Uzayda üreme

Malum gündem bugünlerde ülkemizin ilk astronotu Alper Gezeravcı’nın Uluslararası Uzay İstasyonu'na Türkiye’den bilimsel araştırmalar adına çalışmak için gitmesi. Geçen günlerdeki fırlatmayı ve kapsülün ulaşmasını ekran başında, Barış Özcan liderliğindeki ortak YouTube yayınlarında heyecanla izledim. Normalde roket fırlatmalarını izlemeye bayılırım, özellikle Falcon roketlerinin kısa zamandaki gelişimini adım adım takip etmiştim. Fakat bu fırlatmayı izlemek bir başkaydı. Hayatımda ilk kez ya rokete bir şey olursa diye endişeyle, bir o kadar gurur dolu yoğun duygularla izledim. Çünkü her şeye rağmen ülkemin topraklarında yetişmiş biri, ilk kez uzaya gidiyordu ve istikbalin göklerde olduğunu bizlere ve özellikle gençlere çok yukarılardan, göklerden hatırlattı.

Canlı yayınları heyecanla izlerken, yayına bağlanan akademisyenleri ve projelerini de dikkatle dinledim ve çalışmalarının ayrıntılarına göz attım. Bir bilim insanı gözüyle hepsinin çok önemli katkılar sağlayacağına inanıyorum. Özellikle yeryüzünde zorlu koşullara uyum sağlayan mikro alg türlerinin yerçekimsiz koşullar altında büyüme ve dayanıklılık testleri üzerine olan deney ve uzay görevlerinde bulunan astronotların transkriptomlarındaki değişimlerin analizi ve ulusal -omik veri setlerinin oluşturulması çok heyecan verici projeler. Transkriptom çalışmasını daha basitçe özetlersek, yerçekimsiz ortamda genlerin ifade edilmesi miktarında değişim olup olmadığına bakacaklar ve bu proje olan değişimlerin bir haritasını çıkaracak. Daha önce bunun defalarca yapıldığına eminim, ama Türkiye’ye ait böyle bir veri seti bir ilk olacaktır. Öte yandan eklemek isterim ki bu deneyler, orada kalınacak sürenin kısa olması, Alper Gezeravcı’nın laboratuvar işlerinde az deneyimli olması veya kontrol edilemeyen herhangi başka bir nedenden dolayı başarısız olursa da üzülmem. Bu, bizim ülke olarak ilk deneyimimiz ve başarısızlıklardan da eminim çok şey öğreneceğiz.

Bilim insanları ve yapılacak çalışmaları dinlerken ben olsam nasıl bir deney yapardım diye düşünmekten tabii ki kendimi alıkoyamadım. Uzay ve üreme, uzayda üreme, ilk koloniler hangi canlı olursa olsun nesillerinin devamını sağlayabilecekler mi?

Bilimsel yayınlarıma veya şu makaleme baktıysanız bilirsiniz, çalışmalarımda asıl saplantılı olduğum konu erkeklerin semen içerisindeki protein yapılarının evrimidir. Semeni oluşturan protein çorbasının genetik ve çevresel bağlamda nasıl değiştiğini ve evrimleştiğini anlamaya çalışıyorum. Örneğin, erkeklerin gelişme sürecinde yaşadıkları ortam koşullarının, mesela besin kalitesi gibi, semenlerindeki protein kompozisyonunu nasıl etkilediğini, çorbanın tarifinde ortaya çıkan değişimlerin üreme başarısını nasıl etkilediği gibi konulara bakarım. Çünkü bu proteinlerin yapısı ve miktarı döllenmeyi direkt olarak etkileyebiliyor, ve bozuklukları kısırlığa neden olabiliyor. Dolayısıyla aklıma ilk olarak bu semen proteinlerinin uzay ortamında da dünyadaki gibi üretilip üretilemeyeceği sorusu geldi. Aslında bu ve benzeri düşüncelerim bundan bir süre önce Elon Musk'a tweet atmama bile neden olmuştu. @Sevgili Elon, Mars'ta kolonileşmeyi planlıyorsun, peki ya üreme meselesi!

Neyse ki bu konulara meraklı tek insan ben değilim. Örneğin, Japon bilim insanları Wakayama ve meslektaşları 2017’de uzay radyasyonuna -95 °C'de 9 ay boyunca tutulacak ve daha sonra dünyada oda sıcaklığında test edilecek fare sperm hücrelerini gönderip incelemişler. Hafif DNA bozulması dışında bir etki görmedikleri gibi geri getirilen spermlerden yapay döllenme ile normal düzeyde yavru üretebilmişler. Aynı profesör ve ekibi 2023 yılında ise fare embriyolarının yerçekimi olmadan erken dönemde normal şekilde gelişebildiğini göstermişler.

imdb

Mikrogravitenin erken gelişim üzerindeki etkileri balıklar ve kuşlar gibi başka canlılar kullanılarakta incelenmiş ve yerçekimsiz ortamın hayvanlarda üremeyi engellemediği gözlenmiş. Çalışmalar şimdilik üremenin mümkün olduğunu - en azından bazı canlıların erken emriyo döneminde - gösteriyor olsa da henüz çok başındayız. Bir gün başka bir gezegende ya da atmosfer dışında uzay gemilerinde yaşamaya başlayalım, elbet üremeye de sıra gelir, çalışmalar artacaktır. Ama o güne kadar, önümüzdeki on yıl içinde öngörülen uzay turizmi başladığında, balayına giden çiftlere o gün çocuk yapma denemeleri konusunda daha dikkatli olmalarını öneririm.

Son olarak eklemek istediğim bir şey var. Astronotumuz ve uzaya gidişimiz hakkında en çok dillendirilen eleştiri, maliyet meselesiydi. Uçuşun bilinen, yani şirkete ödenen maliyeti 55 milyon dolar deniyor. Öncesinde yapılan çalışmalar, akademik projelere aktarılan fonlar ve başka bilmediğimiz şeyleri dahil etsek bence 90-100 milyon dolar harcanmıştır. Yani, Barış Özcan'ın da yayınlarda güzel hatırlattığı gibi, hepimizin cebinden bu uçuş için 1'er dolar çıktı. Vergilerimizin nelere harcandığının belli olmadığı, paramızın pul kadar değerinin kalmadığı bu zor zamanlarda bilime katkı yapacak, her şeyi geçtim gençlere bir umut olacak bu olay bence paha biçilemez öneme sahiptir. İnanıyorum ki politika ve propagandalardan sıyrılıp duruma böyle bakan herkes yarın birer dolar daha vermeye hazır olacaktır.