SARS-Cov-2 Koronavirüs Aşısı Ne Zaman Hazır Olacak ve Nasıl Çalışacak?

SARS-CoV-2 için bir aşı var mı? İnternette bu soruya cevap arayan çok sayıda makale ve paylaşım var. ABD'nin en üst düzey enfeksiyon uzmanı olan Dr. Anthony Fauci, aşının gelmesine en az 12-18 ay olduğunu söylüyor.

Sorun şu ki, klinik araştırma evresine giren aşıların büyük bir kısmı başarıya ulaşamıyor. Sayı vermek gerekirse, klinik deneme evresine ulaşan aşıların sadece %10 civarı ABD Gıda ve İlaç Başkanlığı'ndan onay alabiliyor. Geri kalanının ya etkili olmadığı anlaşılıyor, ya daha iyi alternatifleri olduğu ortaya çıkıyor, ya da yan etkileri kabul edilebilir olan düzeyin ötesinde oluyor.

The New York Times

Daha da fenası, bugüne kadar koronavirüslere karşı üretilmiş hiçbir aşımız yok ve bugüne kadar üretilen en hızlı aşı bile 4 senede üretilebildi. Bugüne kadar ürettiğimiz bazı aşıların üretim süreleri şu şekilde:

• Suçiçeği Hastalığı: 28 yıl
• FluMist Sprey Grip Aşısı: 28 yıl
• İnsan Papillomavirüsü (HPV): 15 yıl
• Rotavirüs: 15 yıl
• Çocuk Kombinasyon Aşısı: 11 yıl
• COVID-19 Hedefi: 18 ay

Bu süre, ekonomi veya halkın sosyal mesafelendirme uygulamalarına dayanabileceği bir süre değil. Ancak bilim insanları da, ürettikleri ilk aşıları rastgele bir şekilde insanlara saplayıp sonuçları görmüyorlar. Aşı üretimi zorlu, bilimsel, aşırı sıkı denetlenen ve çok güvenli bir süreç. Aşılar önce hayvan dokularında ("hayvan deneyleri"), sonra çok küçük bir grup insanda (Faz 1 Klinik Deneyler), sonrasında giderek artan sayıda insan denekte (Faz 2, Faz 3 ve bazen Faz 4 Deneyler) deneniyor. Her bir basamakta sonuçlar ilan edilip, ek izinler alınıyor. Eğer yeterince başarılı sonuçlar üretilemezse, izinler iptal edilebiliyor.

İşte bu nedenle, şu anda SARS-CoV-2 için onaylanmış bir aşı bulunmuyor. Her ne kadar çok sayıda firma, geliştirmekte oldukları aşı adaylarını ilan etmiş olsalar da şu anda süregelen salgında aşıların önemli bir rol oynama ihtimali oldukça düşük. Yale Üniversitesi Tıp Fakültesi'nde immünobiyoloji profesörü ve Howard Hughes Tıp Enstitüsü'nde araştırmacı olarak çalışan Akiko Iwasaki şöyle diyor:

Eğer bu aşıyı sıradan yolları takip ederek üretecek olursak, 18 ay hedefini tutturmamız imkansız. Ama sonuçta aşı deneyi yaptığımız kişilere öylece koronavirüs de bulaştırıp deney yapamayız. Bu nedenle, New York gibi salgından ağır etkilenen yerlerde aşıları deneyip, deneklerin doğal seyrinde hastalığı kapmalarını beklemek zorundayız. Bu da, aşı üretim sürecini aşırı yavaşlatıyor. COVID-19 aşısını hızlandırma yolu, bu süreçleri hızlandırmaktan geçiyor. Ancak attığımız her adımda riskleri de doğru bir şekilde hesaplamak ve ölçmek zorundayız.

Amerika Birleşik Devletleri'nde aşı adaylarının birkaç hafta içinde uygun klinik-öncesi, klinik, denetim ve üretim süreçlerinden geçmesi mümkün değil. Tipik olarak, salgın olmayan durumlarda bir aşının üretimi 1 milyar dolar civarında bir masrafa sahip ve çoğu zaman onaylanması için birçok yıl geçmesi gerekiyor (Dunn, 2020). Bunu demişken, bir salgın sırasında bu süreçte bazı gevşemeler yaşanabiliyor ve daha uygun aşı adaylarının giderek artan hızlarda üretimini sağlayan platform teknolojilerini geliştirme konusunda da giderek iyileşiyoruz.

