Homo Economicus Nedir? İnsan Davranışlarını, Mükemmel Akılcı ve Kusursuz Tutarlılık ile Modelleyebilir miyiz?

Homo economicus terimi, "ekonomik insan" anlamına gelir ve insanların kusursuz akılcılık, sınırsız bilişsel kapasite, bilgiye mükemmel erişim, dar bir yelpazede tutarlı ve sadece kendisiyle ilgilenen hedefleri olan, ideal karar verme makineleri olduğunu ileri süren bazı ekonomik teorilerde insanı tasvir etmekte kullanılır.

Kabaca, Homo economicus'un yalnızca kâr gibi şeyleri maksimize etmeyi önemseyen ve bu hedefi en elverişli şekilde takip etmelerine olanak tanıyacak kararlar alabilen bir insan olarak görülebileceği anlamına gelir.

Örneğin, Homo economicus modelinin, bir kişinin süpermarketteki davranışını tahmin etmek için kullanıldığını düşünürsek: Mağazadaki her bir ürün hakkında bilinmesi gereken her şeyi bildiğini ve bu bilgilerini temel ihtiyaçların karşılanması için ihtiyaç duyulan en uygun ürünü seçerken kullanabileceğini dikkate alan biri "Homo economicus" olarak nitelendirilirdi.

Homo economicus modeli birçok teoride, özellikle ekonomi alanında olmakla beraber ekonomi dışı alanlarda da rol oynar. Bu nedenle ve bu modelle bağlantılı olarak ortaya çıkan sorunlar nedeniyle bunu anlamak önemlidir.

Bu kapsamda, bu makalede Homo economicus kavramı hakkında daha fazla bilgi edinecek, neden eleştirildiğini görecek, insanların karar verme süreçlerinde rol oynayan alternatif modelleri keşfedecek ve bu bilgiyi pratikte nasıl kullanabileceğinizi öğreneceksiniz.

Homo economicus'un Belirleyici Özellikleri

Homo economicus, tarih boyunca farklı taraflarca değişik şekillerde kavramsallaştırılmıştır. Bununla birlikte, genel olarak Homo economicus'u karakterize eden birkaç özellik vardır:^{[1], [2], [3]}

• Kusursuz akılcılık: Homo economicus, herhangi bir önyargıdan etkilenmeden tamamen rasyonel bir şekilde kararlar verebilir.
• Sınırsız bilişsel kapasite: Homo economicus; miktarı, kalitesi veya karmaşıklığı ne olursa olsun, sahip oldukları her türlü bilgiyi işlemden geçirebilir.
• Mükemmel bilgi: Homo economicus, vermek zorunda oldukları kararlarla ilgili bilgilere erişebilir.
• Dar çaplı kişisel çıkarlar: Homo economicus sadece kendisine faydalı olmakla ilgilenir ve başka kimseyi umursamaz.
• Fayda ve kârı maksimize etmeye odak: Homo economicus'un temel amacı, tüketiciyse faydayı en üst düzeye çıkarmak ve üreticiyse maksimum kârı elde etmektir.
• Tercih tutarlılığı: Homo economicus'un tercihleri ve hedefleri zaman içinde nispeten tutarlı kalır.

Bu özelliklere dayanarak, Homo economicus'a örnek vermek gerekirse; yalnızca yatırımlarından elde ettikleri kârı maksimize etmeyi önemseyen ve konuyla ilgili var olan tüm bilgileri dikkate alarak ve herhangi bir önyargı veya kısıtlamanın etkisi altında kalmadan akılcı biçimde bilgiyi işleyerek bu hedefe mümkün olan en uygun şekilde ulaşabilen bir yatırımcı buna bir örnek olabilir.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor. Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak... Daha fazla göster

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Not: Bu nitelikler ve genel olarak Homo economicus modeli, teorilerinin ispatlarında bu modeli kullananlar tarafından her zaman açıkça belirtilmezler. Bu, teorilerinde Homo economicus modelini ele alan birinin, insanların her zaman onunla tutarlı bir şekilde hareket ettiğini varsaymasına rağmen onun adından söz etmeyebileceği anlamına gelir.

Homo Economicus'a Yönelik Eleştiriler

Homo Economicus'un Tarihi

"Homo economicus" terimi, 19. yüzyılın sonlarında, arkasında yatan kavramı yarattığı söylenen John Stuart Mill'in ekonomik teorilerini eleştirmek için kullanıldığında doğmuştur.^[4]

Oxford English Dictionary'ye göre terimin yazılı olarak en erken kullanımı, Charles Stanton Devas'ın 1883 tarihli The Groundwork of Economics kitabında yer almaktadır ve burada "Mill'in yalnızca Homo economicus'u, yani dolar avlayıcı bir hayvanı incelediği" belirtilmektedir.

