Projeksiyon Ön Yargısı: Geçmişte Ne Kadar Farklı Olduğumuzu ve Gelecekte Ne Kadar Farklı Bir Kişi Haline Gelebileceğimizi Hafife Alıyoruz!

Projeksiyon önyargısı, insanların şu anda hangi kişisel zevklere, inançlara, özelliklere sahiplerse, gelecekte de aynı özelliklere sahip olacaklarını varsaydıkları bilişsel bir ön yargıdır. Şu an oldukları kişi, adeta bir projeksiyon gibi geleceğe de yansıyacakmış gibi hareket eder, bunu yaparken birey olarak zaman içinde nasıl değişebileceklerini görmezden gelirler.^[1]

Bu, insanların neyi, nasıl düşündüklerini, ne söylediklerini ve ne yaptıklarını kayda değer düzeyde etkileyebilen bir ön yargıdır. Bu yazıda hem projeksiyon ön yargısının ne olduğuna dair bilgiler vereceğiz hem de bu yargıyla nasıl mücadele edilebileceğine dair bazı önerilerde bulunacağız.

Projeksiyon Ön Yargısı Örnekleri

Aç karnına alışveriş yapan insanlar, o anda ihtiyaç duymadıkları şeyler alabilirler.^[2] Bu insanlar, alışveriş esnasında aç oldukları için, alışverişten, hatta yemek yedikten sonra da aç olacakları varsayımında bulunmaktadırlar. Kişinin gelecekteki haline yönelik yaptığı bu varsayım, bir projeksiyon ön yargısı örneğidir.

Projeksiyon ön yargısının bir diğer örneğine, çalışma rutinimizde rastlayabiliriz. İnsanlar iş sırasında yorulmaya başlayıp güçten düştüklerinde, ellerindeki işi gelecekte de bitiremeyecekleri yönünde bir karamsarlığa kapılabilirler. Bunun tam tersi senaryoda, enerjisi o an için yerinde olan insanlar da bu durumun böyle devam edeceği yönünde bir iyimserliğe kapılabilir.

Projeksiyon ön yargısı ile ilgili daha farklı örnekler, şu şekilde sıralanabilir:

• Yaz tatili planlarını kıştan yapmaya başlayan insanlar, normal şartlarda rahat edemeyecekleri kadar sıcak olan yerlere seyahat planı yapabilir.^[2] Bu insanlar, mevsim henüz kış olduğu için sıcağa duydukları özlemi gözlerinde büyütürler.
• Çok aç olup yemek siparişi veren insanlar da benzer şekilde açlıklarını gözlerinde büyütüp, yiyemeyecekleri kadar fazla yemek sipariş edebilirler.^[2]
• İnsanlar, projeksiyon ön yargısı yüzünden bağımlılık yapıcı davranışlar sergileyebilir. Örneğin sigara içmeyen ve bağımlı olmayan birisi, sigaranın ne kadar bağımlılık yapabileceğini hafife alıp sigara içmeye başlayabilir.^[2]
• Projeksiyon ön yargısı, bir şeye halihazırda bağımlı olan insanların kararlarını da etkileyebilir. Örneğin, bir bağımlılığından kurtulmak isteyen birisi, yoğun bir şekilde yoksunluk çektiği bir dönemde bu yoksunluğun hiç geçmeyeceği varsayımıyla bu bağımlılığına geri dönebilir.^[2] Veya o anda yoksunluk çekmeyen birisi, gelecekte çekebileceği yoksunluğu düşünmeyip, o anda bu bağımlılığı bırakmaya karar verebilir.

