Şüphe Safsatası Nedir? Sahtebilimciler, Şüpheciliği Bilim İnkârcılığı Yapmakta Nasıl Kullanıyorlar?

Şüphe safsatası, bir şeyin doğru olduğuna inanılmanın güç olması dolayısıyla o şeyin yanlış olduğunu düşünme yanılgısıdır. Şüphe safsatasına düşen bir kişi, örneğin bilimsel bir teorinin nasıl çalıştığını veya neden doğru olduğunu anlayamıyor olması nedeniyle o teorinin yanlış olması gerektiğini savunabilir.

İnsanlar genelde şüphe safsatısını kendilerinin hâlihazırda katılmadığı, bilimsel olarak geçerli teorileri çürütmeye çalışmak ya da bilimsel hiçbir temeli olmayan, sahtebilimsel teorileri desteklemek amacıyla kullanırlar; bu yüzden bu yanılgıyı anlamak önemlidir.^{[1], [2]} Bu bakımdan, bu yazıda şüphe safsatası hakkında daha fazla bilgi edinecek ve kullanıldığında nasıl bir karşılık verebileceğinizi öğreneceksiniz.

Şüphe Safsatası Nedir?

Şüphe safsatası, genelde şu iki biçimden birinde görülür:

• "X nasıl doğru olabilir bilemiyorum/anlayamıyorum. Bu yüzden X yanlış olmalı."
• "X nasıl yanlış olabilir bilemiyorum/anlayamıyorum. Bu yüzden X doğru olmalı."

Bu tür bir düşünce yanıltıcı olabilir; çünkü bir kişinin bir şeyin doğru olduğuna inanamaması o şeyin yanlış olduğu anlamına gelmez. Aynı şekilde birinin bir şeyin yanlış olduğuna inanamaması o şeyin doğru olduğu anlamına da gelmez.

Biçimsel bir perspektiften bakacak olursak, şüphe safsatasının temel yapısı şu şekilde açıklanabilir:

• Öncül 1: X önermesinin doğruluğunu açıklayamam ya da hayal edemem.
• Öncül 2: Belli bir önermenin doğruluğunu açıklayamıyor veya hayal edemiyorsam, yanlış olmalıdır.
• Sonuç: X önermesi yanlıştır.

Benzer bir yapı, belli bir önermenin doğru olduğunun tartışılması için de kullanılabilir. Bu durumda da kişi, önermenin yanlışlığını açıklayamadığını veya hayal edemediğini söyler.

Şüphe safsatası kullanıldığında, genelde öncül 1 açık bir şekilde vurgulanır. Bu öncül, eğer konuşmacı önermenin doğruluğunu dürüst bir şekilde anlamakta güçlü çektiğini belirtiyorsa geçerli bir ifade sayılabilir. Fakat bu doğru olsa bile, önermenin doğru olduğunu gösteren net bir kanıt gereklidir; çünkü bu önerme, gerçeğin ne olduğundan ziyade, konuşmacının ne bildiğine bağlıdır.

Bir diğer taraftan öncül 2 ise genelde üstü kapalı bir şekilde ima edilir ve mantıksal olarak da hatalıdır; çünkü konuşmacının önermenin doğru ya da yanlış olduğunu düşünmesi, gerçek hayatta o önerme kesinlikle doğru ya da yanlış olduğu anlamına gelmez.

Bu sebeple, sonucu destekleyen öncülün sorunlu olmasından dolayı, şüphe safsatası, daima mantıksal bütünlük bakımından kusurludur. Bu da demektir ki şüphe safsatası, informel bir mantık hatasıdır ve bu yüzden sonucun doğru olup olmadığı güvenilir değildir.

Bir şeyden şüphe duymanın ve bunu tartışmanın bir parçası olarak kullanmanın kabul edilebilir olduğunu unutmayın. Sorun, kuşkunun tercih edilen açıklamayı kesinlikle doğru olduğunu gösterdiğini sanılmasıyla ortaya çıkar. Bu durum, özellikle de kuşku savunulamadığında ya da bir kanıtla desteklenemediğinde sorun yaratır; fakat savunulabildiğinde bile tercih edilen açıklamanın kesinlikle doğru olduğunu varsaymak yanlış olur.

