Bir Dahi: Ömer Hayyam

Bu yazıda -belki de- haddimi fazla aşarak, Ömer Hayyam hakkında bir yazı yazmak istedim. Hani bir zamanlar hacıların mezarına tükürmeye gittiği Hayyam…

Pek çok kişi şair olarak bilir Hayyam’ı, meşhur rubaileriyle. Oysa şair olarak tanıdığımız Hayyam; müthiş bir matematikçi, felsefeci ve astronomdur. Rubai türünün ilk örneklerini vermiştir:

Varlığın sırları saklı senden benden; bir düğüm ki ne sen çözebilirisin, ne ben. Bizimki perde arkasında dedikodu; Bir indi mi perde, ne sen kalırsın, ne ben.

Ömer Hayyam (kesin olarak bilinmemekle birlikte), 1048 yılında Nişabur’da çadırcı bir ailede doğdu (Hayyam da çadırcı demektir). İlk eğitimini meşhur bir Belhli alim olan Şeyh Muhammed Mansuri’den aldı. Ardından Nişabur’un en gözde hocalarından olan, İmam Nişaburlu Mowaffaq’ın yanında okudu.

Ardından, bir süre Buhara’da kaldıktan sonra memleketi olan Nişabur’a döndü. Kısa süre içinde de Vezir Nizamülmülk’ün dikkatini çekti. Daha sonra bir şekilde dönemin bilim camiasına karışan Hayyam, on sekiz yılını böyle geçirecekti.

Kısa süre içinde Selçuklu Sultanı Melikşah’ın da dikkatini çekti ve daha sonra da ona çok yakın bir insan oldu. Hayyam için bir rasathane dahi kuruldu .

Harold Lamb, ‘Yıldızların Efendisi Ömer Hayyam’ adlı kitabında müthiş bir betimleme yaparak anlatır tüm bu olayları. Bu yazıyı okuyan herkese, Harold Lamb’ın bu kitabını (Yıldızların Efendisi Ömer Hayyam) tavsiye ediyorum.

Kitapta hatırladığım kadarıyla şöyle bir bölüm geçer: Bir gün, sanırım bir sünnet töreninde, Melikşah’ın da bulunduğu bir ortamda Hayyam kendisini gösterir. Melikşah bir adam çağırır ve Hayyam’ın denildiği gibi bir adam olup olmadığını anlamak için (Kitapta Melikşah, Hayyam’a bir falcı gözüyle bakar ve hatta daha sonra savaşlara gitme kararına vs. onun karar vermesini ister) bu adamın bulunan dört pencereden birinden çıkmasını ister. Hayyam’a da adamın hangi pencereden çıkacağını bir kağıda yazmasını söyler. Hayyam, adama bir bakar ve adamın 5. pencereden çıkacağını söyler. Gerçekten de adam dört pencerenin hiç birinden çıkmaz…

Hayyam Isfahan’da çoğunlukla gökbilimiyle ilgilendi. Bir yıldız haritası çıkardı ve dünyanın ekseni etrafında nasıl döndüğünü gösteren bir model inşa etti. Bu araştırmanın sonucunda bir Güneş takvimi yaptı (Celalî Takvim). Sadece bunlarla da yetinmedi. Burada yazamayacağım daha birçok konuda ilki başardı. Misal, ‘Paskal Üçgeni’ ile binom açılımını kullanan ilk isim de o idi.

Daha sonra, Sultan 1. Melikşah’ın 1092’de ölmesi Hayyam’ın hayatında bir krize sebep olmuştu. Çünkü Melikşah’tan destek alıyordu.

Hayyam artık Merv’e taşınmış ve yeni hükümdar olan Sencer’in himayesine girmişti. Hayatının son döneminde yeniden Nişabur’a dönerek, orada vefat etti.

Dün özledim de seni coştum birden bire. Çıktım senin yerin dedikleri göklere. Derken bir ses geldi yukardan, yıldızlardan: Gafil, dedi. Bizde sandığın tanrı sende!