Yanlış Öncül: Kötü Temeller Üzerine İnşa Edilmiş Argümanlar Neden Tehlikelidir?

Yanlış bir öncül, bir argümanın temelini oluşturan ve onu mantıksal olarak geçersiz kılan yanlış bir önerme veya varsayımdır. Örneğin, "Bütün kuşlar uçabilir ve penguenler uçamaz, bu nedenle penguenler kuş değildir." argümanında, "Tüm kuşlar uçabilir." öncülü yanlıştır, çünkü bazı kuşlar uçamaz ve bu, argümanı mantıksal olarak geçersiz kılar.

Yanlış öncüller yaygın olduğundan ve birçok mantıksal yanlışlığın merkezinde yer aldığından, onları anlamak önemlidir. Bu nedenle, bu makalede, yanlış öncüller hakkında daha fazla bilgi edinecek, bunların başkaları tarafından kullanımına nasıl tepki verebileceğinizi görecek ve bunları kendiniz kullanmaktan kaçınmak için neler yapabileceğinizi anlayacaksınız.

Yanlış Öncül Örnekleri

Yanlış önermeye bir örnek olarak, "Bütün kuğular beyazdır." önermesi verilebilir. Bu önerme, mantıksız olan şöyle bir argümanda kullanılabilir: "Bütün kuğular beyazdır; o halde bir hayvan siyahsa, kuğu olamaz."

Yanlış bir öncülün başka bir örneği aşağıdaki kıyasta ortaya çıkar:

• 1. Öncül: Cadde ıslaksa, yağmur yağmıştır.
• 2. Öncül: Cadde ıslaktır.
• Sonuç: Yağmur yağmıştır.

Bu örnekte 1. önerme ("Cadde ıslaksa, yağmur yağmıştır.") yanlıştır, çünkü cadde ıslaksa bu mutlaka yağmur yağdığı anlamına gelmez. Örneğin, bir yangın musluğu patlamış ve her yere su püskürtmüş olabilir.

Bu argüman yanlış bir öncüle dayandığından, "mantıksız" olduğu düşünülebilir; fakat bu, argümanın sonucunun mutlaka yanlış olduğu anlamına gelmez; çünkü hatalı argümanlar bile doğru sonuçlara sahip olabilir: Yani gerçekten yağmur yağmış olabilir!

Ayrıca, çeşitli mantık safsataları sonucu, yanlış öncüllerin başka örnekleri de verilebilir: Örneğin, doğaya başvurma safsatası, bir şeyin "doğal" olduğu için iyi olduğunu iddia etmeyi içerebilen mantıksal bir yanılgıdır. Burada, "doğal" şeylerin sizin için mutlaka iyi olduğu önermesi yanlıştır; çünkü bazı bitkiler tarafından doğal olarak üretilen ölümcül bir toksin olan siyanür gibi, sizin için "kötü" olan birçok "doğal" şey vardır.

Mantıksal bir yanılgının özünde yer alan yanlış öncüllere başka bir örnek, sınırlı sayıda seçeneğin yanlış bir şekilde birbirini dışladığı durumlarda hatalı ikilem safsatasında ortaya çıkar. Hatalı ikilemler, aşağıdaki yanlış öncüllerden en az birini içerir:

• Birbirini Dışlama (Karşılıklı Münhasırlık): Birbirini dışlama, herhangi bir zamanda mevcut seçeneklerden yalnızca birinin doğru olduğu veya olabileceği anlamına gelir. Birbirini dışlama öncülü yanlış olduğunda, bu, mevcut seçenekleri, bunlardan yalnızca birinin doğru olabileceğini önerecek şekilde sunmayı içerdiği anlamına gelir; oysa gerçekte ikisini veya daha fazlasını seçmek mümkündür. Örneğin, gerçekte her ikisi de aynı anda doğru olabilse de bu, A veya B'den sadece birinin doğru olduğunu söylemeyi içerebilir.
• Ortak Kapsamlılık: Ortak kapsamlılık, sunulan seçeneklerin mevcut olan tek seçenekler olduğu anlamına gelir. Ortak kapsamlılık öncülü yanlış olduğunda, bu, sınırlı sayıda seçeneğin mevcut olan tek seçeneklermiş gibi sunulması anlamına gelir; fakat gerçekte farklı seçenekler de vardır. Örneğin C seçeneği de mevcut olsa bile, A veya B seçenekleri arasında seçim yapmanız gerektiğini söyler.

Yanlış Öncüller ve Mantıksal Hatalar

Mantık hatası, ya mantıksal yapısında ya da öncüllerinde kusur olan bir muhakeme modelidir.

