Kanunî Sultan Süleyman “gerçekten söylendiği kadar iyi” miydi?
Yöntem ve Kriterler
Bir hükümdarı değerlendirirken:
Askerî-siyasî performans,
Hukuk-idare ve kurumsallaşma,
Maliye-iktisat ve dünya-ekonomisiyle entegrasyon,
Diplomasi ve deniz gücü,
Kültür-mimari-ilim,
Toplumsal istikrar ve ardıllık (veraseti nasıl yönetti?)
başlıklarına bakmak gerekir. Ayrıca eşzamanlı karşılaştırma (Charles V/Habsburglar; Şah Tahmasb/Safevîler; Valois Fransası) yapınca tablo berraklaşır.
Kısa Kronoloji
1521 Belgrad; 1522 Rodos’un fethi (Akdeniz stratejisinde dönüm).
1526 Mohaç zaferi; Macar krallığının çöküşü.
1529 Viyana Kuşatması (başarısız); 1532 Alman seferi sonuçsuz.
1534 Irakeyn Seferi: Bağdat’ın fethi, Irak/Suriye hattında kalıcı üstünlük. 1555 Amasya Barışı ile Safevî cephesi stabil.
1538 Preveze: Barbaros’la Doğu Akdeniz’de Osmanlı üstünlüğünün tescili.
1541–1543 Budin’in düzenlenmesi, Orta Macaristan’ın ilhakı; Habsburg’la 1547 ve 1562 barışları (statükonun tanınması).
1565 Malta Kuşatması (başarısız); 1566 Zigetvar’da vefat.
1- Askerî-Siyasî Performans: “Altın Çağ”ın iskeleti
Mohaç (1526), Orta Avrupa dengelerini sarstı; Orta Macaristan’ın Osmanlı idaresine girişi Habsburgları kalıcı savunmaya itti. Irakeyn Seferi (1534) ile Bağdat ve Güney Irak’ın elde tutulması, Basra Körfezi ve Kızıldeniz hattını stratejik olarak anlamlı kıldı. Amasya (1555), Safevî cephesinde ilk kalıcı barış ve Osmanlı üstünlüğünün tanınmasıdır. Preveze (1538), Barbaros’un komutasında Venedik-Cenova-İspanya eksenini kırdı; Akdeniz’de 1540’lardan itibaren Osmanlı deniz hakimiyeti konuşulur.
Fakat;
Viyana (1529) ve Malta (1565) kuşatmaları başarısız; 1532 Alman Seferi stratejik sonuç üretmedi. Macaristan’da daimi sınır savaşları (serhad sistemi) uzun vadede maliyet ve insan gücü tüketti.
Dönem, kâmil bir “genişleme + üstünlük” hikâyesidir; fakat tam zaferler (Mohaç/Irak) kadar kalıcı sınır savaşlarının maliyeti de mirasın parçasıdır. “Abartı” değil; ama zafer/başarısızlık karışık ve gerçekçidir.
2- Hukuk-İdare ve “Kanunî” unvanının gerçek anlamı
“Kanunî” lakabı, şer’î hukuku icat ettiği için değil; sultânî (örfî) kanunları sistemleştirip vilayet-vilayet kanunnâmeleri ile tımar, vergi ve ceza düzenlerini kodifiye ettiği için verildi. Bu, Fatih devrinden beri olgunlaşan çizginin en kapsamlı standardizasyonudur. Tahrir defterleri, tımar dağıtım ilkeleri, ceza-mali düzenlemeler: merkezî denetimi artırdı; taşrada öngörülebilirlik sağladı. Bu düzenin zihinsel mimarları arasında Celâlzâde Mustafa, Lütfi Paşa gibi bürokrat-entelektüeller vardır; yani başarı kişisel değil kurumsaldır.
“Kanunî” söylemi öylesine değil, fakat “külliyen yeni bir hukuk yarattı” iddiası da doğru değil; tekgövde bir kodifikasyon ve ‘klasik çağ’ kurumlaşması söz konusudur.
