Protege (Çırak) Etkisi: Bir Şeyi Başkalarına Öğreterek Kendiniz de Daha İyi Öğrenebilirsiniz!

Protege etkisi (veya "çırak etkisi"), bir bilgiyi öğretmenin, öğretme taklidi yapmanın veya diğerlerine öğretmeye hazırlanmanın bu bilginin kavranmasına yardımcı olduğunu öne sürer. Örneğin bir öğrenci, sınıf arkadaşlarını sınavda çıkacak konulara hazırladığında çırak etkisinden faydalanabilir ve ders materyalini kavrayışını artırabilir.

Çırak etkisi, bu faydalı etkisinden ötürü birçok durumda yararlı bir araç olarak kullanılabilir. Bu çerçevede, makalemizde, bu etkiyi detaylı bir şekilde kavrayacak ve nasıl en etkili şekilde kullanabileceğinizi öğreneceksiniz.

Çırak Etkisi Örnekleri

Çırak etkisinin en belirgin örneği, sınıf arkadaşlarına ders çalıştıran bir öğrencidir. Bu öğrenci, sınıf arkadaşlarını çalıştırırken ders materyalini kavrayışını da genişletir. Çırak etkisi, bu çerçevede öğrenci ders materyalini öğrenmek amacıyla ders veriyorsa kasıtlı olarak kabul edilmekte; ancak sosyal statüsünü yükseltmek veya öğretmeninin ricası üzerine vb. ders veriyorsa kasıtsız olarak kabul edilir.

Çırak etkisinin akademi dışı bağlamlarda da faydaları vardır:

• İlgilendiğiniz bir hobiye yeni başlayan kimselere temel becerileri öğrettiğiniz zamanlarda sizin de bu becerileriniz gelişir ve ustalaşırsınız.
• İş konusunda ise yeni çalışanlara önemli prosedürleri anlatmak bu prosedürleri daha iyi hatırlamanızı sağlar.
• Genel kültür alanında ise, ilgi duyduğunuz kavramları bu kavramlara aşina olmayan kimselere anlattığınızda bu kavramları kavrayışınızı geliştirirsiniz.

Çırak Etkisinin Psikolojisi

Çırak etkisi, tamamı bir bilgiyi kendimiz için öğrenmemiz, pratikte nasıl öğrettiğimiz ve bir başkasına öğretmek amacıyla öğrenmemiz arasındaki farklara dayanan çeşitli psikolojik mekanizmaların çerçevesinde bilgiyi daha iyi öğrenmemize yardımcı olur. Spesifik olarak:

• Öğretmenlik veya bir şeyleri öğretecek olma beklentisi, insanlarda öğrenme süreçlerine yönelik daha aktif bir farkındalık kazandıran üstbilişsel işlemlerin artmasına yol açabilir.^[1]
• Bu beklenti, aynı zamanda öğretmenlik rolünü üstlenen kimsede, ders materyalini organize etmek ve temel bilgileri tespit etmek gibi etkili öğrenme stratejilerinin kullanımını artırabilir.^[2]
• Aynı beklenti, son olarak insanları kendilerini öğrenci rolünden ziyade öğretmen rolünü oynuyormuş gibi görmeye teşvik ederek öz yeterlilik ve bağımsızlık duygularının artmasına yol açabilir.^[3]

Pixabay

Başkalarına Bir Şeyler Öğretmenin Faydaları

Yukarıda da gördüğümüz gibi başkalarına bir şeyler öğretmek, birkaç mekanizma aracılığıyla ders materyalini öğrenme becerinizi artırır. Bu çerçevede bir ders materyalini daha sonra öğretmek amacıyla öğrenen öğrenciler ile ders materyalini yalnızca kendileri için öğrenen öğrenciler, aynı materyalde bir teste tabi tutulduklarında öğretmek amacıyla öğrenen öğrenciler daha yüksek notlar almıştır.^[2]

Buna ek olarak alanda yapılan araştırmalar, bir şeyi öğretmeye hazırlanmanın, örneğin golf oynarken topa vurmak gibi fiziksel eylemleri öğretmeye hazırlanmanın, motor öğrenme ve bilgi işleme alanlarının iyileştirdiğini de bulgulamaktadır.^{[4], [5]} Yani birilerine bir şeyler öğretmenin faydaları yalnızca akademiyle sınırlı değildir!

Birilerine bir şeyler öğretmenin etkileri yalnızca bir kimsenin söz konusu materyali öğrenme becerisinin artmasından ibaret değildir. Bu faydalar arasında materyali öğrenme becerisinin yanında iletişim ve liderlik becerilerinde ve özgüvende artış da yer almaktadır.

Buna ek olarak bir materyali öğretmeye hazırlanmak, ders materyalini öğrenmeye yönelik motivasyonu artırır. Bu motivasyon da hem çırak etkisinin öğrenmeyi kolaylaştırma etkisini sağlar; hem de öğretmen rolünü oynayan kimselerin öz yeterlilik ve bağımsızlık duygularında bir artışa yol açar. Öz yeterlilik ve bağımsızlık da öğrenme sürecini kolaylaştıran erdemlerdir ve tek başlarına bile oldukça değerlidir!