Birçok mantık hatası, yanlış öncüllere dayanır. Bazı örnekler vermek gerekirse:

• Yeniliğe Başvurma: Bir şey, sırf "yeni" olduğu için "daha iyi" olduğu düşünüldüğünde ortaya çıkar. Örneğin, yeniliğe başvurma safsatasını kullanan bir kişi, bir ünlünün daha yeni geliştirdiği bir egzersiz planının, sırf daha yeni olduğu için geleneksel alternatiflerinden daha iyi olduğunu iddia edebilir. Bu, yeni olan bir şeyin mutlaka eski şeylerden daha iyi olduğu anlamına geldiği şeklindeki hatalı öncüle dayanmaktadır.
• İnanılmazlık Argümanı: Bir kişinin bir şeye inanmasının güç olmasından ötürü o şeyin yanlış olması gerektiği sonucuna varıldığında ortaya çıkar (ve bunun tersi de geçerlidir). Örneğin, bu argümanı kullanan biri, Evrim Teorisi gibi bilimsel bir teorinin nasıl olup da doğru olabileceğini anlamadığı için, o teorinin yanlış olması gerektiğini iddia edebilir. Bu, bir şeyin doğru olduğuna inanılmamasının, onun mutlaka yanlış olması gerektiği anlamına geldiği şeklindeki yanlış öncüle dayanır.
• Safsata Safsatası: Bir argüman bir mantık safsatası içeriyorsa, sonucunun yanlış olmak zorunda olduğu varsayıldığında ortaya çıkar. Örneğin, safsataya başvurma safsatası kullanıldığında, belirli bir siyasi pozisyon lehinde olan bir argümanın safsataya dayalı olması durumunda, bu pozisyonun mutlaka yanlış olması gerektiğini iddia edilebilir. Bu, bir argüman mantıksal bir hata içeriyorsa, aslında illâ böyle olmasa bile, sonucunun yanlış olması gerektiği şeklindeki yanlış öncülü temel alır.

Yanlış öncüller, informel mantık safsataları olarak bilinen bir safsata grubunun özelliğidir. Bu safsatalar, bir argümanın öncüllerinde hata olduğunda ortaya çıkarlar ve argümanın mantıksal olarak zayıf olmasına neden olurlar. Bu safsatalara ek olarak formel mantık safsataları da vardır. Bu tür safsatalarsa argümanın mantıksal yapısında bir hata olduğunda çıkar ve argümanın mantıksal olarak geçersiz olmasına neden olurlar.

Ancak informel safsatalar da hatalı öncüller haricinde nedenlerle mantık safsatası olabilirler. Örneğin kırmızı sazan (tahrik) safsatası durumunda olduğu gibi, bir argüman, eldeki tartışma konusuyla alakasız öncüllere dayanıyor ve bu nedenle mantıksal olarak hatalı olabilir.

Açık Öncüller ve Örtük Öncüller

Öncüller, açık veya örtük olarak kullanılabilir. Açık öncüller, argümanın direkt bir parçası olarak ileri sürülen öncüllerdir. Örtük öncüller ise, direkt olarak ifade edilmeksizin, argümanın bir parçası olarak değinilen veya gönderme yapılan öncüllerdir.

Örneğin, "Bütün kuşlar uçabilir ve penguenler uçamaz, öyleyse penguenler kuş değildir." argümanında, tüm kuşların uçabileceği öncülü doğrudan ifade edilmiştir. Tersine, "Penguenler uçamaz, bu yüzden kuş değillerdir." argümanında, tüm kuşların uçabileceği öncülü üstü kapalı olarak verilir.

Hem doğru hem de yanlış öncüller, doğrudan veya üstü kapalı olabilir. Ancak bu iki öncül türü birbirini karşılıklı olarak dışladıkları için, örtük öncüller açık olamaz; açık öncüllerse örtük olamazlar.

Belirli bir öncülün açık mı yoksa örtük mü olacağı kararı, çeşitli faktörlere bağlıdır. Örneğin birisi, bir tartışma sırasında argümanını üstü kapalı olarak belirli bir doğru önermeye dayandırmayı seçebilir; çünkü bu önermenin tüm katılımcılar için aşikar olduğuna inanırlar. Bu yüzden onu açıkça belirtmenin bir anlamı yoktur. Tersine, birisi bir konuşma yaparken, örtük bir şekilde yanlış bir önermeyi ileri sürebilir, çünkü bu öncülü üstü kapalı yapmak, dinleyicilerin onunla ilgili sorunları fark etmesini zorlaştırır.

Yanlış Öncüllere Nasıl Cevap Verilir?

Yanlış öncüllerin kullanımına yanıt vermek için, genellikle onların yanlış olduğunu açıkça ilan etmeniz, neden yanlış olduklarını açıklamanız ve yanlış olmalarının onların parçası oldukları argümanı nasıl geçersiz kıldığını da açıklamanız gerekir. Örneğin, birisi "Bu ürün tamamen doğal, bu yüzden sizin için iyi." diyorsa, bir şeyin doğal olmasının sizin için iyi olduğu anlamına gelmediğini açıklayabilir ve ardından bunu gösteren ilgili örnekler verebilirsiniz.