3- Maliye-İktisat: Fütuhatın bedeli, gümüşün şoku
16.yüzyıl ortası “Fiyat Devrimi” (Yeni Dünya gümüşü) tüm Akdeniz’de enflasyonu körükledi; ulufe ve tımar gelirlerinin reel değeri düştü. Osmanlı da bu küresel şoktan muaf değildi. Buna rağmen kapitülasyonlar (Fransızlarla 1530’lar; hukukî metnin tarihine dair akademide tartışma vardır) ve Levant ticareti, İstanbul merkezli tedarik ağını canlı tuttu. Mısır, Suriye, Irak maliyesinin entegrasyonu ve gümrük-ihtisab düzeni, fetihlerin fiskal sürdürülebilirliğini artırdı; ama serhad savaşlarının maliyeti sürekli baskıydı.
Dönem, küresel enflasyon baskısı altında yüksek vergi kapasitesi + işleyen ikmal ağları ile “zor bir denge” kurdu.
4- Diplomasi ve Deniz Gücü: Yeni ittifak geometrisi
Fransa ile ittifak (Franco-Osmanlı ekseni) Habsburglara karşı Avrupa güç dengesini bozdu; Preveze ve sonrasında Cezayir-Toulon hattı bu siyasetin somut yüzüdür. Hint Okyanusu: Portekiz’le rekabet; Kızıldeniz ve Basra odaklı kıyı kontrolü (Aden, Yemen, Basra), baharat rotasına “iç deniz” yaklaşımı; deniz üstünlüğüne dönüşmedi ama koridor güvenliği sağladı.
Akdeniz’de üstünlük, Hint Okyanusu’nda savunucu-koridor stratejisi.
5- Kültür, Mimari, İlim
Mimar Sinan’ın Eseri: Süleymaniye Külliyesi (1550–57) sadece cami değil; medrese, darüşşifa, imaret ile kamusal altyapı. Bu, imparatorluk ideolojisinin taş ve vakıf üzerinden inşasıdır.
Saray atölyeleri (nakkaşhâne), yazma kültürü, vakfiye-külliye politikaları: klasik üslubun kanonlaşması.
“Altın Çağ” terimi en isabetli biçimde mimari-kültürel üretim için kullanılır.
6- Toplumsal İstikrar ve Veraset: Parlaklığın gölgesi
Kalenderoğlu/Celâlî çizgisinin erken işaretleri (1527 Kalender Çelebi isyanı) bastırıldı; fakat bu, Anadolu’nun heterodoks-sosyal fay hatlarının varlığını gösterir.
Harem-hanedan siyaseti: Hürrem Sultan ve Rüstem Paşa eksenindeki denge, Şehzade Mustafa’nın idamı (1553) ve Bayezid’in tasfiyesi (1559) ile sonuçlandı; en yetkin veliahtın kaybı, Selim II gibi daha zayıf bir ardılın gelişini hazırladı. Bu, kurumsal düzen güçlü kalsa da liderlik kalitesi açısından risk doğurdu.
Muazzam kurumsallaşma, veraset-saray içi rekabetin bedellerini tamamen silemedi.
KISA CEVAP
“Abartı mı?” Hayır. Çağdaş Avrupa ve Osmanlı kaynakları ile modern akademi, Kanunî devrini askerî-siyasî üstünlük + hukukî-idari standardizasyon + kültürel zirve olarak tanımlar.
“Kusursuz mu?” Hayır. Viyana/Malta başarısız; serhad savaşlarının maliyeti yüksek; veraset krizi uzun vadeli kalite kaybı yarattı; küresel enflasyon baskısı hissedildi.
“Son hüküm?” Kanunî, klasik Osmanlı düzeninin mimar-uygulayıcısı (tek başına “mucit” değil); “çok iyi” sıfatını kurumsal kalıcılık, hukukî kodifikasyon, bölgesel üstünlük ve kültürel üretim toplamıyla hak eder. Efsane değil; nüanslı bir büyüklük.
Notlar ve Kaynakça
Video karşıma çıkmıştı. Tarafsızlıktan eser yok, izlerken kasıldım açıkçası. Diamond Tema tarihçi değildir. Kanuni'nin dönemini yorumlayamadığını söyler. Burada hem doğru hem yanlışı vardır bu da tarihçi olmamasından kaynaklanır. Yorumları tamamen taraflıdır, bu insanı dinlemek yerine kendiniz öğrenmeyi deneyin. Din konusunda kesinlikle başarılıdır. Lakin herkesin kendi işini yapması makuldür.