Tüm bunların yanı sıra, insanlar projeksiyon ön yargısı yüzünden spor salonuna ne sıklıkla gidecekleri konusunda kendilerine yanlış vaatlerde bulunabilir; yeni bir kıyafet, araba ya da ev almadan önce o anki hava durumundan etkilenip, alacakları şeyin diğer mevsimlerde nasıl kullanılacağını gözardı edebilirler.^{[3], [4], [5], [6]} Projeksiyon ön yargısı, insanların sağlık (örn. nasıl bir tedaviye başlayacakları konusunda) ve finans (örn. nasıl bir yatırım yapacakları konusunda) ile ilgili kararlarını da etkileyebilmektedir.^{[1], [7], [8]}

Projeksiyon ön yargısı, hayatımızın pek çok farklı alanında rol oynayabilir ve başkaları bu ön yargımızdan faydalanmaya çalışabilir. Örneğin:

• Bir şeyi tüketmekten ya da bir şey yapmaktan zevk alan birisi, hevesi zamanla geçecek olsa bile bu şeyden gelecekte de zevk alacağı varsayımında bulunabilir.^[2] Bazı şirketler, bu durumu kendi avantajlarına kullanarak, insanları tekli değil toplu alım yapmaya teşvik edebilir (örn. açık büfeler). İnsanlar, aldıkları şeyin geçici bir heves olduğunu fark ettiklerinde ise iş işten geçmiş olur.
• İnsanlar bazen yeni satın aldıkları bir ürünün hayatlarında ne kadar büyük bir yer edineceğini, o ürüne ne kadar bağlanacaklarını hafife alırlar.^[2] Şirketler bu gibi durumlarda o ürün için müşteri adına cezbedici olan iade politikaları izleyip, para iadesi için garanti verebilirler. Bu da müşteriye o ürünü kullanmayı bırakmak kolaymış gibi, yanlış bir izlenim verir.

Pexels

Projeksiyon Ön Yargısının Arkasındaki Psikoloji

İnsanlar, şu anda sahip oldukları zevklerin, inançların vb. zaman içerisinde nasıl bir niteliksel değişimden geçebileceğini önceden anlayabilirler.^[5] Projeksiyon ön yargısı, karşımıza nitelik değil nicelik boyutunda çıkar. Çünkü sorun, bu değişimlerin ne kadar büyük olabileceğinin hafife alınmasıdır.^[2]

Şu anda bireysel olarak sahip olduğumuz özellikler; olgunlaştıkça, sosyal etkiyle, içinde bulunduğumuz koşulların değişmesiyle, bizim bu yeni koşullara uyum sağlamamız ile veya ruh halimize bağlı olarak değişiklik gösterebilir. Ancak insanlar, şu anda sahip oldukları özelliklere çok fazla ağırlık verdikleri için, bu etkenleri yeteri kadar göz önünde bulundurmuyor olabilirler.^[2]

Pexels

Kişiyi Zamanla Değiştiren Bazı Etkenler

İnsanların kişisel özelliklerinin zamanla değişmesine yol açan etkenler, şu iki ana kategori altında incelenebilir:

• Kişisel olanlar: Olgunlaşmak ve farklı bir ruh haline bürünmek,
• Çevresel olanlar: Akranlarımızın ya da fiziki olarak içinde bulunduğumuz ortamın üzerimizdeki etkisi.

Bu etkenleri, kısa vadeli ve uzun vadeli diye daha farklı kategorilere ayırmak da mümkündür. Örneğin, alışveriş yaparken karşılaştığımız satış yetkilileri bizi kısa vadede; aile yaşantımız ise bizi daha uzun vadede etkilemektedir.

İnsanların kişisel özelliklerini etkileyen bazı diğer etkenler, içsel etkenler başlığı altında toplanabilir.^[9] Bu etkenler, duygularımızla hareket etmemize yol açar. Açlık durumumuz, o an ne kadar sinirli olduğumuz, bir şeyi arzuluyor oluşumuz vb., bunlara örnek olabilir.