Çırak etkisinin kaydadeğer bir başka etkisi de akranların birbirlerine bir şeyler öğrettiği senaryolarda gözlemlenmektedir. Akran öğretmenliği, eğitimi veren öğrenciyle eğitimi alan öğrenci arasında sosyal ve bilişsel mesafenin azlığı sebebiyle alışılagelmiş öğretmenlik türlerinden daha verimlidir ve eğitimi alan öğrenci için yüksek derecede faydalıdır.^[6]

Not: Alanda yapılan çalışmaların bazıları, büyük kardeşlerin küçük kardeşlerden daha yüksek IQ puanına sahip olma eğilimini büyük kardeşlerin önemli bilişsel gelişimler yaşadıkları yaşlarda ailenin öğretmeni rolünü benimsemeleriyle açıklamaktadır.^{[7], [8]} Bu da çırak etkisinin gücünü ve uzun vadeli faydalarını gözler önüne seren bir örnektir.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Çırak Etkisinden Nasıl Faydalanırsınız?

Çırak etkisini eğitiminizi kolaylaştırmak amacıyla kullanabileceğiniz üç ana teknik vardır.

• Materyali başkalarına öğretecekmiş gibi öğrenin. Bu, örneğin, materyali başka bir zamanda başka bir kimseye rahatlıkla açıklayabilecek kadar iyi düzeyde öğrenmeniz; insanların size materyalin konusu hakkında sorabileceği soruların cevaplarını önceden bulmanız gibi yöntemleri içerir.
• Materyali bir başkasına öğretiyormuş taklidi yapın. Bu taklit ne kadar gerçekçi olursa çırak etkisinden o kadar fazla faydalanırsınız.^[9] Yani bu taklidi hayal etmekten ve sesli şekilde gerçekleştirmekten çekinmeyin; sadece materyali açıklamakla yetinmeyin, materyali öğrettiğiniz hayali kimsenin size spesifik sorular sorduğunu da düşünün.
• Materyali başkalarına öğretin. Bu yöntem insanlarla buluşmayı ve gerek bire bir ders, gerek grup dersleri aracılığıyla materyali öğretmeyi içerir. Size en çok çabayı bu yöntem sarf ettirecek olsa da en faydalı yöntem de budur. Zira birilerine gerçekten bir şeyler öğretecek olduğunuzu bilmeniz muhtemelen size diğer yöntemlerin sağladığı motivasyona kıyasla daha büyük bir motivasyon sağlayacaktır.

Bu tekniklerin tüm kombinasyonlarını gerçek hayatta uygulayabilirsiniz. Örneğin materyali başkalarına öğretecek şekilde öğrenebilir ve öğretmenlik taklidi yapabilir veya taklit adımını atlayarak doğrudan arkadaşlarınıza ders verebilirsiniz.

Hangi tekniği kullanacağınıza karar verirken her bir tekniğin olası faydalarını değerlendirmeli; bu faydaları zaman ve çaba gibi bedellerle oranlamalı ve kararınızı buna göre vermelisiniz.

Yani, örneğin gerçekte bir kimseye bir şey öğretmen çırak etkisinin en faydalı olduğu senaryodur. Ancak böylesi ders çalışma buluşmaları arkadaşlarınızla bir buluşma ayarlamak gibi ikincil bedeller sebebiyle diğer yöntemlerden genellikle daha maliyetli olmaktadır. Bununla beraber bir materyali bir başkasına öğretecekmiş gibi çalışmak da, öğretmenlik taklidi yapmak da daha az faydalı yöntemler olmasına karşın çok daha kolay ayarlanabilir ve uygulanabilir.

Hangi yöntemleri seçeceğiniz konusu aynı zamanda içinde bulunduğunuz durumdan, tercihlerinizden ve amaçlarınızdan da etkilenmektedir.

Örneğin birilerine bir şeyler öğretmeyi seviyorsanız veya önünüzde yüksek not almanızın son derece önemli olduğu bir sınav varsa (ve bol bol boş vaktiniz de varsa) sınıf arkadaşlarınıza ders anlatmak amacıyla bir buluşma ayarlamanız sizin için en iyi yöntem olabilir. Ancak öğretmenliği sevmiyorsanız veya çok da önemli olmayan bir sınava girecekseniz (ve vaktiniz de sınırlıysa) materyali öğretecekmiş gibi öğrenmeniz, bir başkasına öğretmenlik yapmanızdan daha iyi bir yol olabilir.

Pexels

Özet ve Sonuçlar

• Çırak etkisi (veya "protege etkisi"), bir bilgiyi öğretmenin, öğretmenlik taklidi yaparak öğretmenin veya başkalarına öğretmek üzere hazırlanmanın bu bilgiyi öğrenilmesini desteklediğini öne süren psikolojik bir fenomendir.
• Bu etki üstbilişsel işlemlerinizi, etkili öğrenme stratejilerinin kullanımını, materyali öğrenmeye yönelik motivasyonunuzu ve öz yeterlilik/bağımsızlık hissinizi artırarak öğrenme sürecinize katkıda bulunur.
• Başkalarına bir şeyler öğretmek, materyali öğrenme becerinizi geliştirmenin yanında size iletişim ve liderlik becerilerinizde, özgüveninizde artış gibi farklı ek faydalar da sağlayabilir.
• Çırak etkisini kullanabilmek için materyali birine öğretecek gibi öğrenmeli; birine öğretiyor taklidi yapmalı veya gerçek hayatta birilerine öğretmelisiniz. Bu teknikleri istediğiniz kombinasyonlarda kullanabilirsiniz.
• Çırak etkisini hangi yöntemle kullanmak istediğinize karar verirken ne kadar gerçekçi bir öğretmenlik deneyimi yaşarsanız bu etkinin de o kadar fazla olacağını; ancak herhangi bir yöntemin uygulanması sırasında bu gerçekçiliği yakalamaya çalışırken ödeyeceğiniz zaman ve çaba gibi potansiyel bedeller ile potansiyel faydaları dengelemeniz gerektiğini unutmamalısınız.