Aslında O Kadar Da Özel Değilsin

1. Giriş: Kibirle Başlayan Hikâye

İnsanlığın hikâyesi, aslında kibirle başlıyor. Homo sapiens, evrim sahnesine çıktığı andan itibaren diğer canlılardan farklı olduğunu hissetti. Alet yapma becerisi, dilin gelişmesi, soyut düşünme yetisi ona “özel bir varlık” olduğu fikrini verdi. Prometheus'tan ateşi aldı insanlık, ateşi daha çok yaktı ve geliştirdiler. Onunla korkunç şeyler yaptılar. Bu düşünce, mitolojilerde insanın tanrılarla akraba olduğuna dair anlatılarla güçlendi. Tek tanrılı dinlerde ise Tanrı’nın insanı kendi suretinde yarattığına inanıldı. İnsan kendisini “yaratılışın tacı” olarak görmeye başladı.

Ama bu düşüncenin temelinde hakikat değil, derin bir korku vardı: Ölüm korkusu. İnsanı diğer canlılardan ayıran şey, yalnızca bilinci değil, aynı zamanda faniliğinin farkında olmasıdır. Bu farkındalık dayanılmaz bir yük getirdi. Bu yükü hafifletmek için insan, kendisini yücelten hikâyeler uydurdu. Kısacası büyüklenme, aslında varoluşsal bir savunma mekanizmasıydı.

2. Kozmik Önemsizlik: Evrende Toz Zerresi Olarak İnsan

İnsanlık tarihi, bir anlamda kibrimizin sürekli bir şekilde bilim tarafından törpülenmesinin de tarihidir. Kozmik önemsizlik fikri, bu anlamda, insanın evrendeki yerine dair kendine biçtiği olağanüstü değeri derinden sarsan bir kavramdır. Bu düşünceyi besleyen en önemli gelişmeler, astronomi alanındaki devrimlerle ortaya çıkmıştır.

İnsanlık, uzun süre Dünya’nın her şeyin merkezinde olduğu kapalı ve hiyerarşik bir evren tasavvuruna sığınmıştı. Ancak Kopernik, bu rahatlatıcı yanılgıyı temelinden sarsarak Güneş’in merkezde olduğu bir model öne sürdüğünde, insanlık ilk büyük narsistik yarasını aldı. Artık bizler, mükemmel bir evrenin merkezindeki seçilmiş varlıklar değil, sıradan bir gezegenin sakinleriydik. Bu radikal fikrin üzerine Galileo, teleskobuyla gökyüzünü incelediğinde gördükleri, insanın tahayyül sınırlarını allak bullak etti. Ay’ın kraterlerle dolu engebeli yüzeyi, Jüpiter’in etrafında dönen uyduları, evrenin sandığımızdan çok daha karmaşık, hareketli ve muazzam büyüklükte olduğunu kanıtlıyordu.

Modern astronominin ulaştığı veriler ise bu önemsizlik hissini neredeyse somutlaştıracak boyutlara ulaşmıştır. Samanyolu galaksimiz, en iyi ihtimalle, yüz milyarlarca yıldızdan oluşan devasa bir şehir gibidir. Güneşimiz ise bu şehrin bir mahallesinde, sıradan bir sokak lambasından farksızdır. Daha da çarpıcı olan, gözlemlenebilir evrende Samanyolu benzeri en az iki trilyon galaksinin daha var olduğu gerçeğidir. Bu rakamların büyüklüğü zihnimizde canlandırmakta bile aciz kaldığımız bir ölçektir. Bu kozmik perspektiften bakıldığında, insanın evrendeki yeri ve önemi nedir diye sorulduğunda, verilebilecek en mantıklı cevap “neredeyse hiç”tir.