Not: Şüphe safsatası, bazen "kişisel şüphe safsatası", "kişisel şüphe çekimi", "kişisel şüphe yanılgısı" ve "şüpheden kaynaklanan argüman" olarak da geçebilmektedir.

Şüphe Safsatası Örnekleri

En basit şüphe safsatası örneği olarak "Bu hikayenin yanlış olabileceğine inanmıyorum, bu yüzden doğru olmalıdır." cümlesi verilebilir. Ayrıca, şüphe safsatası, bilimsel bir teoriyi çürütme ve itibarsızlaştırma girişimindeki bir sürü durumla çeşitlendirilebilir.^[3] Örneğin:

İnsanların tek hücreli organizmalardan evrimleşmiş olabileceğine inanmıyorum, bana mantıklı gelmiyor. Evrim teorisinin doğru olmasına imkan yok.

Örnekte de gördüğünüz üzere insanların şüphe safsatasını kullanması, teorinin gerçekten açıklaması olmaması ya da inanması imkansız olmasından ziyade, bazen bir konuyu yanlış anlamalarından ya da bilgilerinin eksik olmasından kaynaklanabilir. Bu da ortada tartışılan şeyin geçerli bir açıklaması olmasına rağmen insanların sık sık bu yanılgıya düşebileceğinin göstergesidir.

Dahası, eğer tartışılan açıklamanın yanlış olduğunu düşünüyorlarsa, insanlar kişisel kuşkularını hatalı bir tutumda kullanarak, tartışılan konuya sık sık alternatif bir açıklama da getirirler. Şu örneğe bakalım:

Aşılar, çocuklar için nasıl güvenli olabilir anlamıyorum, ciddi şekilde tehlikeli olmalılar. Doktorların bu kadar aşı baskısı yapmasının tek sebebi, büyük ilaç firmalarından ödeme alıyor olmaları.

Son olarak, başka bir şüphe safsatası örneği ise bu yanılgının önemli bir alt türüdür ve ilahi yanılgıyla bağlantı içindedir. İlahı yanılgı, bir durumun tanrısal bir müdahale ya da doğaüstü güçler tarafından gerçekleştirildiğinin varsayıldığı durumdur. İnsanlar genelde başka türlü nasıl açıklayacaklarını bilmediklerinden ya da durumun öyle olmadığını düşünemediklerinden bu yanılgıya başvururlar. Örneğin:

Evrim kavramının doğru olması mümkün değil, hiç mantıklı gelmiyor. Yaratılışçılık, var oluşumuzu çok daha iyi açıklıyor.

Not: Örneklerden de görüldüğü üzere, şüphe safsatası sık sık cehalet safsatası bağlantı içindedir.^[4] Cehalete başvurma safsatası, genelde, aksi yöndeki kanıtların yetersizliğinden ötürü bir argümanı yanlışlama veya doğru kabul etme hatasıdır.^[4]

Şüphe Safsatasına Nasıl Karşıt Tepki Verilir?

Şüphe safsatasına karşılık vermek için yapabileceğiniz birkaç şey var.

İlk olarak bu tür bir mantığın neden hatalı olduğunu açıklamalısınız. Bunu yapmak için de şüphe safsatasının sorunlu öncüllerine ve bir şeyin doğru olduğuna inanmamanın o şeyin yanlış olduğunu kanıtlamayacağına (ya da tam tersine) değinmelisiniz. Ayrıca, size sunulan bir argümanda düşülen şüphe safsatasında böyle bir varsayımda bulunmanın neden sorunlu olduğunu belirtebilir ya da ilgili karşıt örneklerle bu düşünce şeklinin sorunlarını gösterebilirsiniz.