Bunu yaparken, yanlış öncüllerin açık değil de örtük olarak kullanılabileceğini hatırlamak önemlidir. Örneğin, "Bu ürün tamamen doğaldır, bu yüzden satın almalısınız." argümanında, doğal olan şeylerin sizin için iyi olduğu şeklindeki yanlış önerme, doğrudan bahsedilmediği için örtük bir öncüldür. Durum böyle olduğunda, onun yanlış olduğunu öne sürmeden önce, argüman içinde böyle bir öncülün varlığına ve argümanda oynadığı role de dikkat çekmeniz gerekebilir.

Ek olarak bazen, yanlış önermeye güvenen kişiden bu önermeyi desteklemesini istemek de faydalı olabilir. Örneğin bu, diğer kişinin muhakemesindeki hataları fark etmesine ve içselleştirmesine yardımcı olduğu durumlarda veya ilk başta belirli bir öncülün yanlış olup olmadığından emin olmadığınız durumlarda faydalı olabilir. Bunu yaparken karşınızdaki kişiye, iddiayı ortaya atan kişi olduğu için ispat yükünün onlarda olduğunu da hatırlatabilirsiniz.

Son olarak, yanlış öncüllere yanıt verirken akılda tutulması gereken iki önemli uyarı vardır. Birincisi, yanlış öncüllerin varlığı bir argümanı mantıksal olarak geçersiz kılsa da, sonucunun mutlaka yanlış olduğu anlamına gelmez. Örneğin:

• 1. Öncül: Meteoroloji uzmanı yarın yağmur yağacağını söyledi.
• 2. Öncül: Meteoroloji uzmanı her zaman haklıdır.
• Sonuç: Yarın yağmur yağacak.

Meteoroloji uzmanı her zaman haklı değilse, bu argümandaki 2. önerme yanlış olabilir. Ancak durum böyle olsa bile, yarın hala yağmur yağma ihtimali olduğundan, bu argümanın sonucunun yanlış olduğu anlamına gelmez.

İkincisi, yanlış öncüller pratik açıdan her zaman çok önemli değildir ve bir argümanın ana noktasını illâ geçersiz kılmak zorunda değildirler. Bu, örneğin, yanlış öncül argümanda nispeten küçük bir rol oynuyorsa veya argüman, öncülle ilgili sorunu açıklamak için kolayca gözden geçirilebiliyorsa olabilir. Bu gibi durumlarda, ya yanlış öncülü tamamen görmezden gelmek ya da argümanın ana noktasının hala geçerli olduğunu kabul ederken onunla ilgili soruna işaret etmek daha iyi olabilir.

Bu bağlamda, David Hackett Fischer tarafından yazılan Historians’ Fallacies: Toward a Logic of Historical Thought isimli eserden yapılan aşağıdaki alıntıyı hatırlamak faydalı olabilir:^[1]

Bütün büyük tarihsel ve felsefi argümanlar, muhtemelen bir bakıma yanlıştı. Ancak herhangi bir genişletilmiş argümanın aslında tüm açılardan yanlış olması olası değildir. Karmaşık tezler, büyük akıl yürütme zincirleridir. Zincirdeki bir halkanın kusurlu olması, diğer halkaların da mutlaka hatalı olduğu anlamına gelmez. Argüman tek bir zincir ise ve bir bağlantı başarısız olursa, zincirin kendisi de onunla birlikte başarısız olur. Ancak çoğu tarihçinin argümanları tek zincir değildir. Daha çok, bir kısmı arızalanabilen ve yine de şeklini ve işlevini koruyan bir tür zincir zırh gibidirler. Zincir zırh hayati bir noktada başarısız olursa, içindekinin vay haline fakat zincir zırhın tüm noktaları hayati noktalar değildir.

Genel olarak, yanlış öncüllerin kullanımına yanıt vermek için, onları yapan kişiden onları haklı çıkarmasını isteyebilir, öncüllerin yanlış olduğunu söyleyebilir ve neden yanlış olduklarını açıklayabilir ve gerekirse bunların yanlış olmasının argümanı nasıl geçersiz kıldığını da açıklayabilirsiniz. Bunu yaparken, yanlış öncüllerin üstü kapalı olabileceğini ve varlıklarının bir argümanın ana fikrini geçersiz kılmayacağını veya argümanın sonucunun mutlaka yanlış olduğu anlamına gelmediğini unutmayın.