Carl Sagan’ın meşhur ifadesiyle Dünya, uzak uzaylardan bakıldığında, içinde tüm sevinçlerimizin, acılarımızın, savaşlarımızın ve başarılarımızın yaşandığı, sadece “soluk mavi bir nokta”dır. Bu küçük ve kırılgan gezegenin üzerinde geçirdiği kısa bir anı işgal eden Homo sapiens türü ise, kozmik sahnenin devasa dekoru önünde bir an için belirip kaybolacak silik bir figürden ibarettir. Buna rağmen insan, hâlâ kendi hikayesini evrenin nihai hikayesi olarak görmekte, kendi değer ve endişelerini kozmosun merkezine yerleştirmekte ısrar etmektedir. İşte en büyük yanılsama da budur: tüm bu ezici gerçeklik karşısında hâlâ kendimizi “özel” ve “seçilmiş” addederek varoluşsal bir merkezsizlik içinde debelenmek. Kozmik ölçek, bize kibrimizin ne kadar temelsiz ve naif olduğunu gösteren en saf ve tarafsız bakıştır.

3. Biyolojik Sınırlılıklar: Ölümlü Bir Et Yığını

İnsanın kendini evrenin merkezine yerleştirme eğilimi, yalnızca kozmik boyutta değil, kendi biyolojik gerçekliği karşısında da trajikomik bir yanılsamaya dönüşür. Tüm kültür, din ve ideoloji inşalarımıza rağmen, insan denen varlık en nihayetinde ölümlü bir organizma olmanın acımasız sınırlarına hapsolmuş durumdadır. Bu durum, biyolojik sınırlılıklarımızın katı gerçekliğidir.

İnsan bedeni, karmaşık ve hassas bir biyokimyasal sistemdir; nefes alıp veren, enerji üreten ve nihayetinde bozulmaya mahkum bir makinedir. Hücrelerimiz her bölünüşte telomerlerimiz kısalır, DNA'mızda mutasyonlar birikir ve zamanın yıkıcı etkisi kaçınılmaz olarak kendini hissettirir. Organlarımız yorulur, işlevleri yavaşlar ve sistemlerimiz birer birer iflas eder. Tıbbın ve bilimin olağanüstü ilerlemesi, bizi bazı hastalıklardan koruyabilir, acıyı hafifletebilir ve ortalama insan ömrünü uzatabilir, ancak nihai kaderimiz olan ölümle olan randevumuzu iptal edemez. Ölümsüzlük, mitolojik bir arzu olmanın ötesine geçememiştir; biyolojik yasalar karşısında şimdilik yenilmiş bir hayaldir.

Bu sınırlılık yalnızca fiziksel çürüme ile de sınırlı değildir. Aynı kırılganlık, zihnimizin ve ruh halimizin en derin katmanlarında da kendini gösterir. İnsan zihni, kendini tanrısal bir güce yükseltme kapasitesine sahipken, aynı zamanda kaygıların, korkuların, derin üzüntülerin ve narsisistik kırılmaların esiri olabilir. En parlak zekalar bile kimyasal dengesizliklerden, travmalardan veya basit bir yorgunluktan mustarip olabilir. Tüm bu psikolojik kırılganlıklar, bizi diğer hayvanlardan ayırdığını düşündüğümüz o yüksek bilincimizin, aslında ne kadar naif ve hassas bir temele oturduğunu kanıtlar niteliktedir.

İşte bu biyolojik ve psikolojik çerçeve, insanın büyüklenmeci tavrının temelsizliğini bir kez daha gözler önüne serer. Kendini evrenin efendisi, yaşamın nihai amacı olarak gören bu varlık, en temelde zamanla sınırlanmış, su ve proteinden oluşan bir et yığınıdır. Tüm o görkemli başarılar, sanat eserleri ve keşifler, bu ölümlü bedenin geçici süreliğine ürettiği faaliyetlerdir. Bu perspektiften bakıldığında, insanın kibrinin, aslında bu dayanıksız yapının kendi kaçınılmaz sonuna karşı geliştirdiği bir savunma mekanizması, bir tür varoluşsal kendini kandırma çabası olduğu söylenebilir.

4. Kültürel Masallar: Anlam Üretiminin Psikolojik Temeli

İnsanın biyolojik kırılganlığı ve kozmik önemsizliği, onu psikolojik bir açmazın içine iter: ölümün kaçınılmaz olduğunu bilen, bu gerçeği kabullenmekte zorlanan ve bu nedenle varoluşsal bir kaygıyla yüzleşmek zorunda kalan bir varlık olmak. Ernest Becker’ın Ölümün İnkarı adlı eserinde derinlemesine işlediği üzere, insanlık tarihi boyunca üretilen tüm kültür sistemleri, nihayetinde bu temel kaygıya bir yanıt, ölüm bilincinin yarattığı ezici baskıya karşı geliştirilmiş bir savunma mekanizmasıdır.