Geçmişten Ders Çıkarmanın Önemi

İnsanlar, herhangi bir konuya dair yaptıkları varsayımları yanlış çıktığında bundan ders çıkarabilir, gelecekte aynı hatayı tekrarlamaktan kaçınabilirler. Bazen gelecekte neleri sevip neleri sevmeyeceğimiz ile ilgili öngörülerimiz yanlış çıksa bile bu durumdan ders çıkarmakta zorlanırız. Bizi bundan alıkoyan birkaç farklı sebep olabilir:

• Bazı insanlar, kendi iç dünyalarında ne olup bittiğini gayet iyi bildiklerini düşünmek isterler. Bunun için kendileri ile ilgili ön yargıları yanlış çıksa bile bunu görmezden gelip, kendilerini kandırabilirler.
• İnsanlar bazen bir konu hakkında tahminde bulunurken o konuyu etraflıca değerlendirmek yerine, kendi tahminlerini haklı çıkarmaya çalışırlar. Bunu yaparken, bu tahmini haksız çıkaracak bazı unsurları gözardı edebilirler.
• Birinin geçmişte kendisiyle ilgili yaptığı tahminler yanlış çıkmışsa bile bu tahminler birbirinden alakasız konularla ilgili olabilir. Örneğin, kişinin ne tarz kıyafetler giyeceği ile ilgili yaptığı tahminler, gelecekte ne yiyeceği ile ilgili yaptığı tahminlerden bağımsız olabilir. Kişi bu gibi durumlarda bu tahminleri birbiriyle ilişkilendirmekte, dolayısıyla da ortada bir sorun olduğunu görmekte zorlanabilir.

Projeksiyon Ön Yargısı ile Nasıl Başa Çıkılır?

Projeksiyon ön yargısı ile başa çıkmak için izleyebileceğimiz birkaç farklı yol vardır:

• Projeksiyon ön yargısı hakkında farkındalık kazanabilir, bu ön yargının temelinde yatan sebepler konusunda bilinçlenebiliriz.
• İnsanların projeksiyon ön yargısından hangi durumlarda, nasıl etkilendiği konusunda farkındalık kazanabiliriz.
• Bazen; içgüdüsel etkenlerin önemini hafife alır, gelecek planlarımıza aslında olduğumuzdan daha sadık olacağımızı düşünür, uzun vadeli kararlar alırken sadece şimdiki halimizi esas alarak hareket ederiz. Bizi projeksiyon ön yargısına düşüren bu gibi tuzaklardan kaçmayı deneyebiliriz.
• Projeksiyon ön yargısına hangi durumlarda kapıldığımızı belirleyip, kendimizi bu durumlara karşı önceden hazırlayabiliriz. Örneğin, karnımız açken alışveriş yaptığımızda gereksiz şeyler aldığımızın farkındaysak, alışverişlerimizi tok karnına yapmaya başlayabiliriz.
• Geçmişte projeksiyon ön yargısı ile hareket ettiğimiz durumlardan ders çıkarıp, gelecekte daha dikkatli hareket edebiliriz. Örneğin, yeni bir ürün almayı düşünüyorsak ve geçmişte ona benzer bir ürün satın almışsak, o ürünü alırkenki ruh halimizi hatırlamaya çalışabiliriz.
• Kendimize, "Bundan bir ay sonra da şu anki ruh halinde olacak mıyım?", "Şu anki hislerim, sakinleşince geçecek mi?" gibi geleceğe yönelik bazı sorular sorabiliriz.
• Güvendiğimiz birine danışabiliriz. Bizi iyi tanıyan biri, bizi aldıktan sonra pişman olacağımız şeyleri almaktan kurtarabilir.
• Kendimizden mesafelenmeye çalışıp, içinde bulunduğumuz durumda biz değil de bir arkadaşımız olsa ona ne gibi tavsiyeler vereceğimizi düşünebiliriz.
• Önemli bir karar almadan önce acele etmeyip, sakinleşmeyi bekleyebiliriz. Örneğin, alışveriş yaparken çok cazip bir teklifle karşılaşmış olabilir, yoğun duygular içerisine girmiş olabiliriz.^[10] Bu gibi durumlarda o ürünü alıp almayacağımıza karar vermeden önce bir süre beklemeyi tercih edebiliriz.
• Bir konuda karar verirken hangi kurallar doğrultusunda hareket edeceğimizi önceden belirleyebiliriz.^[2] Örneğin kendimize bir karar almadan önce 10’a kadar sayacağımız, sadece uykumuzu aldıktan sonra karar vereceğimiz ya da ilk kez girdiğimiz bir mağazadan alışveriş yapmayacağımız şeklinde kurallar koyabiliriz.
• Bilişsel ön yargılardan kaçınmak için kullanılan daha genel yöntemlere başvurabilir, örneğin neye dayanarak hareket ettiğimizi değerlendirebilir, herhangi bir konu hakkında acele etmeden değerlendirmede bulunmayı deneyebiliriz.

