Dünya, insanlığın doğum yeri. Gerek Güneş'e olan mesafesiyle, gerekse barındırdığı sıvı halde olan sularıyla, bildiğimiz kadarıyla üzerinde yaşam bulunan tek yer burası. Akıllı insan yaşamını da üzerinde barındıran bu gezegen, bizim üzerinde yürüyemeye başladığımız evreden itibaren bizi besliyor ve barındırıyor. Vücudumuz için hayati öneme sahip sularını içebiliyoruz, ısınmak için kömür ve gazlarını kullanıyoruz, nefes almak içinse ağaçları... Ama bu güzel ve hayat dolu mavi gezegenimizin jeolojik sicili korkunç ve inanılmaz yok oluşlarla dolu. Dünya tarihinde, canlılığı neredeyse tamamen yok olmanın eşiğine getiren 5 büyük toplu yok oluş yaşandı. Bu yazımız da, bu kitlesel yok oluşlar ile ilgili olacak.

Jeologların elde ettiği "zirkon" kristalleri üzerinde yapılan radyometrik yaş tarihi ölçümlerine göre gezegenimiz 4.5 milyar yıl yaşında. Bu zaman zarfında çok şey yaşandı. Örneğin yaşam dediğimiz biyokimyasal olgu, 4 milyar yıl kadar önce koaservat adını verdiğimiz bakteri-benzeri varlıklarla başlamıştır. Daha sonra bu koaservatlar, bugünküne daha benzer olan tek hücreli organizmalara ve nihayetinde bakterilere evrimleşmiştir. Düşük oksijen düzeyleri, bakterilerin belirli boyutların üzerine çıkabilmesine ve koloniler kurmasına genel olarak engel olmuştur.

Yeryüzü biyotasının evrimsel tarihçesi, belirli dönemlerde dev boyutlara ulaşan çok sayıda organizmanın ortaya çıkışına sahne olmuştur. Bu devasa türler arasında özellikle Mezozoik Zaman'da baskın olan Sauropoda kladına ait dinozorlar, ekstrem morfolojik oranları ve dev vücut kütleleriyle öne çıkmaktadır. Uzun servikal omurlar ve kitlesel hacimleriyle Diplodocus, Brachiosaurus ve benzeri sauropodlar kara ekosistemlerinin tarihsel olarak en büyük tetrapodları arasında sayılmaktadır. Bunun yanında, Tyrannosaurus rex ve Spinosaurus gibi yırtıcı türler, hem bilimsel araştırmaların hem de popüler kültürün etkisiyle "devlik" denince zihinlerde yer eden isimler olmuştur.

Ancak devasa canlılar sadece kara ile sınırlı değildir. Günümüz denizlerinde yaşayan ve şimdiye dek var olmuş en büyük hayvan olarak kabul edilen mavi balina (Balaenoptera musculus), bu unvanın yaşayan temsilcisidir. Yine de 2023 yılında keşfedilen ve boyutlarıyla mavi balinayı tahtından edebileceği düşünülen Perucetus colossus gibi türlerin buluntuları, doğanın büyüklük rekorlarının sürekli kırılmasına neden olmaktadır.^[1]

Çığır açan yeni bir çalışmada, Minnesota Üniversitesi'ndeki araştırmacılar laboratuvarda 3 boyutlu olarak işler durumda olan, santimetre ölçekli insan kalp pompası bastılar. Bu buluş, ABD'nde yılda 600.000'den fazla insanın ölümüne yol açan kalp hastalıklarını önlemek için önemli bir gelişme olabilir. Çalışma, Amerikan Kalp Derneği'nin bir yayını olan Circulation Research'de yayımlandı ve bu derginin kapağında yer aldı.

Geçmişte araştırmacılar, pluripotent adı verilen insan kök hücrelerinden türetilmiş olan kardiyomiyositleri (kalp kası hücreleri) 3 boyutlu olarak basmayı denediler. Pluripotent kök hücreler, vücuttaki herhangi bir hücre tipine dönüşme potansiyeline sahip olan hücrelerdir. Araştırmacılar, bu kök hücreleri kalp kası hücrelerine yeniden programlayacak ve sonrasında bunları ekstraselüler matriks olarak adlandırılan 3 boyutlu yapı içinde basmak için özelleşmiş 3D yazıcılar kullanacaklardı. Problem, bilim insanlarının hiçbir zaman kalp kası hücrelerinin gerçekten fonksiyon gösterebilmesi için kritik olan hücre yoğunluğuna ulaşamamalarıydı.

