Salgında Pik (Tepe, Zirve, Doruk) Noktası: Ne Zaman Ulaşılır ve Hakkında Neler Biliyoruz?

COVID-19 salgını gibi salgınlar sırasında en çok bahsedilen konu, salgının plato yapması veya zirve/tepe/doruk noktasına ulaşması, yani İngilizce-Türkçe tabiriyle "peak yapması" konusudur. Bu, herkesin umutla beklediği bir noktadır, çünkü salgının eksponansiyel (giderek hızlanan) gidişatının kırılmakla kalmadığını, aynı zamanda artık durakladığını göstermektedir. Peki salgınların doruk noktasına ne zaman ulaştığımızı bilebilir miyiz?

Bunun için anlamamız gereken birden fazla kavram var. İlki, daha önce detaylarıyla işlediğimiz S-şeklindeki Eğri kavramıdır. Salgınlar gibi epidemiyolojik olgular ve hatta diğer birçok ekolojik olgu, S-şeklindeki bir eğriyi takip ederler. Yani salgının başlangıcında vaka sayısı yavaş yavaş artar, sonrasında birden hızlanmaya başlar ve müdahaleler yeterli olursa (veya salgın yeterince kişiye bulaşır ve/veya onları öldürürse) gidişat yavaşlamaya başlar ve nihayetinde durulur.

Hatta S-şeklindeki bir eğriyi takip etmeye devam edecek olursanız, özellikle de salgınlar durumunda, yeterince süre geçtikten veya salgın yeterince yayıldıktan sonra bu S-şeklindeki eğrinin tepesi yavaş yavaş aşağı dönmeye başlar ve nihayetinde normal bir çan eğrisi çizerek sıfır noktasına ulaşır. Yani salgına sebep olan virüs, tamamen yok edilmiş olur. Bu durumu, Batı Afrika'daki Ebola salgınını 2014-2016 yılları arasında gösteren gerçek bir grafikte görebilmekteyiz:

Medium

Ancak burada 2 kritik nokta vardır: Birincisi, eğer ki alınan önlemler (ki buna sosyal mesafelendirme, aşılar, ilaçlar, vb. uygulamaların tamamı dahildir), hastalığın temel bulaşıcılık sayısını (R₀ değerini) 1'in altına düşürmeyi başaramazsa ve/veya hastalık sezonluk bir doğaya sahipse, salgın durmaksızın devam edebilir; aralıklarla gelip gidebilir.

Yani durulmuş bir salgın, bitmiş bir salgın olmak zorunda değildir! Dolayısıyla S-şeklindeki bir eğriye kavuşmuş olmak, salgının bittiği ve önlemlerin kaldırılabileceği anlamına gelmez (tabii ki, hastalığı "doğal bir ölüm sebebi" olarak kabullenip de bu ölümlere "alışmaz" isek). Bunu, sezonluk grip ve zatürre ölümlerine ait grafiklerde görebilmekteyiz:

Bloomberg

İkinci ve daha önemli olan nokta ise şudur: S-eğrisinin eksponansiyel kısmı (ortadaki hızla yükselen kısmı) içerisindeyken, salgının hangi noktada duracağını kestirmek çok zordur. Çünkü sosyal mesafelendirme, arttırılmış hijyen, maske kullanımı gibi uygulamaların çalıştığını biliyoruz. Yani bunları uygulamaya başladığımızda, virüsün niteliklerine bağlı olarak muhtemelen birkaç gün, en geç birkaç hafta veya ay içerisinde etkilerini görmeye başlamayı bekleriz. Dolayısıyla salgına yönelik müdahalelerimiz, sunî bir yavaşlama yaratacaktır; bu, bilimin güvenilirliğinin doğrudan bir uzantısıdır. Ancak bu, salgının durduğu veya koşulların değiştiği anlamına gelmez.

Salgının Hangi Tepesi?

