaşıklaşıp özelleştikçe, bizim genel olarak "zeka" diye tabir ettiğimiz üst düzey bilişsel fonksiyonların doğası da karmaşıklaşmakta ve özelleşmektedir. Bu bakımdan insanın (ve insan beyninin) evrimi son derece ilgi çekici olsa da, pek de "inanılmaz", "olağanüstü" ya da "akıl almaz" değildir.

Klinik terminolojilerde "mitomani" veya "pseudologia fantastica" olarak da bilinen patolojik yalan, kompulsif veya alışkanlık haline gelmiş, derin ve kronik bir yalan söyleme davranışıdır. Günlük yaşamın bir parçası olarak bireyler tarafından söylenen tipik yalanlardan farklı olarak patolojik yalanlar süreğen, orantısız ve herhangi bir kazanç elde edilemeyecek durumlarda bile söylenmeleriyle ayırt edilirler. Bu tür yalanlar "patolojik" olarak kabul edilir, çünkü yalnızca yalan söyleyen bireyin değil, aynı zamanda çevresindekilerin de hayatını bozar ve bu nedenle önemli psikolojik, sosyal ve bazen de yasal sonuçlar doğurur.

Patolojik yalancıların söylediklerinin doğru olmadığını anlayıp anlamadıkları net değildir. Bazı insanlar söyledikleri şeyler açıkça yanlış olsa bile bunlara inanırlar. Diğer patolojik yalancılar ise ancak yalanları kanıtlandığında yalan söylediklerini kabul ederler.

Beynimiz düşündüğümüz kadar basit çalışmıyor. Geçtiğimiz birkaç yıl, tuhaf şeylere inanmanın oldukça yaygın olduğunu henüz fark etmeyen insanlar için bir uyandırma çağrısı görevi gördü. Donald Trump'ın başkanlığı sırasında ortaya çıkan aşırı sağ bir komplo teorisi olan QAnon'un yükselişinden, maske takma ve COVID-19 aşılarının güvenliği üzerine politikleşen tartışmalara kadar, düşüncelerimizin önyargılarımıza göre kolayca zikzak çizdiği çok açık bir hale geldi. Peki ya matematik için de aynı durum söz konusu olabilir mi?

Dan Kahan ve meslektaşları, çalışmalarında sıklıkla inançlar ve belli bir gruba üye olma arasındaki etkileşimleri inceliyorlar. Biz insanlar, doğamız gereği kuvvetli bir kabile bilincine sahibiz; dolayısıyla eğer kabilemiz bize en son gerçekleşen seçimlerde diğer kabile tarafından seçim sonuçlarına hile karıştırıldığına inanmamızı söylerse, kanıtlara bile bakmadan bu düşünceyi benimseyebiliriz. Peki, asıl soru şu: Gerçek olmayan bir inanca kapılmak mı daha vahimdir, yoksa kendi topluluğunuzun değer yargılarına ters düşerek dışlanmayı göze almak mı?

“ Dinozorlar, milyonlarca yıl önce Dünya’nın en etkileyici canlıları arasında yer aldı. Bu devasa yaratıkların zeka ve algı seviyeleri, modern bilim insanlarını hala şaşırtmaya devam ediyor. Bu yazıda, Velociraptor, Tyrannosaurus Rex (T-Rex) ve Stegosaurus gibi üç farklı dinozor türünün zeka ve algılarına dair bilgileri inceleyeceğiz.”

Velociraptor: Küçük Ama Zeki Avcı

Günümüzden 600 milyon yıl kadar önce tek hücreliliğin çok hücreliliğe evrimleştiğini birçoğumuz biliriz. Ancak bilmek bir şeydir; bu evrimin gözünüzün önünde yaşanması ise bambaşka bir şeydir. İşte Georgia Teknoloji Üniversitesi ve Montana Üniversitesi araştırmacılarının tanıklık ettiği tam da buydu. Hem de sadece tanıklık etmekle kalmadılar; bu evrimin nefes kesici, hızlandırılmış ("time-lapse") videolarını da kaydetmeyi başardılar.

Sözünü ettiğimiz evrimsel değişim sadece 50 hafta sürdü. Çok hücreliliğin evrimini tetikleyense basit bir avcının ortama dahil edilmesiydi.

Ukrayna'nın kuzeyindeki Çernobil Nükleer Santrali sahası, insanları otuz yıldan fazla bir süredir dışarıda tutan, 2.600 kilometrekarelik bir "dışlama bölgesi" (İng: "exclusion zone") ile çevrilidir. Bunun sebebi, 26 Nisan 1986'da Çernobil'in dört numaralı reaktörünün insan hatası sonucunda eriyerek, çevreye büyük miktarlarda radyoaktif parçacık ve gaz salmış olmasıdır.^[1] Salınan radyasyon, çevreye, Hiroşima'ya atılan atom bombasından 400 kat daha fazla radyoaktivite saçmıştır.^[2] Radyoaktif sızıntı bölgesini içerecek şekilde belirlenen dışlama bölgesi, Çernobil ve civarını her türlü insan etkisinden ve müdahalesinden de korumaktadır.

Bir avuç sanayi bölgesi dışında, dışlama bölgesinin çoğu insan faaliyetlerinden tamamen izole edilmiş hâldedir ve dışarıdan bakıldığında, neredeyse tamamen normal gözükmektedir. Hatta radyasyon seviyelerinin zamanla düştüğü bazı bölgelerde, önemli sayıda bitki ve hayvan geri dönmüştür.

