Sibirya Özelinde Coğrafya ve İklim

Daha önce hiç görülmeyen, duyusal olarak hiçbir etkileşimin olmadığı bir coğrafyayı tasvir etmek kolay bir iş değildir. Bu durum, açıklanmak istenen coğrafyanın yıllık sıcaklık ortalamasının, -40 ila -70 derece arasında gidip gelmesi herhangi bir şey değiştirmemiştir ve masa başında bu aşırı soğuğu hissetmek ziyadesiyle zordur. Bundan sonra söylenecekleri yukarıda bahsi geçen acizlik durumunu göz önüne alınarak okunmasını tavsiye ederiz.

Sözü edilen coğrafya, tahmin edileceği üzere Sibirya’dır. Sibirya teriminin tam olarak coğrafi bir terime karşılık gelip gelmediği kesin değildir. Sibirya’yı, kutup ikliminin peşi sıra gelen ancak belirli bir nüfusu barındırdığı için bu iklimden ayrılan ve kendine has özellikleri olan bir iklim çeşidi olarak da adlandırabiliriz. Biz bu yazımızda okuyucuyu akademik verilere ve araştırma sonuçlarına boğmadan Sibirya coğrafyası (!) ve bu coğrafya da yaşamış ve hala yaşamakta olan topluluklar hakkında birtakım çıkarımlarda bulunacağız.

2022 dünyasında yaşayan ortalama bir insan için Sibirya, çeşitli nedenlerle sürgüne gönderilmek istenenler için ideal bir yer, tecrübesiz insanlar için hayatta kalınması zor bir ortam ve soğuk bir iklim olarak tanımlanabilir. Hali hazırda bu tanımlar, dışarıdan bu bölgeye gidenler ya da gitmek zorunda bırakılanlar için doğrudur. Ancak zannımca gözden kaçan bir nokta vardır. Bu nokta, karanlık çağlardan beri bu soğuk ve öldürücü coğrafyanın bir halka sahip olduğu ve bu halkın ortama çok başarılı bir şekilde ayak uydurduğudur.

Tarih boyunca insanların geliştirdikleri barınma ve beslenme alışkanlıkları, gelenek-görenekler, adetler, çeşitli ritüeller, yaşanılan coğrafya ile yakın ilişki içerisinde olmuştur. İnsanın doğaya hükmedemediği, şimşek çakmaması, kuraklık olmaması, zamanından erken veya geç yağmur yağmaması için tanrılara kurbanlar sunulduğu, daha sonraki halklar tarafından sürdürülecek olan adetler oluşturulduğu bir dönem için coğrafya ve iklim neredeyse her şeydir. Geliştirilen çoğu alet-edevat bu iki unsur ile paralellik gösterir. Örneğin soğuk iklimlerde yaşayanlar için belirli hayvan kürklerinden yapılan giyecekler öncelik sırasında besin ile hemen hemen aynı yeri paylaşırken, görece daha sıcak bir iklimde yaşayanlar için kıyafet geri plana itilebilir.

Kaynakların kıt olduğu bir coğrafya avlanılan bir hayvanın kuyruğundan tırnağına kadar her yerinin belirli bir amaç için kullanılmasını gerektirir. Hal böyleyken “israf” teriminin bu bölgelerde yaşayan insanlar için bir karşılığının olmadığını düşünebiliriz. Sibirya coğrafyasında yaşayan halklar için çoğu kaynakta olduğu gibi evcil hayvan kaynağında da dar bir sınır vardır. Bu halklar için evcilleştirilmesi daha olası olan ren geyikleri ön plana çıkar. Av hayvanları (eğer av olmazlarsa) statüsüne koyabileceğimiz hayvan türü ise biraz daha fazladır.

Sibirya coğrafyasında ava çıkmış bir insan için şans faktörü çoğu durumda belirleyici olmaktadır. Avcı’nın yapması gereken şey ise, bu şans faktörünü olabildiğince kendi yanına çekmektir. Bunun için avcı, ava çıkmadan günler önce bazı ritüeller gerçekleştirir. Av sırasında yer-su ruhunu ve çeşitli ruhları kızdıracak işler yapmaktan kaçınır. Eğer başarılı bir av geçirirse teşekkür amaçlı tekrardan birtakım ritüeller gerçekleştirir. Bu ritüellerin avcının şansının yaver gidip gitmemesi ile bir bağlantısının olup olmaması bizim konumuz değildir. Eğer bir avcı, ava giderken yanında bir kurt dişi taşıyorsa ve avı başarılı geçiyorsa, o kurt dişini yanında taşımadan ava gitmemesi ya da kurt dişi olmaksızın ava gittiğinde başarısız olacağını düşünmesi gayet doğaldır.