İkinci olarak, karşınızdaki kişiden böyle düşünmesinin altında yatan mantığı açıklamasını isteyebilirsiniz. Bunu, iddialarını desteklemelerini, neden kuşkulu olduklarını açıklamalarını ve bunun onların gözünde onaylayanın ne olduğunu isteyerek yapabilirsiniz. Ayrıca, tartışılan konuya alternatif bir açıklamada bulunurlarsa, bu alternatif açıklamayı destekleyecek bir kanıt sunmalarını isteyebilirsiniz. Bunu yaparken gereksiz bir şekilde agresif olmanıza gerek yok. Çoğu zaman böyle bir durumda karşıdaki kişiyi dinlemeye istekli bir şekilde görünmek, tartışmayı daha verimli bir hale getirecektir. Çünkü bu, onları tartışmaya katılmak için daha istekli ve mantıklarının düzeltilmesine daha açık bir hale getirecektir.

Son olarak, onların inançlarının yanlış olduğuna dair kanıt sunabilirsiniz. Örneğin, eğer biri, belirli bir bilimsel teoriyi anlamadığı için şüphe safsatasına düşüyorsa, onlara bu teorinin nasıl çalıştığını ve teoriyi destekleyen bir kanıtı gösterebilirsiniz. Bunu yaparken örneği olabildiğince basit tutmalısınız; çünkü fazla karmaşık açıklamalar etkisiz olabilir, hatta ters etki bile yaratabilir. Bu, aynı zamanda, şüphe safsatası gibi bir mantığın neden kusurlu olduğunu açıklamaya çalışırken kullanılan tekniklerde de geçerlidir.

Fakat unutmayın ki genelde ispat yükü, şüphe safsatasına düşen kişinin omuzlarındadır. Bir olguyu açıklayamıyorsanız, hatta bilim bile henüz bunu açıklamayı bilmiyorsa, bu, şüphe safsatasını kullanan kişinin illâ haklı olduğu anlamına gelmez ve yanılgılarını mantıksal olarak sağlamlaştırmaz.

Son olarak, şüphe safsatasına karşı tepki verirken, argümanı kullanan kişinin mantıksal olarak hatalı olmasına rağmen haklı olmasının da mümkün olduğunu unutmamak gerekir. Çünkü bir argüman ne kadar zayıf olursa olsun, hâlâ doğru sonuçları olabilir. Bu sonuçlar, hatalı öncüllere ve genel olarak hatalı bir argümantasyona dayalı olsa bile! Birisi sırf şüphe safsatası ya da başka mantıksal hatası olan argümanlar kullandı diye savlarını yanlışlamak da hatalıdır ve bundan kaçınılmalıdır.

Sonuç olarak, şüphe safsatasına karşıt tepki vermek için bu mantığın neden hatalı olduğunu açıklayabilir, karşınızdakinden fikrini açıklamasını isteyebilir ve bu inancın yanlış olduğuna dair kanıt sunabilirsiniz. Ama bunu yaparken, karmaşık açıklamalardan kaçınmalısınız.

Kasıtlı ve Kasıtsız Şüphe Safsatası

Şüphe safsatasına karşı çıkılacağı zaman, bunu kullanan insanların bu argümanı kullandıklarının ve bunun hatalı olduğunun farkında olmadıklarını unutmamak gerekir.

Agora Bilim Pazarı

Eleştirel Düşünmek – Muhakeme Eğitimi

Devamını Göster

₺290.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

Bu yüzden Hanlon'un Usturası prensibini benimseyip, karşınızdaki kişinin şüphe safsatası kullanmasının istemsizce olduğunu varsaymalısınız (tabii mantıksal ölçüleri aşmadan). Bu tutumla insanlara yaklaşmak, verimli bir tartışmada bulunmak için faydalı olacaktır. Bu da karşınızdaki kişinin sizin dediklerinize daha ilgili olmasını sağlayacaktır. Ayrıca şüphe safsatasını bu şekilde değerlendirmek, tartışmayı izleyen başka insanlar varsa daha da faydalı olacaktır; çünkü bu, konuyu, açık ve dostane bir tutumla tartışmaya hevesli olduğunuzu gösterecektir.

