KOMPLO TEORİLERİ AMAÇLARINA ULAŞIYOR

Komplo teorileri, bir olayın ya da durumun genelde siyasi ya da gizli bir oluşumun yaptığını iddia etmek olarak tanımlayabiliriz. Buna inanan insanlarda genelde diğer daha olanaklı açıklamalara rağmen inanmak istediklerine inanan ve genelde önüne koyulan bilgiyi pek sorgulamayan kişilerdir. Komplo teorileri ve gerçek bilgiler arasındaki ayrım, günümüzde halkın birçok konuda karşılaştığı karmaşık bir sorun haline gelmiştir. Sorun haline gelmiştir dememin sebebini yazım ilerledikçe daha iyi anlayacaksınız.

İnternetle gelen geniş bilgi denizine erişim, haber kaynaklarının çeşitlenmesi ve dijital iletişim araçlarının hızla gelişimi, bilgi akışının kontrolsüz bir hale gelmesine yol açmıştı. Bu durum, zaman zaman gerçek ve doğrulanabilir bilgilerle, spekülasyonlar, varsayımlar ve komplo teorileri arasındaki çizginin bulanıklaşmasına neden oldu. Bunun sonucunda geniş internet kullanıcıları buna üç tür tepki verdi: ya bununla mücadele edip bilgi kirliliğinin önüne geçmeye çalıştı, ya bunlara inandı ya da şakaya vurdu.

Komplo teorileri sayıca ve inanan insan bakımından arttıkça bu teorilerin ciddiyeti azalmaya başladı. Ki bu durumda gerçeğe daha yakın ama gizlenmek istenen bilgileri sosyal medyada duyurmaya çalışan insanların dinlenme ihtimalini düşürdü. Yani komplo teorileri arttıkça gerçeğe biraz aykırı ama sağlam temelleri olan diğer haberleri de küçümsemeye ve görmezden gelmeye başlandı. Bunun sonuncunda sosyal olarak tepki vermemiz gereken bir söylenti çıktığında iddiaların araştırılması için baskı yapılması gerekirken daha duyarsız hale gelen topluluklar oluştu. Bu yazılanları 3 bölüme ayırarak detaylıca inceleyelim.

1. BÖLÜM: Komplo Teorileri Neden Ortaya Çıkar ve İnsanlar Nasıl Bunlara İnanır?

İlk sebep tabi ki de bilgisizlik geliyor. Çoğu komplo teorisi genellikle somut kanıtlarla desteklenmez ve çoğu zaman spekülasyon ve varsayımlara dayanır. Birçok komplo teorisi bilimsel yöntemlere, mantığa ve gerçeklere aykırıdır. Mesela örnek verelim: düz dünyaya inanan bir insan olduğunu düşünelim. Sizce bu kişinin fizik bilgisi ne kadardır? Yani yerçekiminden tutunda ayın ya da güneşin hareketlerini, yerçekimi kuvvetini, uzay-zaman dokusunu nasıl tanımlar? Ben cevap vereyim tanımlayamaz. En azından ortaya bir fikir çıkartamaz çünkü en az 4000 yıllık fiziksel temelleri reddetmiş ama ortaya bu kadar kapsamlı bir bilgi de ortaya çıkartamayacak bir fikre tutulmuştur. Onun için uzay-zaman ya da astrofizik yoktur sadece bana göre NASA bizi kandırıyor, G. Kutbu bizim düz dünyamızın sınırlarıdır der.

Daha ben bu konuyu arttırabilirim de. Küresel ısınmanın var olmadığını mı sayayım, tarihin gerçek olmadığına inananları mı, illimünati ya da azınlık Yahudilerin dünyayı yönetmesi mi ya uzaylıların 51. Bölgede saklanmasını mı daha bunun gibi birçok zırva inanışı sayabilirim. Bir dip not olarak da açıklama yapmak isterim ki bu komplo teorilerine inanan insanların büyük çoğunluğu kendini “dindar” olarak tanımlıyorlar. Geçenlerde bir araştırma okumuştum, dinine bir insanın bağlı olma ihtimali arttıkça gerçekdışı olaylara inanma ya da gerçek dışı ihtimallerin üzerine durma ya da gerçek dışı nedenlere atıfta bulunmak gibi davranışları yapma ihtimali hayli yüksekmiş. Dindar insanlar aptaldır demiyorum ki kimse bunu iddia edemez ama maalesef ki aptal insanların büyük çoğunluğu dindar oluyor.