Sibirya’yı etkileşime kapalı bir coğrafya olarak düşündüğümüzde çok eskilerden gelen adet ve gelenekler sonraki nesillere çok az değişikliğe uğrayarak kaldığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Çok eskilerden gelen geleneklerden birisi de doğada bulunan her şeyin bir ruhunun olduğu inancıdır. Bu insanlar için görülen ve bazen görülmeyen her şeyin bir ruhu vardır. İnsan-insan, insan-tabiat ilişkilerine insan-ruh ilişkisini de eklersek haksızlık etmiş olmayız. Bilinmeyen nesnelerin veya varlıkların varlığı, bu insanlar için bazen bir korku bazen bir ümit bazen de sadece uzak durulması gereken bir şey (?) olmuştur. Bu bilinmeyen nesne ve varlıklar üzerine hikâyeler anlatılmış, kimi yerlerde çocuklar korkutulmuş, bilinmeyenlerin kötü yönlerine kaşı yapılması ve yapılmaması gereken şeyler hakkında salıklar verilmiştir.

Dışarı ve içeri kavramının silik olduğu, doğanın kendisinin bir ev olarak kabul edildiği bu ortam da insanlar bir nevi ruhlar arasında yürüyorlar, göç ediyorlar, avlanıyorlar ve kısaca hayatlarını idame ettiriyorlar. Kaynakların kıt olduğu toplumlar da paylaşma eylemi diğer toplumlara nazaran biraz daha belirgindir. Çünkü coğrafya ve iklimin kime ne şekilde davranacağının kestirilmesi mümkün değildir. Görece varlıklı olan birisinin ertesi sene aynı oranda malı mülkü olacağının garantisi yoktur.

Bu halkların tabiata yaklaşımları, bizim hayal etmekte zorlanacağımız türdendir. Gereksiz herhangi bir av yapılmadığı gibi avlanan hayvana karşı da birtakım saygı seremonileri vardır. Gerektiği yerlerde ise doğayı beslemektedirler. Bu beslemek ağaçları sulamaktan ibaret değildir. Genelleme yapmamakla birlikte bu insanlar, ölülerini gömmezler ya da yakmazlar. Ölü gömme törenleri de fazlaca karmaşık değildir. Bu insanlar ölülerini öylece olduğu gibi doğaya bırakırlar. Ölen insan hayatta olduğu süre boyunca doğadan faydalanmıştır. Gerek onun geyiğini avlamış gerekse de böğürtlenini toplamıştır. Şimdi besleme sırası ölen insandadır. Ölü bedeni doğada çeşitli hayvanlar tarafından yenilecek ve bu hayvanlar tekrardan avlanılacak ve bu döngü kesintisiz devam edecektir.

Sibirya toplumunun nüfus konusu, tespit edilmesi güç bir konudur. Gruplar halinde birbirlerinden uzak ve hareketli bir hayat sürdürdükleri ve kimi zamanlar da ortadan kayboldukları için doğru bir nüfus sayımının yapılması ziyadesiyle zordur. Ancak birtakım tahminler yapılabilir. En genel çıkarım ise, fazla kalabalık olmadıklarıdır. Fazla nüfusu besleyecek kaynaklardan yoksun olan bir coğrafya, üzerinde fazla insan ve hayvan barındırmayı sevmez. En azından canlı olarak sevmez. Ani nüfus artışları, ani kıtlıkları; ani kıtlıklar ise toplu ölümleri getirebilir. Nüfusu kontrol altında tutma süreci, toplumun evlilik kurumunu da bir şekilde etkilemektedir. Görüldüğü üzere bir kez daha coğrafya ve iklim, bazı kararları alma konusunda insanoğluna yardım etmektedir.

Coğrafyanın ve iklimin başrol olduğu böylesi toplumlar da insanlar bütün siyasi, sosyal, ekonomik ve dini hayat düzenlerini, kurallarını, adet ve geleneklerini yukarıdaki iki başrol oyuncusuna göre düzenlerler. Bu insanların dinlerinin (günümüz din tabirine uymasalar bile) bütün gereklilikleri doğadan bir parça alarak oluşturulması şaşırtıcı değildir. Veyahut sosyal ilişkilerinde, bir kimseden istenen bir şeyin (yiyecek, giyecek, vs.) her halükârda verilmesi, ister istemez paylaşma eylemini ortaya koymaktadır. Bunun sebebi ise, coğrafya ve iklimin kime ne şekilde davranacağı muammasının insanlar tarafından benimsenmesidir.

Bu toplumların bazı davranışlarını tabu olarak değerlendirebiliriz. Örneğin hasta olan bir kişiye dokunulmaması, uzak bir çadıra bırakılması ya da ava giderken yanında gerekli birtakım şeylerin taşınması, günümüz insanının tuttuğu takımın gol atması için normal olmayan davranışlarda bulunması gibi birer tabudur. Ancak başarılı bir av insanların doğrudan hayatlarına dokunuyorken tuttuğumuz takımın gol atması ise sadece bir lüksten ibarettir.