İngilizcedeki eşdeğer bir terimin benzer bir kullanımı, kısa bir süre sonra, John Kell Ingram'ın 1888 tarihli A History of Political Economy adlı kitabında ortaya çıktı. Burada Ingram, Mill'in teorilerine basitçe para kazanan hayvanlar olarak tasvir edilen "gerçek değil, hayali olan ekonomik insanlarla" uğraştığını söyleyerek saldırdı.

O zamandan beri Homo economicus kavramı, çeşitli ekonomik modellerde yaygın olarak kullanılmaktadır. Ayrıca çeşitli nedenlerle büyük ölçüde eleştiriye maruz kalmıştır.^{[5], [6]} Çünkü insan davranışını yeterince anlamlandıramamış, genellikle özgecilik ve etik değerler gibi kavramları ve sosyal etkileşimlerin etkisini göz ardı etmiştir.^{[7], [8]}

Günümüzde “Homo economicus” terimi, ona dayanan ekonomik teorileri eleştirmek için sıklıkla kullanılmaktadır. Bununla birlikte kavramın kendisi, kullanılan ekonomik ve psikolojik modelleri basitleştirmek için araştırma ve pedagojide hala sıklıkla kullanılmaktadır. Bu gibi durumlarda, Homo economicus modelinin sınırlamaları bazen açıkça belirtilir; ancak her zaman durum böyle değildir.

Not: Homo economicus'un eleştirileri, karar vericilerin bu kavramsallaştırılmasının tamamen geçersiz olduğu anlamına gelmez ve bireyler veya gruplar olsun, bazı varlıklar bazen bir dereceye kadar bu modelle uyumlu bir şekilde hareket eder.^[9] Bu nedenle, Homo economicus modeliyle ilgili sorunlar, modelin sınırlamaları, kendisini baz alan teorileri geçersiz kılacak biçimde ihmal edildiğinde ortaya çıkar. Örnek olarak bir teori, insanların her zaman mükemmel rasyonel bir şekilde kararlar aldıkları fikrine dayandığında ortaya çıkabilir.

Homo Economicus ve Davranış Ekonomisi

Richard Thaler ve Cass Sunstein, Nudge: Improving Decisions About Health, Wealth, and Happiness başlıklı kitaplarında şöyle yazıyorlar:^[10]

Ekonomi ders kitaplarına bakarsanız, Homo economicus'un Albert Einstein gibi düşünebileceğini, IBM'in Büyük Mavi bilgisayarı kadar bellek depolayabileceğini ve Mahatma Gandhi'nin iradesini kullanabileceğini öğreneceksiniz. Ciddiyiz. Ama çevremizdekiler öyle değil. Hayatımızdaki insanlar, hesap makineleri yoksa bölme konusunda sıkıntı yaşarlar, bazen eşlerinin doğum gününü unuturlar ve yeni yıl gününde içkiden ötürü sersem olurlar. Onlar Homo economicus değil, Homo sapiens'lerdir.

Homo economicus modelinin insan davranışını doğru bir şekilde yansıttığı fikri, bireylerin ve grupların nasıl karar aldıklarını inceleyen davranışsal ekonomi alanında yapılan birçok sayıda çalışma ile çürütülmüştür.^{[7], [11]}

Örneğin, çalışmalar, bir davranış kişisel çıkarlar tarafından yönlendirilmese bile, insanların karşılıklı davranışlarda bulunduğunu göstermiştir.^[12] Bu, bir işten elde edebileceği bir çıkar olmaksızın bir kişinin olumlu davranışlar için birini ödüllendirebileceği veya olumsuz davranışlar için cezalandırabileceği anlamına gelir. Bu, bir Homo economicus'tan beklenen davranışla çelişir.

Homo economicus modeliyle ilgili bir başka sorun ise, insanların sınırlı rasyonelliğe sahip olduklarının gösterilmiş olmasıdır. Bu da karar verme yeteneğimizin bilişsel sistemimizin sınırlamaları tarafından kısıtlandığı anlamına gelir. Buna göre, bilgiyi işleme ve karar verme biçimimizdeki sistematik kusurlar olan çeşitli bilişsel önyargıların bir sonucu olarak genellikle irrasyonel ve optimal olmayan kararlar alırız.

Bu tarz önyargılara bir örnek olarak "devekuşu etkisi" verilebilir. Bir bilişsel önyargı olan bu etki, insanların hoşnut olmayacakları bilgilerle karşılaşmalarına, bu bilginin onların yararına olacağı durumlarda bile erişimine zemin hazırlayacak durumlardan kaçınmalarına neden olur. Örneğin, devekuşu etkisi, bir kişinin, birisinin yaptığı bir finansal yatırımı kontrol etmekten kaçınmasına neden olabilir. Bu haberleri edinmek bilinçli bir karar vermelerine ve dolayısıyla kayıplarını en aza indirgemelerine yardımcı olsa bile, kötü haberleri duymaktan korkarak bundan sakınırlar.

