Üniter ve Federal Sistemler: Güç Kimin Elinde?

İnsanın Yönetim Anlayışı

Bir ülkedeki yönetimi meşru ve egemen kılan, onu otorite sahibi olarak iç ve dış aktörlerce dikkate alınan bir konuma yükselten faktörler başta teorik ve pratik olmak üzere birçok başlık altında incelenir. Özellikle devlet ve ülke olguları çatısı altında yaşayan insanoğlu, yüzyıllar öncesinden beri başta kendini, sonra ailesini ve içinde bulunduğu komünü, daha modern zamanda bir birey olarak özgürlüklerini ve refah içinde yaşama hakkını -buna müreffeh yaşam hakkı da denebilir ki bu terim hayatımıza özellikle Fransız İhtilali'nden sonra girmiştir- içerideki ve dışarıdaki tehditlere karşı en iyi şekilde güvence altına alacak yönetim sistemlerini tartışagelmiştir. Bunların son iki yüzyılda kuşkusuz en öne çıkanları ise genel olarak yerel otoriteler ile merkezî otorite arasındaki ilişkilerden bahseden üniter ve federal sistemlerdir. Bu iki politik sistemin birbirlerinden farkları nelerdir veya hangisinin avantaj ve dezavantajları nasıl vaziyetlerde ortaya çıkar? Uluslararası arenada egemen devletler, bunlardan hangilerini benimsemişlerdir? Gelin birlikte bu sorular ve daha fazlasını entelektüel bilgiyle aydınlatalım.

Üniter Sistemler: Güçlü, Merkezî Otorite

Dünya çapında çoğulcu demokratik sistemlerin en önemli ayırt edici özelliklerinin başında güçler ayrılığı ilkesi gelir. Demokrat rejimlerin bu temel ilkesinin ifade etmek istediği ana düşünce etkin bir devlette bulunan üç temel etkin gücün, yasama yürütme ve yargı, iç işlerinde birbirinden bağımsız politik kuvvetler olarak varlık göstermesine dayanır. Lâkin ulusal yönetimde merkezî gücün tek etkin güç olduğu üniter sistemlerde bu kuvvetler, birbirinden ayrı olabilmekle birlikte modern literatürde "Ulusal Başkent" olarak geçen yüksek derecede kentleşmiş merkezlerde bir arada bulunur. Daha iyi ifade etmek gerekirse ülkenin ana karar mercileri, tek bir merkezde birbirinden ayrı veya ilişkili biçimde bulunur. Buna ek olarak üniter sistemle yönetilen ülkelerin en önemli ortak özelliklerinin başında merkezî gücün yerel yönetimlerle olan ilişkisinde bir üst olarak algılanmasıdır. Bu ilişki düzeylerinin farklı üniter devletlerde farklı olabilmesine karşın genel hatlarıyla yerel yönetimler dış işlerinde halihazırda merkezî güce -başkente- bağlı hâldeyken buna ek olarak iç işlerinde de başkentin yanında sınırlı güç sahipleridir. Bununla birlikte yerküre genelinde üniter sistemlerin belli başlı avantaj ve dezavantajları bulunur.

Yüksek İstikrar: Modern Sorunlara Üniter Çözümler

Günümüzde yüzölçümü bakımından birçok orta büyüklükteki ülkenin yönetimde üniter politikalardan yaralanıyor olmasının başlıca sebeplerinden biri elbette ki çağdaş üniter sistemin, düşük istikrara ve çeşitli halk kitlelerinin politik bağımsızlık emellerine karşı bir kalkan vazifesi görmesidir. Politik gücün merkezde yoğunlaştığı sistemlerde merkezden uzaktaki yerleşim birimlerinde ortaya çıkabilecek olan isyan, kalkışma veya istila gibi durumlarda hızlı tepki verilebilmesi ve ulusal bağımsızlığın bu tehditlere karşı etkili biçimde korunabilmesi, üniter rejimlerin en büyük avantajlarındandır. Öte yandan vergilendirmenin ülke çapında eşit olması, bu rejimlerde bireylerin veya büyük şirketlerin iş kurmak için düşük vergili eyaletlerde kümelenmesini engeller. Modern dünyadan bir örnek vermek gerekirse ülke genelinde eğitim standartları da Japonya'da olduğu gibi görece yüksek ve her birimde sabittir.