Bir de neden ortaya böyle bir iddia ortaya atılıyor ona bakalım. İlk sebep tabi ki ilk akla gelen cehalet. Hani bir olayın gerçekleşme mantığını bilmemek ile bir olayın gerçekleşme nedenini ya da sonucunu kişisel isteklere birleştirince sonuç olarak bir komplo teorisyeni ortaya çıkıyor. Mesela aya hiç gidilmediğine inanan birini düşünelim. En çok sığındıkları argüman nedir? Nasıl oluyorda tost makinesinden bile daha az gelişmiş bilgisayarlarla aya gidildi? Şimdi olay şu 1960’larda Ay’a giden NASA bilgisayarları 32,768 bitlik RAM’e sahipti. Nerden baksanız bir hesap makinesi bile daha hızlı işlem yapabiliyor diyebiliriz. Bunun sonucunda ne oldu, Ay görevleri çok ilkel bilgisayarlarla çok yorucu ve sistemsel hatalar daha zor bir şekilde test edildi. Hani şuan ki bilgisayarlar olsa herhâlde aya gitmek için daha az zaman harcanırdı. Bakın en akıllı bilim insanları ve en gelişmiş bilgisayarlar ile 8 yıl hazırlık ve ardından 1969 yılında Ay’a gidiş gerçekleşti. Bu bakımdan bakınca aslında 32KB’lık RAM’le de Ay’a gidilebilir ama hem bilgisiz hem Amerika’yı kötülemek isteyen biri böyle bir komplo teorisi ortaya atması çok muhtemel.

Bir diğer gözlemim ise insanlar inanmasa bile komplo teorilerini dinlemeyi seviyorlar. Yüksek ihtimalle içerisinde bir gizem barındırdığı ve asla tahmin edilemeyecek bir bilginin araya girip tuhaf bir hikâye oluşması insanları cezbediyor. Hani bu sebeple ortaya bir talep çıkıyor. YouTube ya da Twitter gibi büyük sosyal medya hesapları özellikle bu talebi karşılamak inanmadıkları halde komplo teorisi temalı içerikler üretmeye başlıyor. Bunun sonucunda ortaya bir sürü komplo teorisi üretici çıkıyor ve haliyle onlara abone olan büyük kitleler. Şahsen ben bunun olumlu bir tarafını göremiyorum ve hiç göremeyeceğim maalesef.

2. BÖLÜM: Komplo Teorileri Suçları Maskeliyor Olabilir Mi?

Duyulmasını engelleyemediğiniz bir olayı nasıl gizlersiniz? İnsanların habere inanmasını engelleyerek değil mi? Peki inanmasını nasıl engellersiniz? Bunun birçok çeşidi var ama gördüğüm kadarıyla en etkili olanı “dalga geçilmesine” sebep olmak. Bakın burada komplo teorisi olmayan gizli olayları anlatacağım. Çok geçmedi Jeffrey Epstein Davası ortaya çıktı. Ortada insan kaçakçılığı, cinsel istismar, pedofili ve fuhuş gibi iğrenç olaylar var. FBI raporlarında rüşvet, zorla fuhuş ve kaçakçılık gibi net kanıtlar bulundu 2019 yılında. Şimdi bu olaylar kanıtlarla sunulmadan önce “Epstein özel adasında Açlık oyunları oynatıyor, İllimunati ayinleri yapılıyor” tarzında şeyler söylesem herhalde aklımla dalga geçilecekti. Kasıtlı bir şekilde “uçuk” söylentiler çıkarmak sualtından yürütülen işlerdeki şüpheyi yok eder. “Bu kadar da olmaz” denilecek kadar abartılı olaylardan sonra gerçeğe yakın bir iddia söylesem dahi ciddiyet kalmaz ve “bırakın artık bu adamı” düşüncesi yerleşmeye başlar.

Türkiye’den örnek vermeye çalışacağım birazda. Şayet 90’lı yıllarda çok karanlık yıllardan geçtik. Bu yıllarda bir sürü faili meçhul cinayetler yaşandı ve her seferinde büyük bir soru işaretiyle sonuçlandı. Mesela benim gözümde o yıllardaki en büyük olay 3 Kasım 1996 yılında Susurluk’ta meydana gelen kaza idi. Arabanın içerisinde milletvekili Sedat Bucak, Polis Okulu Müdürü Hüseyin Kocadağ ve ülkede kırmızı bültenle aranan mafya lideri Abdullah Çatlı aynı arabada ölü bulunuyor. Bagajda ise sahte belgeler ve ruhsatsız bir sürü silah bulundu. Bakın bu ülkenin zamanında mafya ile içli dışlı olduğunun doğrudan kanıtıdır.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor. Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak... Daha fazla göster

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Komplo teorileri sadece siyasi amaçlarla değil piyasayı domine etmek için de aynı şekilde komplo teorilerini kullanıyorlar. Mesela hemen örnek verelim: Rockefeller petrolün sadece gaz lambası için kullanıldığı, daha içten yanmalı motorların kullanılmadığı zamanlarda büyük bir petrol şirketi vardı. Edison ampulü geliştirip gaz lambası üreticileriyle rekabete girdiği anda Rockfeller şirketi komplo teorileri ile haksız rekabet etmeye çalışmıştır. Hani elektriğin güvensiz olduğu, ampullerin insanları rasgele zamanlarla çarptığı gibi söylentilerle insanların gaz lambasına olan alışkanlıklarını değiştirmemesini sağlamıştır.