Ben Nikolas Kopernik, veya Niklas Koppernigk ya da Lehçe söylersek Mikolaj Kopernik, Almancaya ne dersiniz? Nikolaus Copernikus… Size biraz garip mi geldi? 1473 yılında Prusya krallığında doğduğum için bu isim karmaşası… O zamanlarda pek tuhaf sayılacak bir durum değildi. Polonya sınırları içinde kalan ama Almanca konuşulan Thorn kentinde, oldukça varlıklı ve dört çocuklu bir ailenin en küçüğü idim.   

Babam Nikolas, bakır işiyle uğraşan varlıklı bir tüccardı. Aynı zamanda aktif olarak güncel siyasetle uğraşıyordu ve kutsal amaçlarından saparak ülkemize ait şehirlere saldıran Töton şövalyelerine karşı Polonya’yı destekleyen Krakov’lu bir yurtseverdi. Babam öldüğünde 10 yaşındaydım. Onun hikâyelerini annem Barbara ve dayım Lucas Watzenrode’dan dinleyerek büyüdüm. Dayım, babam öldükten sonra bana sahip çıktı ve bilimsel çalışmalarım sonucunda Dünya ve Güneş ile ilgili tespit ettiklerimi duysa, bana fena halde kızabilirdi. O, neredeyse tüm yaşamımı planlayan kişiydi. 

İnsan, bilimsel açıdan oldukça muğlak bir terimdir. Bunun 2 temel nedeni var: İlki, "insan" sözcüğünün bilimsel bir terim olmaması. Bu, bir canlının halk arasındaki ismidir. Örneğin "çayır köpekleri" ismi, bir canlının halk arasındaki adıdır. Fakat canlı bir köpek türü değildir; Cynomys cinsi sincaplara halkın taktığı isimlerdir. Bunun birçok örneği vardır: dağ keçisi, keçi değildir. Yeleli kurt, kurt değildir. Kral kobra, gerçek bir kobra değildir. En fenası, "tavuskuşu mantis ıstakozu" ne bir tavuskuşudur, ne bir mantistir, ne de ıstakozdur. Bu sorun nedeniyle bilim camiasında türler, tür isimleriyle anılırlar. İnsan da farksızdır. İnsan sözcüğü halk arasında kullandığımız bir isimdir ve hepimiz "insan" derken ne kastettiğimizi biliriz. Ancak bilimsel terminolojide dikkatli olmak gerekir; zira terimler çok iyi tanımlanmazlarsa, iletişimde ve araştırmalarda büyük sorunlar çıkacaktır. Buna az sonra döneceğiz.

İnsan sözcüğünün bilimsel olarak pek anlamlı olmamasının ikinci nedeni ise evrimdir. Evrimsel süreçte canlılar çok yumuşak bir şekilde değişirler. Bir tür, yeni bir türe son derece ufak basamakların birikimiyle geçer. Dolayısıyla canlıları sınıflandırmak çok güçtür. Bu nedenle taksonomistler (ya da "taksonomlar"), paleontologlar, arkeologlar ve antropologlar sürekli birbirleriyle kavga ederler. Türler arası geçiş öylesine yumuşak, evrim öylesine narin bir süreçtir ki; türleri net çizgilerle birbirinden ayırmakta zorlanırız. Ne zaman ki araya yeterince zaman koyarız, o zaman iki tür arasındaki fark daha belirgin hale gelir. Fakat bu defa da eklediğimiz zamandan ötürü kimi zaman aradaki geçişte bulunan türleri atlayabiliriz. Bu nedenle bilim insanları son derece titiz bir şekilde çalışarak türleri isimlendirmeye ve birbirinden ayırmaya çalışırlar. Böylelikle evrimsel süreçte hangi türün hangisinin atası olduğu, kimin kimden evrimleştiği, hangi türlerin daha yakın, hangi türlerin daha uzak akraba oldukları anlaşılabilir. 

Geriye dönün ve son iki yıldaki yapay zeka ilerlemesine bir bütün olarak bakın... Yapay zeka o kadar hızlı bir şekilde, o kadar çok alanda insanlara yetişiyor ki, açıkçası yeni testlere ihtiyacımız var!

Stanford Üniversitesi İnsan Merkezli Yapay Zeka Enstitüsü (İng: "Human-Centered Artificial Intelligence" veya kısaca "HAI"), akademik ve endüstriyel uzmanlardan oluşan disiplinler arası bir ekip tarafından hazırlanan kapsamlı Yapay Zeka Endeksi raporunun yedinci yıllık sayısını yayınladı.

Arkeoloji ve tarih dünyasının yanısıra medeniyetler tarihini etkileyecek şekilde tüm dünyada ses getiren Göbeklitepe'yi sanırım hepimiz duyduk. Benim gibi kimimiz konu ile ilgili birçok kaynak okudu, araştırdı ve gidip yerinde gördü, kimimiz ise yazılı ve görsel medya, vb. kaynaklardan bilgi sahibi oldu şu veya bu şekilde...

Peki, yaklaşık 12 bin sene öncesine tarihlenen, Piramitlerden 7100 yıl, Stonehenge'den 6600 yıl, Malta Adasındaki tapınaklardan ise 6100 yıl önce inşa edilmiş, kiminin "Zirvedeki Kült Alanı" dediği, "Tarihin Sıfır Noktası" olarak lanse edilen bu gizemli yeri kim veya kimler inşa etti, göbeğini kim kesti ?..