Aynı zamanda, insanların bazen mantık hatasının farkında olmalarına rağmen şüphe safsatasını bilerek kullandığını da unutmamak gerekir. Bazı durumlarda bu argümanı kullanan kişilerin ne derseniz deyin, fikirlerini değiştirmedikleri de görülmüştür.

Böyle durumlarda bazen tartışmayı bırakmak daha makul olabilir; çünkü karşınızdakinin fikrini değiştirebilmek için yapabileceğiniz hiçbir şey yoktur. Yine de bazen bu duruma rağmen tartışmaya devam etmenize değebilir. Örneğin, başka insanlar tartışmayı izliyorsa, sizin bakış açınızı dinlemeye açık insanlar olabilir.

Kendiniz Şüphe Safsatasını Kullanmaktan Nasıl Kaçınabilirsiniz?

Kendiniz şüphe safsatasından kaçınmak için bu hatalı düşünme biçimini tanımalısınız. Böylece, bunu kullanmak üzere olduğunuz ya da çoktan kullandığınız durumlarda bunu fark edebilirsiniz. Özellikle, mantığınızın şu argümanlardan birini ya da bir çeşidini temel aldığınız durumlarda temkinli olmalısınız:

• "X nasıl doğru olabilir bilmiyorum; bu yüzden, X yanlış olmalı."
• "X nasıl yanlış olabilir bilmiyorum; bu yüzden, X doğru olmalı."

Şüpheye düştüğünüzde, düşünce sürecinizi yavaşlatmaya çalışın ve argümanınızın ana hatlarını net bir şekilde çıkararak, öncüllerinizin ve yargınızın ne olduğunu tespit edin. Bir şeyin doğru veya yanlış olması gerektiğine inanmak için şüphenizi kullandığınızı fark ederseniz, şüphe safsatası kullanıyorsunuz demektir ve bu da kurduğunuz mantığı düzeltmeniz gerektiği anlamına gelir.

Ek olarak, şunu unutmayın ki şüphenizi desteklemek için gerekçe ve kanıt sağlamak faydalı olabilse de, bu durumda mantık hatasından kaçınmanın asıl yolu, şüpheniz, kanıtmış gibi davranmaktan kaçınmaktır.

Sonuç olarak, şüphe safsatasına düşmemek için, düşünme biçiminize aşina olmanız ve bu argümana yatkın olduğunuz durumları saptayabiliyor olmanız gerekir. Bunu yaparken de argümanınızın bir taslağını çıkarıp, öncüllerinizi ve yargınızı anlamalısınız.

Özet ve Sonuç

• Şüphe safsatası, bir kişinin bir şeyin doğru olmadığını düşündüğünde yanlış olduğu kanısına vardığı (ya da tam tersi) bir mantık hatasıdır.
• Örneğin, şüphe safsatasını kullanan birisi bilimsel bir teorinin doğruluğundan emin olunamadığından yanlış olması gerektiği sonucuna varabilir.
• Bu tür bir düşünme yöntemi hatalıdır; çünkü birinin bir şeye inanmada güçlük çekmesi, o şeyin yanlış olduğu anlamına gelmez. Aynı şekilde birinin bir şeyin yanlış olduğuna inanmada güçlük çekmesi de o şeyin doğru olması gerektiği anlamına gelmez.
• Şüphe safsatasına karşı tepki vermek için bu tür bir düşüncenin neden hatalı olduğunu açıklayabilir, karşınızdakinden fikrini temellendirmesini isteyebilir ve tartışılan konunun yanlışlığına dair kanıt sunabilirsiniz. Ama bunu yaparken karmaşık açıklamalardan kaçınmalısınız.
• Şüphe safsatasına kendiniz düşmekten kaçınmak için, kendi düşünce biçiminize aşina olmalı ve buna yatkın olduğunuz durumları saptayabiliyor olmalısınız. Bunu yaparken de argümanınızın taslağını çıkarıp öncüllerinizi ve yargınızı anlamanız faydalı olacaktır.