Dinler, uluslar, ideolojiler, sanat akımları ve hatta bilimsel paradigmaların bir kısmı, bireye kendi sınırlı ve geçici varlığının ötesine geçen bir anlam ve süreklilik hissi verir. İnsan, faniliğini ve tek başına hiçliğini kabullenmek yerine, kendisini daha büyük, daha kalıcı ve kutsal addedilen bir yapının parçası olarak konumlandırır. Bu sayede, biyolojik bir organizma olarak sonlu olan varlığı, sembolik bir düzlemde ölümsüzlüğe erişir. Bir ulusa aidiyet, kişiye "şanlı bir tarihin" mirasçısı olduğu hissini verir; birey ölse bile milleti yaşamaya devam edecektir. Bir dine mensubiyet, kişinin ruhunun bedenin ölümünden sonra da var olmaya devam edeceği sözünü vererek ölüm korkusunun üstesinden gelir. Bir ideolojiye gönül vermek ise, kişiyi "tarihin akışını değiştiren" büyük bir mücadelenin neferi haline getirir ve onun faaliyetlerine kalıcı bir anlam yükler.

Bu kültürel sistemler, kolektif bir şekilde üretilmiş ve paylaşılan anlam ağlarıdır. Birey, bu ağlara dahil olmakla, kendi önemsizliğini ve geçiciliğini unutur. Kendisini, önceden çizilmiş bir kaderi, amacı ve değeri olan bir varlık olarak görmeye başlar. İşte insanın büyüklenme kompleksi, tam da bu noktada, bu kültürel masallarla beslenir. Evrenin ıssız bir köşesinde, kısa bir süre için var olan bir canlı, kendisini ebedi ve şanlı bir hikayenin başkahramanı olarak hayal etme lüksüne kavuşur.

Bu bağlamda kültür, ölümün panzehiri olmaktan ziyade, onun varlığını inkar etmek için kullandığımız, büyüklenmeciliğimizi besleyen sembolik bir yakıt haline gelir. İnsan, kendi yarattığı bu anlam kalelerinin ardına saklanarak, en temel korkusuyla doğrudan yüzleşmekten kaçınır. Bu kültürel yapılar, nihai anlamda, ölümlü bir canlının kozmik hiçlik karşısında duyduğu dehşeti dindirmek için anlattığı, kendini kandırma sanatının en sofistike ve kitlesel örnekleridir.

5. İlerleme Yanılsaması: Teknoloji Tanrısı

Modern çağda ise dinlerin yerine teknoloji geçti. İnsan artık kurtuluşu tanrılarda değil, yapay zekâda, genetik mühendislikte ve uzay kolonilerinde arıyor. Transhümanist hareketler, insanın kendi biyolojisini aşacağını ve “tanrılaşacağını” iddia ediyor. Ancak teknoloji de kendi krizlerini yarattı: İklim değişikliği, nükleer silahlar, ekolojik çöküş.

İlerleme, insanın kibirini artırırken kendi sonunu da hazırlıyor olabilir. Teknoloji tanrılaştırıldığında insanlık, aslında kendi yarattığı canavarın kölesine dönüşüyor.

6. Psikolojik Mekanizmalar: Narsisizmin Evrimsel Kökleri

İnsanın kendini evrenin merkezine yerleştirme eğilimi, yalnızca kültürel bir yapı değil, aynı zamanda derin evrimsel köklere sahip psikolojik bir mekanizmadır. Narsisizm, sıklıkla patolojik bir bireysel kişilik özelliği olarak görülse de, aslında türümüzün hayatta kalmasında kritik bir rol oynamış olan adaptif bir eğilimin modern çağdaki aşırı ifadesinden ibarettir.

