Bir Hastalığın Temel Bulaşıcılık ve Üreme Katsayısı (R0 Değeri) Nedir? Nasıl Hesaplanır?

Koronavirüs salgını sırasında kitlesel olarak öğrenilen yeni bilimsel kavramlardan birisi temel üreme sayısı veya temel bulaşıcılık katsayısı gibi isimlerle bilinen ve $R_0$ olarak gösterilen bir kavram oldu. Temel bulaşıcılık katsayısı, basitçe, virüsün bulaştığı her bir kişinin kendisinden başka ortalamada kaç kişiye bulaşabileceğini gösteren bir sayı.

Örneğin COVID-19 salgınına sebep olan SARS-CoV-2 virüsünün temel bulaşıcılık katsayısının 1.4-2.5 arasında olduğu düşünülüyor; yani virüsün bulaştığı her bir kişi, kendisinden başka ortalamada 1.4 ila 2.5 kişiye (ya da kabaca 1-3 kişiye) bulaştırabiliyor. Bu sayı, MERS salgınında görülen 0.7 civarındaki temel üreme sayısından epey büyük. SARS için bu değer 2-5 arasıydı ve bu salgın sırasında 8000 insan hastalanmış ve en az 774 ölüm yaşanmıştı.

Temel bulaşıcılık katsayısı önemli bir sayı, çünkü bu sayıdan yola çıkarak salgının küresel bir krize dönüşüp dönüşmeyeceği, eğer dönüşecekse de bu şekilde bir salgına dönüşmesinin önüne geçmek için virüsün bulaşıcılığının ne kadar önlenmesi gerektiği tespit edilebiliyor.

R₀ Nasıl Hesaplanıyor?

$R_0$ sayısı basitçe birkaç sayıyı çarpıp bölerek hesaplanılan bir sayı değil; dolayısıyla dikkate alınması gereken bazı kritik faktörler bulunuyor. Bu faktörleri şöyle sıralamak mümkün:

Enfekte Dönem

Bazı hastalıklar, diğerlerine göre daha uzun süre bulaşıcı kalabilmektedir. Örneğin ABD Hastalık Kontrol ve Önlem Merkezine (CDC) göre gribe yakalanan yetişkinler 8 güne kadar hastalığı başkalarına bulaştırabilirler; ancak çocuklarda bu süre 2 hafta kadardır. Bir hastalığın enfekte dönemi ne kadar uzunsa, o kadar fazla kişiye bulaşma ihtimali olacaktır. Yani daha yüksek enfekte dönem, daha yüksek bir $R_0$ sayısı ile sonuçlanır.

NPR

Temas Oranı

Eğer bulaşıcı hastalığa sahip bir insan kimseyle temasa geçmezse, hastalık da pek fazla yayılamayacaktır. Ama örneğin SARS-CoV-2 gibi solunum yollarıyla bulaşan bir hastalığın taşıyıcısı bir bara, konsere, toplantıya gidecek olursa, çok sayıda insanla temasa geçecek demektir. Bu da hastalığın bulaşıcılığını arttırır. Dolayısıyla yüksek temas oranı daha yüksek bir $R_0$ sayısına neden olacaktır. İşte bu nedenle salgınlar sırasında sosyal mesafelendirme önlemleri büyük önem taşımaktadır.

Bulaşım Yolu

SARS-CoV-2 gibi bazı virüsler solunum yoluyla bulaşır ve dolayısıyla her zaman fiziksel temasa gerek olmayabilir. HIV gibi bazı diğer virüsler ise cinsel temas veya kan temasını gerektirir - ki bu, yanlışlıkla yapılması çok daha zor bir temas yöntemidir. Bu nedenle bazı hastalıklar çok hızlı yayılırken, bazı diğerleri çok daha kısıtlı bir bulaşım yoluna sahiptir. Daha kolay bulaşım yoluna sahip hastalıklar, daha yüksek bir $R_0$ sayısına neden olacaktır.

MDPI

R₀ Sayısı Neden Önemli?

$R_0$ sayısı, bir salgının gidişatı hakkında bize ön bilgi verebilmesi açısından büyük öneme sahip:

• $R_0$ değeri 1'den küçükse, her bir enfeksiyon, ortalamada 1'den az sayıda yeni enfeksiyona yol açabiliyor demektir. Bu durumda viral enfeksiyonlar giderek sönümlenecek ve salgın duracaktır.
• $R_0$ değeri 1 ise, her bir enfeksiyon, ortalamada 1 diğer enfeksiyona yol açıyor demektir. Bu durumda hastalık varlığını koruyacak; ama ne salgına dönüşecek ne de sönümlenecektir.
• $R_0$ değeri 1'den büyükse, her bir enfeksiyon, ortalamada 1'den daha fazla sayıda yeni enfeksiyona yol açabiliyor demektir. Bu durumda hastalık bir yerel salgına (epidemik) veya küresel salgına (pandemik) dönüşebilir.

Yani bir virüsün küresel salgına dönüşebilmesi için gereken unsurlardan birisi $R_0$ değerinin 1'den büyük olması. Bu, tek başına yeterli olmayabilir; ancak salgına giden yola işaret eden önemli faktörlerden birisi bu.

Gerçekten de, yukarıdaki sayıları kıyaslayacak olursanız, MERS düşük $R_0$ değeri dolayısıyla çok ciddi bir küresel salgına dönüşmemişti; ancak SARS, COVID-19 gibi bir pandemik olmasa bile 26 ülkeyi etkileyen büyük bir epidemik salgına (çok sayıda ülkeyi etkileyen ama küresel olmayan salgına) dönüşmüştü.

