Biyolojik Eşey ve Toplumsal Cinsiyet

Geçen hafta Alman Zooloji Derneği konferansında, biyolojik eşey (İng. sex) ve cinsiyet (İng. gender) tanımlarıyla ilgili yapılan tartışmalara şahit oldum. Bu tanımların hayvanlar ve insanlar için nasıl kullanılması gerektiği, kavramların belirsizlikleri ve yanlış anlaşılmalar gibi sorular üzerine bir tartışma toplantısı gerçekleştirildi. Bilim dünyasının, özellikle hayvan bilimcilerinin toplumsal cinsiyet tanımını salt biyolojik bakış açılarıyla tartışması, eşeysel özelliklerin evrimi üzerine çalışan bir bilim insanı olarak beni oldukça heyecanlandırdı.

Toplantıdaki bazı bilim insanları, toplumsal cinsiyet tanımına ilişkin bir uzlaşının oluşturulması gerektiğine, toplumun bu konuda beklentisi olduğuna inanıyor. Temel mesele, eşeyin yalnızca dişi ve erkek olarak iki kategoriden mi oluştuğu yoksa daha geniş bir çeşitliliği içeren sürekli bir özellik mi olduğu konusuydu. Konferansta, tartışmaya yön verecek iki sunum yapıldı. İlki, Max Planck Evrimsel Biyoloji Enstitüsü'nden Prof. Diethard Tautz'un "Cinsel kimlik sürekli bir özelliktir (Gender identity is a continuous trait)" başlıklı sunumuydu. Diğeri ise Max Planck Biyolojik Zeka Enstitüsü'nden Dr. Wolfgang Goymann'ın "Biyolojik cinsiyet iki unsur içeren bir özelliktir, kesin! (Biological sex is binary. Period!)" başlıklı sunumu idi.

Tautz'un sunumunda, biyolojik eşey ve cinsiyet kavramlarının, toplumsal cinsiyet kavramı dahil olmak üzere, eşanlamlı olduğu ve ikili olmayan (İng. non-binary) bir çeşitlilik gösterdiği vurgulandı. Genellikle bir bireyin erkek veya dişi olarak sınıflandırılması kromozom kombinasyonları olan XX veya XY gibi sistemlere dayandırılır, ancak sonrasında gelişen hemen hemen tüm eşeysel özellikler poligenik süreçlerle kontrol edilir. Burada "poligenik" kelimesinin altını çizmemiz gerekiyor. Bir özellik birden fazla gen, ve onların kendileri arasında ve çevre ile karmaşık ilişkileri tarafından kontrol edildiğinde, o özellik toplumda süreklilik gösteren bir şekilde çeşitlenir. Örneğin iki genle kontrol edilen kan gruplarımız sadece A, B, O veya AB fenotipine sahip olabilirken (yalnızca dört ana kategori), boy uzunluğumuz kısadan uzuna oldukça geniş bir aralıkta çeşitliliğe sahiptir. Çünkü insanda uzunluk, 7000 kadar gen ve buna ek olarak beslenme gibi pek çok çevresel etkenle birlikte kontrol edilir. Tautz burada eşeyin kromozomlar aracılığıyla ortaya çıktıktan sonra cinsel kimliği oluşturan her şeyin sürekli çeşitlilik gösterdiğinin altını çiziyor. Yani ses tonu, cinsel yönelim, tüylülük gibi pek çok eşeysel özellik bireylerde herhangi ölçülebilir bir değer alabilir. Diğer bir değişle, cinsiyet kimliğini etkileyen poligenik süreçler, belirli bir özellik için iki ortalama ve örtüşme olasılığı ile iki modlu dağılımlara yol açar. Boy uzunluğu örneğinden açıklarsak, ortalama olarak kadınlar erkeklerden biraz daha kısadır, ancak birçok kadından daha kısa olan birçok erkek de vardır ve bunun tersi de geçerlidir.

Grandios Big

Tautz ayrıca, kendi çalışmalarından da yola çıkarak, organ düzeyinde bile dişi ve erkekler arasında sürekli değişkenlik gösteren genlerin varlığını verilerle gösterdi. Örneğin, testisler sadece erkeklerde ifade edilen, dişilerde asla ifade edilmeyen genlere sahiptir. Benzer şekilde dişilerin rahimleri veya yumurtalıklarında da bu tür genler vardır. Tautz'un çalışmalarında, eşeysel olmayan kalp, beyin gibi organlarda da sadece erkeklerde veya sadece dişilerde ifade edilen genler olduğu ve sayılarının değiştiği gösterilmiş. Mesela, beyinde erkeklerde organa özgü daha fazla gen ifade olurken, dişilerde kalple ilişkilendirilen daha fazla gen var. Burada Tautz'un söylediği tabii ki erkeklerin beyinlerini dişilerden daha fazla kullandığı değil, gen sayıları bunun bir ölçütü olamaz, ama organ düzeyinde dahi cinsiyetin sürekli bir geçiş içinde olduğudur. Özetle, Tautz'a göre cinsiyet kimliğinin gelişimi birçok bireysel özelliği içerir ve bu nedenle çok boyutlu olacaktır, bu da toplumda az veya çok sürekli bir dağılım olarak gözlenebilir.