COVID-19'a neden olan SARS-CoV-2 virüsüne karşı aşı üretme konusunda da biraz avantajlıyız; çünkü bu virüs, SARS hastalığına neden olan SARS-CoV-1 virüsüne %80 civarında benzer bir yapıya sahip. Zaten COVID-19 testlerini bu kadar hızlı geliştirebilmemizin sebeplerinden birisi de bu. Düşman, çok yabancı değil!

Potansiyel Aşı Adayları

Normalde aşıların geliştirilebilmesi için öncelikle maddi kaynak bulunması ve ilgili kurumlardan izinler alınması gerekiyor. Sonrasında, yapılan çalışmaların sonuçları, bir yapbozun parçaları gibi, tek tek birleştiriliyor ve aşı, bu zorlu çabanın bir ürünü olarak çıkıyor. Ancak şu anda normal zamanlardan geçmiyoruz; dolayısıyla işler de normalde olduğu gibi yürümüyor.

Küresel olarak SARS-CoV-2 teröpatik süreci içinde 15 potansiyel aşı adayı var (Pang, vd. 2020). 5 Mayıs 2020 itibariyle Bioworld, toplamda 254 ilaç ve 95 ayrı aşı çalışması olduğunu raporluyor. Baylor Tıp Fakültesi Ulusal Tropikal Tıp Okulu'ndan Dr. Peter Hotez şöyle diyor:

Eğer aşı üretimini 18 aya indirmek istiyorsanız, yarışa olabildiğince fazla sayıda at sokmanız gerekiyor.

Bu adaylar çok sayıda değişik teknoloji kullanıyor ve bunlar arasında mesajcı RNA (mRNA), DNA-temelli, nanoparçacık, sentetik ve modifiye edilmiş virüs-benzeri parçacıklar bulunuyor.

Bunlar arasından en olası 2 adaydan biri Inovio Pharmaceuticals, diğeri ise Moderna Therapeutics (NIAID işbirliği ile) üretilmekte. Bunların her ikisi de "platform teknolojileri" adı verilen şemsiye bir terim altında kalan spesifik mekanizmalara dayanıyor. Bir diğer deyişle her iki aşı içinde de bir çeşit birincil nükleik yapı (bu durumda RNA veya DNA) bulunuyor ve bu nükleik yapı, ilgi duyulan virüse ait özel gen dizilerini içerebilecek düzeyde esnek yapıda. Bu sayede söz konusu yapı, birçok farklı virüse uygun olacak biçimde adapte edilebiliyor. Bunlara "platformlar" deniyor, çünkü SARS-CoV-2 gibi yükselen virüslere karşı aşı adayı üretme sürecini daha verimli hale getiriyorlar.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Her iki aday da kısmen de olsa Epidemik Hazırlık İnovasyonları Koalisyonu (CEPI) tarafından maddi olarak destekleniyor. CEPI, devlet, özel, filantropik ve sivil tolum örgütlerinin işbirliğiyle kurulmuş küresel bir ortaklık. Bunların hepsi, yükselen bulaşıcı hastalıklara karşı üretilen aşıların geliştirilme sürecini hızlandıracak ve salgınlar sırasında bu aşıları erişilebilir kılacak kaynaklara sahipler. Aşı adaylarının birçoğunun Faz-1 Klinik Deneylere başlaması en azından 1 yıl alacak olsa da, CEPI tarafından desteklenenler bu süreci daha hızlı bir şekilde atlatabilirler (Pang, vd. 2020).

Inovio aşısı DNA-temelli bir aşı (Pang, vd. 2020). Şu anda klinik-öncesi geliştirme aşamasında bulunuyor ve Faz-1 testlerinin başlaması için daha birkaç ay gerekiyor. Faz-1 Klinik Deneyleri sırasında genellikle 20-100 adet sağlıklı insan denek üzerinde aşı test ediliyor ve bu sayede aşının güvenliği ve ideal dozu tespit edilebiliyor.

