Zalim İyimserlik

1. Giriş

İnsanoğlu, tarih boyunca umutla var oldu. Umut, evrimsel anlamda tehlike karşısında dayanma gücü, belirsizlikte yön bulma kabiliyeti ve acı içinde anlam yaratma becerisi olarak türümüzün ayakta kalmasını sağladı. Ancak modern çağ, bu kadim duyguyu dönüştürdü. Artık umut, bizi özgürleştiren bir itki olmaktan çok, sistemin çarklarını döndüren bir enerji kaynağı haline geldi.

Amerikalı kuramcı Lauren Berlant, bu paradoksu “zalim iyimserlik” kavramıyla anlatır. Ona göre zalim iyimserlik, insanın kendisine iyi geleceğine inandığı şeyin aslında onu yavaş yavaş tüketmesidir. Yani umut, bir noktada kendi zıddına dönüşür: özgürleştirici olmaktan çıkıp, tutsak edici hale gelir.

Bu yazı, umut ve iyimserliğin biyolojik kökenlerinden yola çıkarak, modern toplumda nasıl ideolojik bir araç haline geldiğini, beyin kimyasından ekonomik sisteme, bireysel psikolojiden toplumsal yapıya kadar çok katmanlı biçimde inceleyecektir.

2. Kavramsal Arka Plan: Zalim İyimserlik Nedir?

Lauren Berlant'ın "zalim iyimserlik" kavramı, modern yaşamın en acımasız çelişkilerinden birini açıklıyor. Buna göre zalim iyimserlik, aslında refahımıza ve iyiliğimize zarar veren şeylere duygusal olarak bağlanma halimizdir. Bu bağlılık öylesine güçlüdür ki, bizi tüketen, sömüren veya varoluşsal bir boşluğa sürükleyen durumlara ve nesnelere sımsıkı tutunuruz. İşimiz, tüketim alışkanlıklarımız, başarılı olma miti ve hatta "otantik benliğe" ulaşma ideali bile bu zalim çekiciliğin bir parçası haline gelebilir.

Bu durum, temelde bireyin kendi arzularının tuzağına düşmesidir. Sürekli olarak "daha iyi bir ben" yaratma çabası, sonsuz bir kişisel gelişim takıntısı ve başarılı olmanın nihai mutluluk getireceğine dair kör inanç, bizi sürekli bir hareket halinde tutar. Hepsi bir mutluluk vaadiyle gelir, ancak bu vaadin kendisi genellikle ulaşılamaz olduğu için, kişiyi tükenmişliğe, yabancılaşmaya ve derin bir hayal kırıklığına sürükler.

Berlant, bu dinamiklerin modern kapitalist sistemin işleyişiyle doğrudan bağlantılı olduğunu savunur. Sistem, herkesin ulaşabileceği bir mutluluk ve refah idealini sürekli canlı tutarken, aynı zamanda bu ideale gerçekten ulaşmayı sistematik olarak imkansız kılar. Bu sayede, "bir gün olacak" inancıyla beslenen umut, özgürleştirici bir güç olmaktan çıkar ve bizi mevcut duruma bağlayan, oyalayan bir kontrol mekanizmasına dönüşür. İlerleme vaadi, olduğumuz yerde saydığımız bir koşu bandının ta kendisi haline gelir.

3. Evrimsel Perspektif

Evrimsel açıdan bakıldığında umut, canlı kalma stratejisidir. İnsan beyni, olumsuz koşullarda bile “gelecekte daha iyi bir olasılık” tahayyül edebildiği için, hayatta kalma şansını artırmıştır. Bu özellik, özellikle atalarımızın belirsizlik içindeki dünyasında hayati bir avantaj sağlamıştır.

Ancak evrim, her zaman günümüz koşullarına uygun çözümler üretmez. Bugün umut, doğrudan fiziksel tehditlerden çok psikolojik baskılar ve sosyal rekabet ortamında çalışır. Bu durumda umut, adaptif olmaktan çıkıp, bizi gerçeklikle bağımızı zayıflatan bir yanılsamaya dönüştürebilir.