Goymann, sunumunda Joan Roughgarden'in "Evolution's Rainbow: Diversity, Gender, and Sexuality in Nature and People" adlı kitabından alıntı yaparak, biyolojik eşeyin temel tanımının sadece gamet büyüklüğü ile ilişkili olduğunu belirtti. Bir birey ürettiği gamete göre dişi veya erkek, ya da hermafroditlerde olduğu gibi hem dişi hem erkek olabilir. Ancak üçüncü bir biyolojik eşey veya bu tanıma girecek geniş spektrumlu bir çeşitlilik bulunmamaktadır. Goymann'a göre, biyolojik eşey tamamen sperm veya yumurta üretmekle ilişkilidir ve eşeysel farklılaşma sürecinde ortaya çıkan diğer tüm fenotipler ve ilişkili genlerin yarattığı çeşitlilikle karıştırılmaması gerekir. Hem kadınlarda hem de erkeklerde örtüşen veya farklılaşan, çok boyutlu ve esnek olabilen eşey özellikleri operasyonel eşeysellik tanımına girer. Dolayısıyla, biyolojik eşey ile cinsiyet arasında, heleki toplumsal cinsiyet kavramları arasında ciddi bir ayrım olmalıdır, Tautz'un dediği gibi eş anlamlı değildirler.

Goymann, bu tür karşı görüşlerin, insana özgü toplumsal cinsiyet kavramını doğaya dikte etme hatasına düştüğünün altını çizdi. Özellikle toplumsal cinsiyet, sadece insanlara atıfta bulunan sosyal bir kavramdır ve eşeyler aracılığıyla üreyen milyonlarca türe atıfta bulunan biyolojik bir kavram olan eşey ile birbirine karıştırılmamalıdır. Bu kısmı aslında dinleyicilerden gelen bir sorunun cevabıyla örneklendirebiliriz. Eğer bir birey doğuştan gamet üretemiyorsa ve cinsel organları gelişmemişse, bu bireyin eşeyi nedir? Goymann'a göre bu durum bir hayvanda gözleniyorsa hayvanın kromozom durumuna göre eşeyi belirlenebilir ve bundan öte ahlaki olabilecek bir sorunla karşılaşılmaz. Fakat bu durum bir insanda gözlenirse, o bireyin kendini nasıl hissediyorsa o cinsiyete sahip olmayı iddia etme hakkı vardır. Özetle Goymann'a göre bir birey dişidir veya erkektir, bunun ötesinde kalan her şey insanlar için toplumsal cinsiyet kavramı içinde değerlendirilebilir, çeşitlilik gösterebilir. Ancak bu kavramın biyoloji sınırları içine girmesinin ve hayvanlarda da kullanılmasının gereği yoktur. Asıl mesele olan bu kavram karmaşası biyolojide eşey tanımını genişleterek çözülemez.

Benim görüşüme gelirsek, aslında ben şimdilik her iki tarafada katılan bütünleyici bir bakış açısına sahibim. Tautz'un vurguladığı ve aslında Goymann'ın da altını yaklaşık bir açıdan çizdiği gibi eşeysel özellikler süreklilik gösterir, ve bu çeşitlilik gametlerden bağımsız olarak bireyin daha çok erkek veya daha çok dişi olması aralıklarında değişkenlik gösterebilir. Bu özelliklerin her bir tür içinde neler olduğunu net bir şekilde bilseydik ve ölçebilseydik, eşey ve cinsiyet kavramlarını her tür için biyolojik olarak ayırabilirdik. Böylece bir bireye hem gamete hem de diğer özelliklere bağlı olan iki farklı şekilde tanımlama yapabilirdik.

Biyolojide eşeysel özelliklerin çeşitliliğinden bahsederken, örneğin bir genin erkekte mi dişi de mi daha çok ifade edildiğinden bahsederken, dişi-eğilimli (Ing. female-biased) veya erkek-eğilimli (Ing. male-biased) diye tanımlarız ve bu eğilimlerin geçiş noktaları kendi belirlediğimiz istatistiksel yöntemlere göre seçilir. Fakat bunu eşey için yapamayız, eşey ya yumurta üretir ya da sperm. Burdan yola çıkarak, bence insanda bir birey biyolojik olarak ya dişi ya da erkektir. Cinsiyetine gelince birey kendisini cinsel yönelimi ve/veya dış görünümü gibi pek çok farklı eşeysel özelliklere göre çok geniş spektrumda tanımlayabilir. Cinsel yönelim, bütün eşeyle ilgili özelliklerin arasından sadece bir tanesidir ve aseksüellik ile heteroseksüellik arasında çeşitli şekillerde ortaya çıkabilir. Bunun dışında insan cinsiyetini görünüşüne göre dişi görünümlü erkek veya altım dişi üstüm erkek gibi çok daha fazla şekilde çeşitlendirebilir. Zaten LGBT olarak başlayan tanımlar serisinin giderek büyümesi tam olarak bu doğal sürecin sonucudur.

FreePik

Şunu altını çizmeliyim ki bu iki bilim insanının böylesi karmaşık bir konuyu bir Zooloji toplantısında ele almaya cesaret göstermeleri çok takdir edilesiydi. Şimdilik toplumsal cinsiyet tanımının daha etkin ve açıklayıcı bir şekle kavuşmasını sağlamaktan çok öte -ki bu mümkün mü bilmek zor-, henüz konu sorunun kendisinin tanımlanabilmesi ve biyologların kendilerinden bu anlamda ne beklendiğini anlayabilme aşamasında. Eşeysel özelliklerin biyolojik sırları, bilim insanlarının yaptığı araştırmalar sonucu cinsiyet evrimi yapbozunu çözdükçe daha anlaşılır olacaktır. Fakat çok katmanlı ve karmaşık olan bu sistemlerin çözümü, beynin gizeminin çözülmesinden daha bile zor olabilir. O zamana kadar toplumsal cinsiyet ve biyolojik eşey ayrımı, insanlarda bireylerin kendini tanımlama özgürlüğünün anahtarı olmaya devam etmelidir.