Celâlzâde Mustafa, Tabakâtü’l-Memâlik ve Derecâtü’l-Mesâlik (ed., analizleri için bkz. Fleischer).
Kanunnâmeler ve tahrir defterleri (örnekli değerlendirme: İnalcık; Imber).
Venedik elçi raporları (Relazioni)
Halil İnalcık, The Ottoman Empire: The Classical Age 1300–1600.[1]
Colin Imber, The Ottoman Empire, 1300–1650.[2]
Suraiya Faroqhi, The Ottoman Empire and the World Around It.[3]
Caroline Finkel, Osman’s Dream.[4]
Gábor Ágoston & Bruce Masters (eds.), Encyclopedia of the Ottoman Empire.[5]
Palmira Brummett, Ottoman Seapower and Levantine Diplomacy in the Age of Discovery.[6]
Andrew Hess, “The Battle of Lepanto and its Place in Mediterranean History” (Preveze sonrası deniz dengesine dair karşılaştırmalarla okunmalı).
Giancarlo Casale, The Ottoman Age of Exploration (Hint Okyanusu).[7]
Cornell H. Fleischer, Bureaucrat and Intellectual in the Ottoman Empire: The Historian Mustafa Âli (şk. Celâlzâde ve bürokratik zihin dünyası için de önemlidir).[8]
Rifa’at Abou-El-Haj, Formation of the Modern State: The Ottoman Empire Sixteenth to Eighteenth Centuries.
Şevket Pamuk, A Monetary History of the Ottoman Empire (fiyat devrimi ve para).[9]
Salih Özbaran, The Ottoman Response to European Expansion.[10]
Gülru Necipoğlu, The Age of Sinan: Architectural Culture in the Ottoman Empire (Süleymaniye ve külliye sistemi).[11]
Godfrey Goodwin, A History of Ottoman Architecture.[12]
Leslie P. Peirce, The Imperial Harem: Women and Sovereignty in the Ottoman Empire.[13]
Kaynaklar
-
H. İnalcık. (2009). The Ottoman Empire: The Classical Age 1300-1600 (Late Byzantine And Ottoman Studies, 1). ISBN: 9780892413881.
-
C. Imber. (1990). The Ottoman Empire, 1300 - 1650: The Structure Of Power. ISBN: 9780333613870.
-
S. Faroqhi. (2005). The Ottoman Empire And The World Around It (Library Of Ottoman Studies). ISBN: 9781845111229.
-
C. Finkel. (2006). Osman's Dream : The Story Of The Ottoman Empire 1300-1923. ISBN: 9780719555138.
-
G. Ágoston. (2008). Encyclopedia Of The Ottoman Empire. ISBN: 9780816062591.
-
P. J. Brummett. (1994). Ottoman Seapower And Levantine Diplomacy In The Age Of Discovery (S U N Y Series In The Social And Economic History Of The Middle East). ISBN: 9780791417010.
-
G. Casale. (2009). The Ottoman Age Of Exploration. ISBN: 9780195377828.
-
C. H. Fleischer. (1986). Bureaucrat And Intellectual In The Ottoman Empire: The Historian Mustafa Ali (1541-1600) (Princeton Studies On The Near East). ISBN: 9780691054643.
-
Ş. Pamuk. (1999). A Monetary History Of The Ottoman Empire (Cambridge Studies In Islamic Civilization). ISBN: 9780521441971.
-
S. Özbaran. (1994). The Ottoman Response To European Expansion: Studies On Ottoman Portuguese Relations In The Indian Ocean And Ottoman Administration In The Arab Lands During The Sixteenth Century (Analecta Isisiana, #12). ISBN: 9789754280661. Yayınevi: Isis Press.
-
G. Necipoğlu. (2005). The Age Of Sinan: Architectural Culture In The Ottoman Empire. ISBN: 9780691123264.
-
G. Goodwin. (1971). A History Of Ottoman Architecture. ISBN: 9780500274293.
-
L. P. Peirce. (1993). The Imperial Harem: Women And Sovereignty In The Ottoman Empire (Studies In Middle Eastern History). ISBN: 9780195086775.