Bu şekilde bakınca aslında evet komplo teorileri hem insanların görüşlerini manipüle ettiği gibi bazı olayları da mükemmel şekilde maskeliyor. Yani olay sadece bazı insanların aptallıklarından ya da cehaletinden ortaya çıkmıyor. Bilinçli bir şekilde çıkartılan komplo teorilerinin sayısı da hayli fazla.

3. BÖLÜM: Komplo Teorileri ile Gerçeği Nasıl Ayırt Edebiliriz?

Burada yazacağım şeyler çok genel şeyler olacak belki ama yine de kısaca komplo teorilerine nasıl bakılması gerektiğini kısacak anlatmaya çalışacağım. Öncelikle kimse kusura bakmasın ama belli bir eğitim ve bilimsel bilgi birikimi her insanın olmalı. Ben bu çağda cahil kalmayı bir suç olarak görüyorum. Hele ki demokrasiyle yönetilen ve teknik olarak bizim düşüncelerimizin yöneticilerimizi seçtiğini göz önünde bulundurursak, her insan belli bir bilgi birikimine sahip olmalı. En azından her önüne konan bilgiyi sorgulamadan kabullenmemelidir.

Bilimsel bilgi ile sahte bilgi arasındaki farklar en azından daha şüpheci yaklaşılmalı. Gerçek bilgiler genellikle somut delillere, bilimsel araştırmalara ve mantıklı argümanlara dayanır. Komplo teorileri ise genellikle spekülasyonlara, varsayımlara ve kanıtları olmayan iddialara dayanır. Gerçek olayların genellikle karmaşık bir yapısı vardır ve geniş bir bilgi ağına dayanır. Komplo teorileri genellikle olayları basitleştirir ve bir grup veya güç tarafından yönetilen gizli bir plana indirger. Gerçek bilgiler genellikle tutarlıdır ve çeşitli kaynaklardan gelen bilgiler birbirini destekler. Komplo teorileri genellikle içsel çelişkilere sahiptir ve detayları belirsizdir.

Ortaya bir iddia atıldıktan sonra ise bu iddianın yalan olmasından kimin kazançlı çıkacağını özellikle düşünmek gerekiyor. Donald Trump başkan iken küresel ısınmanın yalan olduğunu iddia ediyordu. Haliyle çevreden ziyade fosil yakıt endüstrisini desteklemeye yönelik atılımlarının önü açılıyordu. Çünkü buna inanılması halinde bu desteğe bir sakınca görülmeyecekti. Peki bu iddianın bilimsellik yönünü hiç bilmiyor olalım, şunu sormak gerekiyor: bunun doğru olması halinde kim kazançlı çıkıyor ya da yalan olması halinde kim zarar görüyor? Hani rasgele bir teorinin analizini yaparken bunlar da göz önünde bulundurulması gerekiyor.

Sonuç:

Sonuç olarak bazı insanların cehaletinden çok daha öteye taşınan komplo teorileri amaçlarına ulaşıyor gibi görünüyor. Çünkü birçok komplo teorisinin amacı gizli yürütülen işlerin üzerinden şüphelerin kalkması ya da piyasa manipülasyonudur. Bilimsel bilgilerin ışığına gözümüzü kapadığımız gibi kontrol edilmesi daha kolay insan grupları ortaya çıktığını özellikle 21. Yüzyılda çok daha iyi görüyoruz. Bu bağlamda sadece aptal bir avuç insanın toplantısından ziyade, komplo teorileri amaçlarına ulaşıyor gibi görünüyor.

Bu durumda sıradan insanların üzerine büyük bir iş düşüyor. Gerek siyasal olaylar, gerek manipüle, gerek sadece sosyal medyada bir şöhrete kavuşma isteği olsun fark etmeksizin komplo teorilerinin risklerini düşürmek adına bilgiye eleştirel bir yaklaşım benimsemek, farklı kaynaklardan bilgi almak ve güvenilir bilgiye ulaşmak için çaba göstermek, toplumun doğru ve tarafsız bir şekilde bilgilendirilmesine katkıda bulunabiliriz.