Madison

Moderna-NIAID aşısı ise bir mRNA aşısı. Tipik olarak mRNA aşıları içinde hedef antijen için bir açık okuma çerçevesi (İng: "open reading frame" veya kısaca ORF) ve terminal çoklu-(Adenin) kuyruğa sahip bir okunmamış bölge (UTR) bulunuyor. Teorik olarak, aşının verilmesinden sonra mRNA aşıları okunarak bir antijenin üretilmesini sağlıyor ve bu antijen bir savunma tepkisini tetikliyor (Zhang, vd. 2019).

Yakın geçmişte Moderna aşı üretimini hızlandırdı ve aşısını NIAID'e göndererek Faz-1 deneyler için işlemleri başlattı. Hedef, aşıların güvenliğini ve immünojenesitesini (savunma tepkisi üretebilirliğini) test edebilmek. Bu deneyin Nisan 2020'nin sonunda başlaması ve ön sonuçların Temmuz veya Ağustos 2020 gibi alınması bekleniyor (Loftus, 2020). Ocak 2020'de Çinli bilim insanları tarafından virüsün genetik dizisinin tamamlandığını öğrendikten sonra Moderna'nın aşıyı bu kadar kısa sürede geliştirip üretime hazırlaması olağanüstü bir başarı. NIAID Başkanı Dr. Anthony Fauci'nin söylediğine göre, 2002 yılında Çin'de görülen SARS-CoV salgını sırasında NIAID'in işlevsel bir aşıyı insan deneylerinin ilk fazına uygun hale gelecek biçimde üretmesi 20 ay almıştı (Loftus, 2020).

The New York Times

Buna rağmen Moderna'nın aşı adaynının SARS-CoV-2'ye karşı etkili olacak düzeyde bir savunma tepkisi yaratıp yaratmayacağı belli değil. Gen-bazlı platform teknolojilerinin başarısı, viral genomun belirli segmentlerini hedef alma becerisine bağlıdır. Bu sayede konakta savunma tepkisi tetiklenebilir. Her ne kadar savunma tepkisini tetikleyen gen dizileriyle ilgili eğitimli tercihlerde bulunabiliyor olsak da, yaptığımız tercihin gerçekten de optimal dizi olup olmadığı insan deneyleri tamamlanana kadar belirlenemiyor (Loftus, 2020). Ayrıca bu gen-bazlı teknolojiyi kullanan, onaylanmış bir insan aşısı bulunmadığı için, bu tarz bir aşının da herhangi bir öncülü bulunmuyor. Virolog Dr. Jose Esparza, Moderna'nın aşı adayıyla ilgili olarak şunları söylüyor:

RNA aşısının bu kadar hızlı üretilebilmesi harika! Ancak klinik-öncesi deneyler, insanları içeren ve ufak çaplı Faz-1 deneylere geçmeden önce aşının güvenliğini tespit edebilmek açısından büyük öneme sahip. Bağlanmanın yaşanıp da antikorların nötralize edilmediği durumlarda potansiyel olarak tetiklenebilen "Antikora Bağlı Bulaşıcılık Artışı" olgusuna ek olarak dikkat edilmeli.

The New York Times

Gerçekten de, bir aşının hızlı bir şekilde üretilip, hızla Faz-1 Klinik Deneylerin yapılabiliyor olması, aşının işlevsel olacağını garanti etmiyor. İnsan deneyleri tamamlanana kadar Moderna ve NIAID tarafından seçilen gen dizilerinin yeterli savunma sistemi tepkisini tetikleyerek savunma sağlayıp sağlayamadığını bilemeyeceğiz. Ve hatta ilk deneyler umut verici sonuçlar verse bile, aşının halk arasında genel geçer olarak kullanılabilirliği, ileri faz deneylerin ve yasal düzenlemelerin gerekmesinden ötürü 2021'den erken olmayabilir.

Şu ana kadar SARS-CoV-2'ye karşı en iyi koruma, CDC gibi güvenilir kaynaklardan gelen bilgilerdir: hastalarla yakın temastan kaçının; gözünüze, burnunuza, ağzınıza dokunmayın; hastaysanız evden çıkmayın; öksürürken ve hapşırırken bir mendil kullanın ve sonrasında mendili çöpe atın; sık sık dokunduğunuz yüzeyleri dezenfekte edin ve temizleyin; maske takın.