Yukarıda sıralananlara benzer adımlar atarak, projeksiyon ön yargısı ile hareket eden diğer insanlara da yardımcı olabiliriz. Örneğin, biri projeksiyon ön yargısına kapılmışsa ona bu konu hakkında farkındalık kazandırabilir, içinde bulunduğu durumun farkına varmasını sağlayacak sorular yöneltebilir, aceleyle karar vermemesi yönünde tavsiyelerde bulunabilirsiniz.

Unsplash

Projeksiyon ön yargısı ile başa çıkmak gibi bir niyetiniz yoksa bile bu ön yargının insanları nasıl etkilediği konusunda bilgi sahibi olmak önemlidir. Çünkü bu sayede hem kendimizin hem de başkalarının davranışları hakkında bazı tahminler yürütebiliriz. Örneğin, birinin alışveriş sırasında niye yanlış kararlar aldığını daha iyi anlayabiliriz.

Ek Bilgiler

İnsanlar, bugünkü hallerini geleceğe projekte ettikleri, gelecekteki hallerinin şimdikine abartılı derecede benzeyeceğini düşündükleri için bu ön yargıya kapılırlar. Ancak "projeksiyon ön yargısı" teriminin bundan daha farklı karşılıkları da vardır. Sadece bugünkü halini değil, geçmişe ya da geleceğe yönelik daha farklı projeksiyonlarda bulunan insanların da bilişsel bir ön yargı ile hareket ettiği varsayılabilir. Örneğin:

• İnsanlar bazen kendi inançlarını, değer yargılarını, karakteristik özelliklerini ve/veya davranışlarını başkalarına yansıtır, diğer insanlar ile aslında olandan daha fazla ortak yönlerinin olduğunu zannederler.^{[11], [12], [13], [14]} Bu olgu literatürde zaman zaman "sosyal projeksiyon" ya da "yanlış çıkarım etkisi" diye de geçer.^{[13], [15], [16]} Bu yazıda ele alınan durumlar, başka bir deyişle, kişinin kendi halini geleceğe projekte ettiği durumlar, bu başlık altında değerlendirilebilir.
• Projeksiyon ön yargısı, herhangi bir konuda düşünen birinin o anki ruh halinden ne derecede etkileneceği, bu ruh halinin o kişinin geçmişi nasıl hatırlayacağını nasıl etkilediği ile de bağlantılıdır.^[17]
• Şu anki kişisel halini değil de, geçmişte ya da şu anda yaşanan olayları geleceğe projekte eden insanların da projeksiyon ön yargısı ile hareket ettiği söylenebilir. Borsada görülmüş en güncel trendlerin geleceğe de yansıyacağını düşünmek buna örnek olabilir.^{[18], [19]}