Bunu şöyle izah edelim: Salgına yönelik aşı, ilaç veya ezici bir sürü bağışıklığı gibi nihai çözümler üretilmediği veya virüs evrimsel süreçte değişerek niteliği dönüşmediği veya mevsimsel etkiler gibi çevresel şartlara bağlı olarak gidişat yön değiştirmediği müddetçe, insanlar tarafından alınan önlemlerin sıkılaştırılması salgını yavaşlatacak, önlemlerin gevşetilmesi salgını hızlandıracaktır.

Dolayısıyla salgın da yavaşlıyor gibi gözükecek; ancak buna kanarak önlemler gevşetilirse (ve virüsün yayılması için gereken şartlar değişmemişse), salgın geri dönecektir. Bu da, salgın grafiklerinde birden fazla sayıda tepe noktası yaratacaktır. Ayrıca önlemlerin katı olması halinde bile, aradan kaçan veya elde olmayan nedenlerle yeni salgınlar başlayabilecektir. Bu nedenle ara tepe noktaları oluşsa da, salgının genel gidişatı yukarı doğru devam edecektir. Az önceki Ebola grafiğine tekrar bakın. Ama bu defa, işaretlediğimiz tepenin, işaretlediğimiz noktasında olduğunuzu hayal edin.

Ne düşünürdünüz? "Bu salgını durdurduk, başarıyoruz! Aslında o kadar da kötü değilmiş, biraz önlem ile hallettik. Artık normale dönebiliriz."

Eğer böyle düşünüyorsunuz, ardından gelmekte olandan bihabersiniz demektir. Aslında tam olarak "bihabersiniz" demek de doğru değil. Bilimin söylediklerine kulak vermiyorsunuz demektir. Salgın dinamikleri, çok iyi araştırılmakta ve oldukça güvenilir sonuçlar vermektedir.

Epidemiyolojik analizler, virüsler gibi patojenlerin yayılmasını sağlayan dinamikler değişmediği müddetçe salgınların duracağını öngörmemektedir. Bu nedenle önlemleri erken gevşetmek büyük bir hata olacaktır. Minnesota Üniversitesi'nden bulaşıcı hastalıklar uzmanı Michael Osterholm şöyle diyor:

Size biri hangi noktada zirveye ulaşacağımızı söylüyorsa, bilin ki bu, işe yaramaz bir bilgidir.

Oxford Üniversitesi'nde matematiksel epidemiyoloji uzmanı olarak çalışan ve COVID-19 salgını hakkındaki modeller üzerinde de çalışan Robin Thompson ise şöyle diyor:

Bu kadar çok sayıda bilinmeyenin olduğu COVID-19 salgını gibi bir durumda, zirve noktasının ne zaman yaşanacağını herhangi bir isabetlilik düzeyinde belirlemenin imkansız olduğunu söyleyebilirim.

Elbette bu salgın bir noktada bitecek. Elbette nihai zirve noktasına bir zaman ulaşacağız. Buna şüphe yok. Ama Himalaya sıradağlarının zirvelerini düşünün... 6.381 metrelik Yamunotri de "zirve"dir, 7.422 metrelik Yangra da "zirve"dir. 8.850 metrelik Everest de "zirve"dir. Hangi zirvede olduğunuzu bilmiyorsanız, düşüşünüz de o kadar acı verici olacaktır. Warwick Üniversitesi'nde salgına yönelik matematiksel modeller geliştiren Mike Tildesley şöyle diyor:

Eğer büyük bir salgının etkilerini ötelemek istiyorsanız, sadece ortalama zirveye ulaşma sürelerine bakmak yetmez; aynı zamanda en kötü senaryoya da odaklanmak gerekir.

Bu nedenle zirvenin analizini doğru yapmak, politik ve ekonomik gerekçelerle epidemiyolojik gerçekleri görmezden gelmemek, Dünya çapında milyonlarca insanın hayatta kalması ile kalmaması arasındaki çizgiyi belirlemektedir.