Deprem, üzerinde hiçbir kontrolümüzün olmadığı, aniden gelen, psikolojimizi oldukça olumsuz etkileyen bir doğal afettir. Felaketleri önleyemememiz veya öncesinde haber alacak bilimsel bir teknolojiye sahip olamamamız bizi bazı savunma mekanizmaları oluşturmaya iter. Örneğin, Dyson Lin gibi depremi önceden tahmin ettiğini iddia eden sahtekarlara inanma eğilimi artar.

Özellikle deprem, tsunami gibi doğal afetlerde insanların birilerine, bir şeye yani bir güce inanma ihtiyacı artar. Kendilerini psikolojik olarak garanti altına almak ve kötü olaylardan sonra günlük işlerine odaklanabilmek için bu gibi mekanizmalar oluştururlar. Bazense birkaç köpeğin aynı anda havlaması büyük bir deprem habercisi olarak kabul edilir ve buna göre önlemler alınır.

Hani ara sıra "Bilim adamları bunu açıklayamadı!", "Bilim dünyası şokta!" minvalinde haberler çıkıyor, çoğunun altı boş çıkıyor, spekülasyona dayalı bilim basınımızın çok kötü çevirilerinden ibaret oluyor ya, işte böyle olmayan bir durumdan bahsetmek istiyorum size. Bu konuda hakikaten "Bilim dünyası suskun!" idi yakın zamanlara kadar.

Yeni Dünya kıtalarından gelen birçok endemik tür var biliyorsunuz. Kakaodan lamalara, pumalardan domatese kadar birçok canlının birkaç yüzyıla kadar yaşam alanı Amerika kıtalarıydı. Bunlardan biri de bizim tatlı patates olarak tanıdığımız Ipomoea batatas, Orta Amerika'nın yerli mahsülü. Radyokarbon verilerine göre en az 5000 yıldır kıtanın çiftçilerince üretilen bir tarım ürünü. Tüm Güney Amerika'da bilinip yemeklerde kullanılıyor, Peru'da "ceviche" denen bir deniz ürünü salatası çeşidinde, Arjantin'de tatlılarda, Şili'de haşlama usülü doğrudan bir öğünde afiyetle yeniyor. Hafifçe umami tat içerdiği ve bir bitkisel ürüne göre rekor düzeyde verimli bir enerji kaynağı olduğu için (hektar başına 70 bin kilokalorilik enerji üretimi) çok da seviliyor. Ayrıca suyu sıkılıyor ve coğrafî keşiflere dek Avrupalıların bir çeşit deniz sülüğünden nice zorluklarla ürettiği mor tekstil boyası bu sudan kolayca elde edilebiliyor.

SARS-CoV-2 virüsü ile hayatımıza giren koronavirüs pandemisi gün geçtikçe dünyada yayılmaya devam ediyor. Virüsü taşıyan canlıların doğrudan ya da dolaylı teması ile insanlara bulaşan virüs, öldürücülüğü az olsa da bulaşıcılığının yüksekliği yüzünden insan hayatını önemli ölçüde tehdit eden bir hal aldı. Dünya Sağlık Örgütü'nün (WHO) yaptığı açıklamaya göre, Ekim 2020 itibariyle Dünya üzerinde salgın yüzünden hayatını kaybedenlerin sayısı 1 milyonu aştı.

Virüsü taşıyan ama herhangi bir hastalık belirtisi göstermediği için virüsü taşıdığının farkında olmayan insanlar nedeniyle giderek yayılan salgınının belirtilerini ve yakalanmanız halinde yapmanız gerekenlere şu içeriğimizden ulaşabilirsiniz. Biz bu içeriğimizde daha spesifik bir konuyu ele alacağız ve "Covid-19 enfeksiyonu neden koku duyusunun kaybına neden oluyor?" sorusunun üzerinde duracağız.