Agora Bilim Pazarı

Kimya Mühendisliğine Yönelim

• Sayfa Sayısı: 650
• Basım: 1
• ISBN No: 9786053551171

Devamını Göster

₺520.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

Yanlış Öncül Kullanmaktan Nasıl Kaçınılır?

Yanlış öncüller kullanmaktan kaçınmak için, argümanınızın dayandığı tüm öncüllerin farkında olmanız ve bu öncüllerin doğru olduğundan emin olmalısınız. Gerekirse, öncüllerinizin ne olduğunu, sonuçlarının ne olduğunu ve öncüllerinize dayanarak bu sonucu nasıl elde ettiğinizi belirterek, öne sürdüğünüz argümanları net bir şekilde özetleyebilirsiniz. Ayrıca, argümanlarınıza başka biri tarafından sunulmuş gibi davranarak kendi kendinize mesafe koyabilirsiniz, bu da argümanlarınızı daha rasyonel bir şekilde analiz etmenize yardımcı olabilir.

Bunu yaparken, yalnızca argümanlarınızdaki açık önermeleri değil, örtük önermeleri de dikkate almak önemlidir. Ek olarak, bir iddiada bulunduğunuzda, iddialarınızı gerektiği gibi desteklemek için ispat yükünün sizde olduğunu ve desteklenmeyen iddialarınızı çürütmenin genellikle diğer insanların sorumluluğunda olmadığını hatırlamak önemlidir.

Bir öncülün doğru mu yanlış mı olduğundan emin değilseniz, argümanınızı buna göre değiştirdiğiniz sürece, onu makul bir şekilde argümanınıza dahil edebilirsiniz. Örneğin, şunu söyleyerek bunu yapabilirsiniz:

Bu öncülün doğru olduğundan emin değilim, ama öyle olduğunu varsayarsak, benim argümanım şu ki...

Son olarak, yanlış öncüllerden kaçınmanıza yardımcı olmak için, doğaya başvurma ve safsataya başvurma safsatası gibi yanlış öncüllerle ilişkili yaygın safsatalar hakkında bilgi edinmek faydalı olabilir. Bu, bunlarla ilişkili belirli yanlış öncüllerden kaçınmayı öğrenmenize yardımcı olabilir ve ayrıca diğer yanlış öncül türlerini tanımlamanıza ve anlamanıza yardımcı olabilir. Ayrıca bu, size bu tür öncülleri tanımlamayı ve anlamayı öğreterek, başkaları tarafından yanlış öncüllerin kullanımına karşı koymada daha iyi olmanıza yardımcı olabilir.

Genel olarak, yanlış öncüller kullanmaktan kaçınmak için, argümanınızın dayandığı tüm öncüllerin farkında olduğunuzdan ve bu öncüllerin doğru olduğundan emin olmalısınız. Bunu başarmak için, argümanınızı net bir şekilde ana hatlarıyla belirtmeli, argümanınızı başka biri tarafından sunulmuş gibi analiz etmeli, kendinize argümanı kanıtlama yükünüzü hatırlatmalı ve yanlış öncüllere dayanan yaygın yanılgılara aşina olmalısınız.

Özet ve Sonuçlar

• Yanlış bir öncül, bir argümanın temelini oluşturan ve onu mantıksal olarak geçersiz kılan yanlış bir önerme veya varsayımdır.
• Örneğin, "Bütün kuşlar uçabilir ve penguenler uçamaz, bu nedenle penguenler kuş değildir." argümanında, "Tüm kuşlar uçabilir." önermesi yanlıştır, çünkü bazı kuşlar uçamaz ve bu, argümanı mantıksal olarak geçersiz kılar.
• Yanlış öncüllerin kullanımına cevap vermek için, onları yapan kişiden onları haklı çıkarmasını isteyebilir, öncüllerin yanlış olduğunu söyleyebilir ve neden yanlış olduklarını açıklayabilir ve ayrıca gerekirse yanlış olmalarının, neden argümanlarını geçersiz kıldığını açıklayabilirsiniz.
• Yanlış öncüllere yanıt verirken, yanlış öncüllerin üstü kapalı olabileceğini ve onların varlığının bir argümanın ana noktasını mutlaka geçersiz kılmayacağını veya argümanın sonucunun mutlaka yanlış olduğu anlamına gelmediğini unutmayın.
• Yanlış öncüller kullanmaktan kaçınmak için, argümanınızın dayandığı tüm öncüllerin farkında olduğunuzdan ve bu öncüllerin doğru olduğundan emin olmalısınız. Bunu başarmak için, argümanınızı net bir şekilde ana hatlarıyla belirtmeniz, argümanınızı başka biri tarafından sunulmuş gibi analiz etmeniz, kendinize kanıtlama yükünüzü hatırlatmanız ve yanlış öncüllere dayanan yaygın yanılgılara aşina olmanız size yardımcı olabilir.