Projeksiyon Ön Yargısının Ortaya Çıkışı ve Tarihi

Projeksiyon ön yargısı kavramının ortaya çıkışı; George Loewenstein, Ted O’Donoghue ve Matthew Rabin tarafından yazılan ve 2003'te Quarterly Journal of Economics dergisinde yayımlanan bir makaleye dayandırılır.^[2] Ondan bir süre önce, 2000 yılında, bu makalede yer alan çalışma ile ilgili bir ön rapor yayımlanmış, aynı çalışmadan daha farklı yayınlarda da bahsedilmiştir.^[20] Orijinal makalede de belirtildiği üzere, hem bu dönemlerde hem daha erken dönemlerde yapılmış diğer çalışmalarda da projeksiyon ön yargısının varlığına ilişkin bazı bulgular yer almıştır.^[21]

Bağlantılı Kavramlar

Projeksiyon ön yargısı olan insanların sergilediği tutumun bir benzerine daha farklı bilişsel önyargılarda da rastlamak mümkündür. Örneğin:

• Benmerkezci ön yargısı olan insanlar, karşılaştıkları olayları değerlendirirken veya olaylara başka birinin gözünden bakmaya çalışırken, kendi bakış açılarına çok fazla ağırlık vererek hareket ederler.
• Empati boşluğu olarak bilinen bir bilişsel ön yargısı olan insanlar, o anda içinde bulunmadıkları ruh hallerini anlamakta, birinin kendilerinden nasıl daha farklı bir ruh haliyle hareket ettiğini göz önünde bulundurmakta güçlük çekebilirler

Projeksiyon ön yargısı ile bağlantılı diğer kavramlar arasında duygulanımsal öngörü ile hedonik tahmin kavramları vardır. Bunlardan ilki, kişinin gelecekteki olaylara nasıl bir duygusal tepki vereceği ile ilgili yaptığı öz öngörüleri, ikincisi ise kişinin gelecekteki bir şeyin kendilerine getirisinin ne olacağı (örn. bir ürünün onlara ne kadar mutluluk getireceği) ile ilgili yaptığı tahminleri kapsar.^{[22], [23], [24]} Bunların da kendi içlerinde bağlantılı olduğu daha farklı kavramlar vardır.^[25]

Özet ve Sonuç

• Projeksiyon ön yargısında olan insanlar, şu anda sahip oldukları özellikler ile gelecekte sahip olacakları özellikler arasında aslında olandan daha fazla benzerlik olacağı varsayımında bulunarak, bilişsel bir ön yargı ile hareket ederler.
• Örneğin, elindeki işi yorulduğu için yarım bırakan biri, o işi daha sonra da bitiremeyeceği yönünde bir karamsarlığa; iyi dinlenmiş biri ise altından kalkabileceği iş yüküne dair fazla iyimserliğe kapılabilir.
• Bu ön yargı ile hareket eden insanlar, sahip oldukları özelliklerin zamanla nasıl değişebileceğine dair nitelik düzeyinde fikir sahibi olsalar da, bu değişimin ne kadar büyük olabileceğini sistematik olarak küçümserler. Çünkü insanlar olgunlaşma, sosyal etki, ruh halinde değişim gibi sebeplerle değişim gösterseler de bu insanlar bu gibi etkenleri göz önünde bulundurmaz, bunun yerine büyük ölçüde şu anki ruh hallerini temel alarak hareket ederler.
• Projeksiyon ön yargısı ile mücadele etmek için kullanılabilecek birkaç farklı yöntem vardır. Örneğin projeksiyon ön yargısına dair farkındalık kazanabilir, bu ön yargının tuzaklarından (örn. içgüdüsel etkenleri hafife almak) kaçabilir, onunla karşılaşabileceğimiz durumlara karşı önceden hazırlık yapabilir ve kararlarımızı sakin kafayla almayı deneyebiliriz.
• Projeksiyon ön yargısını anlamak, hem kendi davranışlarımızı hem başkalarının davranışlarını daha iyi anlamamızı, bu davranışlara dair daha iyi öngörülerde bulunmamızı sağlayabilir.