Polinezyalı Kâşifler Tatlı Patatesi Avrupalılardan Önce Nasıl Keşfetti?
Sweet Potato
Hani ara sıra "Bilim adamları bunu açıklayamadı!", "Bilim dünyası şokta!" minvalinde haberler çıkıyor, çoğunun altı boş çıkıyor, spekülasyona dayalı bilim basınımızın çok kötü çevirilerinden ibaret oluyor ya, işte böyle olmayan bir durumdan bahsetmek istiyorum size. Bu konuda hakikaten "Bilim dünyası suskun!" idi yakın zamanlara kadar.
Yeni Dünya kıtalarından gelen birçok endemik tür var biliyorsunuz. Kakaodan lamalara, pumalardan domatese kadar birçok canlının birkaç yüzyıla kadar yaşam alanı Amerika kıtalarıydı. Bunlardan biri de bizim tatlı patates olarak tanıdığımız Ipomoea batatas, Orta Amerika'nın yerli mahsülü. Radyokarbon verilerine göre en az 5000 yıldır kıtanın çiftçilerince üretilen bir tarım ürünü. Tüm Güney Amerika'da bilinip yemeklerde kullanılıyor, Peru'da "ceviche" denen bir deniz ürünü salatası çeşidinde, Arjantin'de tatlılarda, Şili'de haşlama usülü doğrudan bir öğünde afiyetle yeniyor. Hafifçe umami tat içerdiği ve bir bitkisel ürüne göre rekor düzeyde verimli bir enerji kaynağı olduğu için (hektar başına 70 bin kilokalorilik enerji üretimi) çok da seviliyor. Ayrıca suyu sıkılıyor ve coğrafî keşiflere dek Avrupalıların bir çeşit deniz sülüğünden nice zorluklarla ürettiği mor tekstil boyası bu sudan kolayca elde edilebiliyor.
Kolomb Bahamalara ulaştığında tatlı patates kıtaların her yerinde biliniyordu. İspanyollar şimdi bizim normal patates olarak bildiğimiz 'batata' bitkisi köklerini Taino yerlilerden öğrendi ve Avrupa'ya tanıttı. Daha sonra yine kökleri tüketilen ama aslında patatesle hiçbir ilgisi olmayan ve Quechua yerlilerince "kumal" adı verilen tatlı patates, kolonistlerin yanlış adlandırması sonucu tatlı patates adıyla öğrenildi, hızla kullanılmaya başladı. Buraya dek her şey sıradan.
Kısa zaman sonra kaşifler Polinezya adalarına ulaştılar. Adalar ve sakinleri her yönden izole ve farklı topluluklardı. Ama ilginç olan bu adalarda da tatlı patates üretiliyordu. Hem de normalde tarımsal faaliyetlere pek fazla ilgili olmayan Polinezyalılarca doğadan toplanarak değil, tam bir tarımsal ürün olarak üretiliyordu. Üstelik yerli halkın verdiği isim de benzer şekilde "kuumara" idi.
Polinezya adaları ile Şili sahili arasında kabaca 8000 kilometrelik bir okyanus boşluğu var. Bu aşağı yukarı İstanbul ile Kanada sahili arası kadar bir uzaklık. Polinezya yerlileri gerçekten bu mesafeyi yaptıkları basit kanolarla aşmış ve geri dönmüş olabilirler miydi? Avrupalıların pusula, usturlap gibi yardımcı cihazlar, çok deneyimli okyanus kaptanları ve devasa yelkenli gemilerle bile aşmakta zorlandıkları bir okyanus Polinezyalılarca bir şekilde aşılmış olabilir miydi? Polinezyalı kaptanlar bizden daha uzak oldukları Amerika'ya bizden daha önce ulaşmış olabilirler miydi?
Radyokarbon testleri şüpheyi daha da güçlendirdi. Çünkü 2004 tarihli şu yayın, Polinezya bulunmuş bir tatlı patates fosilini milattan sonra 1000 yılı civarına tarihliyordu. Bir yanlışlık olmadığı, bitkiyi adalara Kaptan Cook'un getirmediği, Avrupalılardan çok önce tatlı patatesin adada var olduğu kanıtlandı. Genetik bilimi de daha öncesinde bulguları derinleştirmişti. 1998 tarihli şu yayında da Polinezya'dakiler de dahil olmak üzere kıta merkezi dışında kalan dünyanın tatlı patates türlerinin tümünün Orta Amerika'daki takriben M.Ö. 2500 dolaylarında yaşamış tek bir ortak atadan ürediği kanıtlanıyordu.