Dolayısıyla SARS-CoV-2'nin 1.4-2.5 düzeyindeki değeri, küresel salgın ihtimaline işaret ediyordu. Buna ek olarak, an itibariyle eldeki veriler, virüs bulaşabilirliğinin en az %60'ı bloke edilmezse, salgının önüne geçemeyeceğimizi gösteriyordu. Gerçekten de Dünya Sağlık Örgütü, COVID-19 salgınının tüm Dünya'ya yayılması sonrasında, 11 Mart 2020'de salgını bir "pandemik" (küresel salgın) ilan etti.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Hastalığın nasıl bulaştığı önemli, çünkü SARS ve MERS salgınlarında her hasta eşit derecede bulaştırıcı değildi; bazı hastalara süperbulaştırıcı adı verilmişti çünkü çok daha fazla insana, çok daha hızlı bir şekilde virüsü bulaştırabiliyorlardı. Eğer SARS-CoV-2 için de böyle bir durum varsa, bu kişilerin erken tespiti büyük önem arz edebilir.

R₀ Değeri Dikkatli Okunmalı!

Ancak $R_0$ değeri ile ilgili dikkatli olunması gereken birçok detay bulunuyor. Örneğin bu sayının geçerli bir sayı olabilmesi için, bir popülasyondaki insanların tamamının hastalığa açık olması gerekiyor. Yani, $R_0$ sayısından söz edebilmemiz için:

• o hastalığa karşı kimse aşılanmamış olmalıdır,
• o hastalığı daha önce kimse atlatmamış olmalıdır,
• hastalığı kontrol etmenin basit bir yolu bulunmamalıdır.

Dikkatinizi çekecek olursa, aşina olduğumuz hastalıkların ezici çoğunluğu bu üç unsurdan en az bir tanesini, tıp ve modern bilim sağ olsun, ihlal etmektedir ve bu nedenle $R_0$ değerlerinden pek söz edilmez.

R₀ Değeri Salgın Boyunca Değişebilir!

Ayrıca bu sayının bir salgın boyunca değişebildiği, dolayısıyla düzenli olarak takip edilmesi gerektiği hatırlanmalı. Daha yüksek $R_0$ değeri, daha "kötü" bir salgına işaret etmek zorunda değil! Örneğin sezonluk gribin $R_0$ değeri 1.3 civarında; ancak her yıl milyonlarca insanı hasta ediyor. SARS ise, 2-5 arasında olan öldürücülük oranıyla, dediğimiz gibi sadece 8.000 kişiyi hasta etti. Dolayısıyla $R_0$, bir hastalığın yayılma hızına, öldürücülüğüne, vb. diğer kritik faktörlere yönelik bilgi vermiyor.

R₀ Değeri Tekrar Salgınlarında Değişebilir!

Sadece bu da değil: Aynı salgın, evrim nedeniyle tekrar ettiğinde de $R_0$ değeri değişebilir. Buna bir örnek olarak, toplamda 50 milyon insanı öldüren 1918 domuz gribi ("İspanyol Gribi") salgını verilebilir. BMC Medicine dergisinde yayınlanan bir makaleye göre bu hastalığın $R_0$ değeri 1.4 - 2.8 arasındaydı (bu açıdan SARS-CoV-2 ile oldukça benzer olduğu söylenebilir). Ancak hastalık 2009 yılında geri geldiğinde, $R_0$ değeri 1.4-1.6 arasında seyretti. Ayrıca aşı teknolojimiz sayesinde 2009 salgını 1 milyon insana bulaştı ve 200.000 civarında insanı öldürdü.

Inside Edition

R₀ Değeri Yanıltıcı Olabilir!

Ayrıca sadece $R_0$ değerinden salgın beklentisine ulaşmak da sadece genel bir çerçevedir ve her zaman salgının boyutunu öngörmemizi sağlamaz. Örneğin 2 senaryo düşünün:

1. Bir salgında her bir hasta 2 diğer kişiyi de hasta ediyor. Yani $R_0=2$.
2. Bir diğer salgında tek bir süper-bulaştırıcı 100 kişiyi hasta ediyor, diğer 49 diğer hasta başka kimseyi hasta etmiyor. Yani $R_0=2$.

$R_0$ değerleri aynı; ancak tehdit bambaşka! Dolayısıyla viroloji (veya diğer bilim dallarında) etraflıca bilgiye sahip olmadan veri yorumlamaya çalışmamakta fayda var. Veriler çoğu durumda herkese açık ve herkes analiz yapabilir; ancak karmaşık sistemleri tekil sayılara indirmek anlam kaybına yol açar.

Sonuç: Aşılar En Büyük Silahımız!

Burada bir parantez açalım: Kızamık için bu $R_0$ değeri 12-20 arasındadır (ortalamada 18 civarındadır)! Ve işte tam da bu nedenle aşılar müthiş bir öneme sahip; çünkü hastalık yapıcı unsurların, yani bakteri ve virüs gibi patojenlerin yayılabilirliğinin önüne geçmekte kullanabileceğimiz en güçlü silah, adeta salgınlara karşı bir duvar görevi gören aşılar.

Aşılarla ilgili daha fazla bilgiyi buradan alabilirsiniz.