Aşırı Merkezîleşme: Üniter Dikta

Birçok avantaj ve onu diğer sistemlerden üstün kılabilecek bir dizi özelliğe sahip olmasına karşın üniter sistemlerin pratikte birtakım dezavantajları da dikkat çeker. 21. yüzyılda her bağımsız ve demokratik ülkenin "Anayasa" denen temel kanunları vardır. Anayasalarına göre üniter bir idare ile yönetilen devletlerde yerel ve merkezî hükûmetlerin birbirleri ile olan ilişkilerinde başkentin bir üst konumunda olduğu bilinen ve yaşanılan bir gerçekliktir. Fakat gerekli demokratik olgunluğa henüz erişememiş yahut çeşitli iç veya dış nedenlerden ötürü demokratik sistemlerini etkin biçimde uygulamakta güçlük çeken uluslarda görülen bir hadise olarak gücün merkezde aşırı yoğunlaşması, yani aşırı merkezîleşme dediğimiz politik olgu yaşanabilir. Böyle bir sürecin içinden geçen ülkelerde, merkezî güç yerel yönetimlere haddinden fazla karışmaya başlar ve onları halk nezdinde etkisiz kılabilir. Örneğin aşırı merkezîleşmenin görüldüğü yönetimlerde başkent, diğer kent yönetimlerinin trafik ışığı senkronizasyonu, şehir içi yol tadilatı veya en basitinden sokağa bir yangın musluğu koymasını dahi engelleyebilir. Halk nezdinde güçten düşmüş gibi görünen yerel otoriteler, bizzat başkent eliyle zayıflatılır ve bunun sonucunda toplumda politik yabancılaşma adı verilen politik olgu başlar. Yerel hükûmetlere duyulan güven azalır ve bu azalma yerel seçimlerdeki katılım oranını, hatta daha ciddi bir şekilde ulusal demokratik tabana duyulan inancı düşürür. Bunun sonucunda bu durumların yaşandığı ülkelerde orta ve uzun vadede demokratik rejimlerden vazgeçilmesi ve topyekûn bir çeşit diktatörya sistemine evrim işten bile değildir.

Federal Sistemler: Yerel Güç ve Özerklik

Çağımızda görece geniş topraklar ve yüksek nüfusa sahip ülkeler tarafından devlet idaresi anlamında bu alanda muadili konumundaki üniter sistemlerden daha çok tercih edilen hâli ile federal sistemler, özünde yerel yönetimlere ülke toprakları içinde başkentteki hükûmet karşısında nispeten daha geniş yetki alanları tanır. Buna karşın dış meselelerde üniter yapılarla ortak paydada olacak biçimde merkezî hükûmetin yanında yer almaktan da çekinmez. Ülkeleri federal sistemlerin içine çeken başlıca durumlar vardır. Bu durumlardan modern çağda en yüksek geçerlilikte olanları ülkenin, tek başına merkezî hükûmet tarafından idare edilemeyecek kadar geniş sınırlar içinde varlık göstermesi veya yüksek nüfuslu ülkelerde halkın yönetimde daha fazla pay sahibi olmasını sağlama gayreti olarak sıralanabilir. Üniter sistemlerde de bulunduğu gibi federal yönetimlerin de uygulanış biçimlerine göre avantaj ve dezavantajları mevcuttur.

Yüksek Katılımcı Demokrasiler: Geniş Politik İmkânlar

Federal sistemlerin birer yönetim mekanizması olarak kullanıldığı devletlerde tercih edilme sebeplerinden gerek nüfusun fazlalığı gerekse toprakların hacimce büyüklüğü dolayısıyla bahsi geçen ülkelerin, kendi halkına yönetimde geniş yer verme arzusuyla hareket ettiklerini ve bu bağlamda politik tercihlerini bu tür sistemlerden yana kullandıklarını söyleyebiliriz. Ayrıca federal sistemlerin yönetimde etkin olduğu uluslarda merkezî hükûmetin görev ve sorumluluklarının sınırlandırılması, ulusun istikbâlini şekillendirebilecek nispeten daha hayatî konularda başkentin görece rahat ve temkinli hareket etmesini de sağlarken politik aşırılıklara yerel yönetimlerin doğrudan başkenti denetleme yoluyla engel olunması da federal sistemlerin en önemli artılarındandır.

Rüşvetçi Politikacılar ve Yozlaşma

Demokratik ve mekanik birçok avantajının yanı sıra pratik alanda birtakım dezavantajlara da sahip olan federal sistemler, bilhassa rüşvet ve liyakatsizlik kültürünün yaygın olduğu gelişmemiş ve gelişmekte olan ülkelerde yönetimsel anlamda beraberinde etik sorunlar da getirebilmektedir. Yerel programlara bütçe ayıramayan yöneticiler mafya ve yeraltı dünyasındakilerle kirli pazarlıklar için masaya oturabilir. Öte yandan federalizmin sunduğu hareket serbestisinin orantısız artması durumunda merkezî güçle olan ilişkiler zarar görebilir ve bu da ülkenin bütünlüğüne onarılması güç zaralar verebilir.

Dünyadan Örneklerle Kapanış

Üniter ve federal sistemlerin kendi içlerinde avantaj ve dezavantajlar sunmasının yanı sıra bunlardan herhangi birinin bir diğerinden daha üstün veya daha iyi olduğunu söylemek oldukça güçtür. Bir sistem, uygulandığı toprakların ekonomik, kültürel ve demografik özelliklerinden etkilenebilir ve bazı ülkelerde daha başarılı, bazılarında ise başarısız çıktılar verebilirler. Örneğin Amerika Birleşik Devletleri, federal bir yapıya sahipken 250 yıl kadar önce yenidünyadaki toprakları kolonileştiren Birleşik Krallık ve özelinde İngiltere, üniter bir yapıdadır. Almanya komşusu Fransa'dan farklı olarak federal bir yönetim sistemini benimsemişken Türkiye ve Yunanistan üniter rejimlerde karar kılmış ülkelerdir. Yönetim şekli her ne olursa olsun bir ulusun kaderini başarılı ve bilinçli yöneticiler tayin edecektir. Art niyetli bir iktidarın elinde yer yüzündeki en ütopik sistem bir faciaya dönüşebilir. Buna karşın vasat bir sistem de zeki ve idealist bir liderin gölgesinde parlayabilir.