Son noktayı 2013 tarihli Brian Swittek'in makalesi koydu. Makalenin atıf yaptığı çalışma Polinezya'daki tatlı patates türlerinin tümünü iki kategoriye ayırıyordu. Bir kısmı koloni çağında Avrupalılarca Güney Amerika'dan getirilmişti. Ama diğerleri çoktan oradaydılar. Genetik olarak tüm Polinezya türlerinin daha yakın tarihli (tahminen M.S. 700 civarı) bir bireye dayandığı gösterildi.
Bugün bildiğim kadarıyla konuyla ilgilenen bilim alt dallarında hiç kimse Güney Amerika'da yetişip tohumlardan ziyade sürgünlerle çoğalan bir bitkinin doğal yollarla 8 bin kilometreyi aşıp Polinezya'ya ulaşmış olabileceğine ihtimal vermiyor. Gerek genetik gerek kültürel bulgular aksini işaret ediyor. Polinezyalı denizciler bizden epeyce önce Güney Amerika'ya ulaşmış ve geri dönerken de tatlı patatesi yanlarına almış olmalılar. Belki de bu Kolomb öncesi Yeni Dünya temaslarıyla ilgili varsayımlarımızı önümüzdeki yıllarda gözden geçirmemiz gerekiyor.
Evrim Ağacı'nda tek bir hedefimiz var: Bilimsel gerçekleri en doğru, tarafsız ve kolay anlaşılır şekilde Türkiye'ye ulaştırmak. Ancak tahmin edebileceğiniz gibi Türkiye'de bilim anlatmak hiç kolay bir iş değil; hele ki bir yandan ekonomik bir hayatta kalma mücadelesi verirken...
O nedenle sizin desteklerinize ihtiyacımız var. Eğer yazılarımızı okuyanların %1'i bize bütçesinin elverdiği kadar destek olmayı seçseydi, bir daha tek bir reklam göstermeden Evrim Ağacı'nın bütün bilim iletişimi faaliyetlerini sürdürebilirdik. Bir düşünün: sadece %1'i...
O %1'i inşa etmemize yardım eder misiniz? Evrim Ağacı Premium üyesi olarak, ekibimizin size ve Türkiye'ye bilimi daha etkili ve profesyonel bir şekilde ulaştırmamızı mümkün kılmış olacaksınız. Ayrıca size olan minnetimizin bir ifadesi olarak, çok sayıda ayrıcalığa erişim sağlayacaksınız.
Makalelerimizin bilimsel gerçekleri doğru bir şekilde yansıtması için en üst düzey çabayı gösteriyoruz. Gözünüze doğru gelmeyen bir şey varsa, mümkünse güvenilir kaynaklarınızla birlikte bize ulaşın!
Bu makalemizle ilgili merak ettiğin bir şey mi var? Buraya tıklayarak sorabilirsin.
Soru & Cevap Platformuna Git-
19
-
4
-
3
-
3
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
Evrim Ağacı'na her ay sadece 1 kahve ısmarlayarak destek olmak ister misiniz?
Şu iki siteden birini kullanarak şimdi destek olabilirsiniz:
kreosus.com/evrimagaci | patreon.com/evrimagaci
Çıktı Bilgisi: Bu sayfa, Evrim Ağacı yazdırma aracı kullanılarak 10/05/2025 09:41:16 tarihinde oluşturulmuştur. Evrim Ağacı'ndaki içeriklerin tamamı, birden fazla editör tarafından, durmaksızın elden geçirilmekte, güncellenmekte ve geliştirilmektedir. Dolayısıyla bu çıktının alındığı tarihten sonra yapılan güncellemeleri görmek ve bu içeriğin en güncel halini okumak için lütfen şu adrese gidiniz: https://evrimagaci.org/s/7481
İçerik Kullanım İzinleri: Evrim Ağacı'ndaki yazılı içerikler orijinallerine hiçbir şekilde dokunulmadığı müddetçe izin alınmaksızın paylaşılabilir, kopyalanabilir, yapıştırılabilir, çoğaltılabilir, basılabilir, dağıtılabilir, yayılabilir, alıntılanabilir. Ancak bu içeriklerin hiçbiri izin alınmaksızın değiştirilemez ve değiştirilmiş halleri Evrim Ağacı'na aitmiş gibi sunulamaz. Benzer şekilde, içeriklerin hiçbiri, söz konusu içeriğin açıkça belirtilmiş yazarlarından ve Evrim Ağacı'ndan başkasına aitmiş gibi sunulamaz. Bu sayfa izin alınmaksızın düzenlenemez, Evrim Ağacı logosu, yazar/editör bilgileri ve içeriğin diğer kısımları izin alınmaksızın değiştirilemez veya kaldırılamaz.