Bilişsel psikolojide bu olgu, “çevresel uyumsuzluk” olarak adlandırılır. Yani beynimiz, avcı-toplayıcı bir ortamda işe yarayan stratejileri, bilgi ve reklam bombardımanı altındaki modern dünyada da sürdürür. Sonuçta, iyimserlik artık hayatta kalmayı değil, tüketim döngüsünü besler hale gelir.

4. Zalim İyimserliğin Ekonomik-Toplumsal Mekanizması

Kapitalist sistem, umut üzerine kuruludur. “Eğer yeterince çalışırsan başarırsın.” “Kendine inan, her şey mümkün.” “Mutluluk senin elinde.” Bu cümleler, görünüşte pozitif motivasyonlar gibi dursa da aslında toplumsal yapıyı sabitleyen ideolojik araçlardır.

Bu noktada sosyalist bir eleştiri, zalim iyimserliğin sınıfsal doğasını açığa çıkarır. Çünkü bu iyimserlik biçimi, bireye kurtuluşun kolektif dayanışmayla değil, bireysel çabayla mümkün olduğu yanılsamasını satar. Böylece emekçi, yapısal eşitsizlikleri sorgulamak yerine, kendi “yetersizliğini” suçlar.

Modern “self-care” endüstrisi, kişisel gelişim kitapları, “hustle culture” (sürekli çalış, üret, geliş kültü), “start-up miti” — hepsi aynı ideolojik kökten beslenir: sistem asla suçlu değildir; sen yeterince çabalamamışsındır. Bu, Marx’ın “yanılsamalı mutluluk” dediği şeyin modern versiyonudur.

Zalim iyimserlik, bireyin enerjisini değiştiremeyeceği koşullar içinde kişisel uyum sağlamaya yönlendirir. Oysa sosyalist bakış, gerçek iyimserliği başka yerde bulur: insanların kolektif potansiyelinde, dayanışmanın gücünde ve ortak refah mücadelesinde. Gerçek umut, sistemin içinde “daha iyi birey” olmak değil, sistemi dönüştürmektir.

5. Bilimsel Bakış: Beyin, Arzu ve Tatmin Döngüsü

Nöropsikolojiye göre iyimserliğin kimyasal temeli dopamindir. Dopamin, yalnızca “ödül” alındığında değil, ödül beklendiğinde salgılanır. Bu, insanı sürekli arayış içinde tutan bir mekanizmadır.

Modern sistem, tam da bu biyolojik eğilimi manipüle eder. Sosyal medya bildirimleri, alışveriş siteleri, “beğeni” kültürü—hepsi dopamin döngüsünü canlı tutmak için tasarlanmıştır. Fakat bu döngü, tatmin değil, bağımlılık üretir.

Zalim iyimserlik, nörolojik düzeyde “beklentinin kendisine bağımlı” hale gelmektir. İstediğimiz şeye ulaştığımızda değil, ona yaklaştığımızı sandığımızda dopamin salgılarız. Böylece, sistemin bize sunduğu sonsuz “biraz daha” vaadi, biyolojik olarak pekiştirilmiş bir zincire dönüşür.

6. Gerçekçi Umut: Eleştirel ve Kolektif Bir Alternatif

Zalim iyimserliğin panzehiri, umutsuzluk değil; gerçekçi umuttur. Psikiyatrist Viktor Frankl, Nazi toplama kampında dahi umudun anlamla birlikte var olabileceğini göstermişti. Ona göre “trajik iyimserlik”, acının içinde bile bir değer bulabilme gücüdür.

Felsefeci Jonathan Lear ise “radikal umut” kavramını ortaya atar: bütün bildiğin dünyanın çöktüğü anda bile, yeniden inşa edilebilecek bir geleceğe inanmak. Bu umut, sistemin vaat ettiği sahte mutluluklardan değil, insanın yaratıcı ve kolektif potansiyelinden doğar.

Gerçek umut, bireyin değil toplumun yeniden doğuşuna yöneliktir. Bu umut biçimi, sistemin vaatlerine değil, insanların birliğine dayanır. Sosyalist düşünce açısından umut, üretkenlik değil; adalet, eşitlik ve dayanışma üretir.