Evrimsel psikoloji perspektifinden bakıldığında, atalarımızın zorlu koşullarda hayatta kalabilmeleri için belirli bir düzeyde özgüven, ben-merkezcilik ve risk alma eğilimi gerekiyordu. Kendi becerilerine ve önemine inanan, kaynaklar için rekabet eden ve statüsünü yükseltmeye çalışan bireyler, hayatta kalma ve üreme şansını artırarak genlerini sonraki nesillere aktarabildi. Bu anlamda, sınırlı ve kontrollü bir narsisistik eğilim, doğal seleksiyon tarafından desteklenmiş ve psikolojik donanımımızın bir parçası haline gelmiştir (Ryan, 2019).

Ancak modern toplum, özellikle de dijital çağ, bu evrimsel mirasın patolojik ve aşırı bir forma dönüşmesi için ideal ortamı yaratmıştır. Sosyal medya platformları, bireylere kendi imgelerini, başarılarını ve yaşamlarını sürekli olarak küratörlüğünü yapma ve sergileme fırsatı sunar. Bu durum, kişiyi kendi mikro-kozmosunun merkezinde, sürekli beğeni ve onay alan bir "mikro-tanrı" konumuna yükseltir. Bu sanal dünyada, bireysel deneyimler abartılır, önemsiz detaylar büyütülür ve gerçeklikle bağı giderek zayıflayan bir kişisel mitoloji inşa edilir (Twenge, 2013).

Bu bireysel narsisizm, kaçınılmaz olarak kolektif bir insan narsisizmini besler. Kendini diğer tüm canlılardan ve hatta doğanın kendisinden üstün gören bu kolektif benlik algısı, gezegeni ve kaynaklarını sınırsızca sömürme hakkını kendinde görür. Doğayı, üzerinde mutlak hakimiyet kurulacak bir nesne olarak algılarız. Oysa bu üstünlük iddiası tamamen hayali ve kırılgandır. Doğa, insana herhangi bir ayrıcalık tanımaz. Bir deprem, bir virüs pandemisi veya iklim değişikliği gibi küresel bir kriz, insanın tüm büyüklenme iddialarını bir anda yerle bir edebilir. Bu olaylar, bizim kırılgan biyolojik varlıklar olduğumuzu, doğanın karmaşık sistemleri karşısında ne kadar aciz kalabildiğimizi ve nihayetinde onun bir parçası olmaktan öteye gidemediğimizi acımasızca hatırlatır (Fromm, 1973). Bu yüzden, evrimsel bir miras olan narsisizm, varlığımızı tehdit eden bir gurura dönüşmeden önce kendi sınırlarımızı idrak etmemiz gereken bir alandır.^[1]

7. Gerçekle Yüzleşmek: Hiçlikten Anlam Çıkarmak

Kozmik önemsizliğimizle, biyolojik kırılganlığımızla ve kültürel masallarımızla yüzleşmek, nihilizme düşmek zorunda değil. Albert Camus, yaşamın absürtlüğünü kabul etmenin bir son değil, başlangıç olduğunu söyler. Anlamı dışarıda değil, kendi eylemlerimizde bulmamız gerektiğini vurgular.

Gerçekle yüzleşmek, sahte büyüklenmeyi reddetmektir. İnsanın kendisini evrenin efendisi olarak görmek yerine, sınırlı bir canlı olarak kabul etmesi, belki de en büyük bilgeliktir. Çünkü ancak faniliğimizi kabul ettiğimizde yaşamın değerini anlayabiliriz.

8. Sonuç: Kandırmacanın Ötesi

İnsanlık, tarih boyunca kendini kandırdı. Kimi zaman tanrılarla, kimi zaman ideolojilerle, kimi zaman teknolojiyle. Hepsinin ortak noktası aynıydı: Kendi ölümlülüğünü ve önemsizliğini unutturmak. Ancak gerçeği görmezden gelmek, onu ortadan kaldırmıyor.

Büyüklenme kompleksi, aslında kırılganlığın maskesi. Belki de en olgun tutum, maskeyi düşürmek, kendini kandırmaktan vazgeçmek. İnsan, evrenin merkezi değil; ama tam da bu yüzden anlam arayışımız sahici olabilir.