Önyargılı bir düşünce biçimine sahip olmanın her zaman olumsuz bir şey olmadığını akılda tutmak önemlidir. Aksine, zihinsel kısa yollara ve önyargılara güvenmek, bazı durumlarda, belirsizlik söz konusu olduğunda veya bir kişinin mümkün olan en kısa sürede karar vermesi gerektiğinde olduğu gibi nispeten olumlu sonuçlara yol açabilir.^[13] Bununla birlikte, insanların mantıklarında bilişsel önyargılar ve kusurlar sergilemeleri, yine de Homo economicus kavramına karşı bir tez görevi üstlenmektedir.

Agora Bilim Pazarı

Postmodern Pazarlama Yorumları

Pazarlama üzerine yapmış olduğu çok sayıda araştırmayla ülkemizde bu sektöre yön veren önemli akademisyenlerden biri olan Prof. Dr. Yavuz Odabaşı, daha önce Postmodern Pazarlamayı Anlamak kitabında derlenen ve oldukça ilgi gören yazılarına Postmodern Pazarlama Yorumları ile devam ediyor. Çeşitli ulusal gazete ve dergilerde yayımlanmış yazılarından oluşan bu seçkide de yazar, günümüzün en yeni pazarlama yöntemlerine odaklanıyor.

Toplumlar sürekli bir değişim halindeyken ve her yeni çağın kendi değerleri ve ruhu oluşurken,

pazarlamanın bu değişimin dışında kalması düşünülemez. “Postmodern” olarak tanımlanan çağımızda teknolojinin içine doğmuş bir kuşak (Z kuşağı) hâkim hale gelirken, pazarlama sektörü bu kuşağı yakalamak için neler yapıyor? Küreselleşmenin, dijitalleşmenin, çevre bilincininin ve bilinçli farkındalığın önde gelen değerler olduğu postmodern dünyamızda tüketicinin taleplerine nasıl karşılık veriliyor? Peki, tüm dünyayı kasıp kavuran pandemi pazarlama dünyasını nasıl şekillendirdi ve değiştirdi?

Bu ve bunun gibi pek çok önemli sorunun cevabının arandığı Postmodern Pazarlama Yorumları, pazarlama, ekonomi ve iletişim alanlarına ilgi duyan okuyucuların merakla ve zevkle okuyacağı bir kitap.

Devamını Göster

₺55.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

Tarihsel not: Homo economicus'un eleştirileri, yukarıda gösterildiği gibi 18. yüzyıla kadar uzanmasına rağmen, davranışsal ekonomi alanı ve bilişsel önyargılar kavramı, araştırmacılar Daniel Kahneman ve Amos Tversky tarafından 1970'lerin başında yayınlanan konuyla ilgili bir dizi makalede öne çıkarıldı.^{[14], [15], [16]}

İnsanların Karar Verme Sürecindeki Diğer Modeller

Yukarıda gördüğümüz gibi, Homo economicus modellerine yönelik birçok eleştiri mevcuttur.^[5] Davranışsal ekonomi ve psikoloji alanlarındaki yeni araştırmalar, sürekli olarak bu model ile çelişen yeni bulgular ortaya çıkarmaktadır.^{[2], [11]}

Bu nedenle, zaman içinde, Homo economicus modelinden ayrılan alternatif olarak birçok çeşit insan biliş ve karar verme modelleri ileri sürülmüştür. Bu modeller arasında şunlar bulunur:

• Homo heuristicus: Karar verme sürecini çeşitli zihinsel kısayollar ve önyargılar olan sezgisel yöntemlere dayandıran bir kişidir.^[13]
• Homo reciprocans: Olumlu eylemleri ödüllendirerek ve olumsuz olanları cezalandırarak karşılıklı davranışlarda bulunan bir kişidir.^[13]
• Homo sociologicus: Tamamen rasyonel olmayan ve toplumdaki rollerini yerine getirmeye çalışırken toplum baskısının etkisi altında kalan bir kişidir.^[8]
• Homo politicus: Kendisini etik bir gözlemci rolüne sokmaya çalışan ve toplumun iyiliği ile tutarlı bir şekilde hareket eden bir kişidir.^[17]
• Homo duplex: Toplumsal davranış açısından iki bilinç düzeyi arasında hareket eden bir kişidir; ilki "alt seviye", o kişinin bir birey olarak kendi hedeflerini takip ettiği seviyedir ve ikincisi "üst seviye", bireyin kolektif grup hedeflerini takip ettiği seviyedir.^[18]

Bu modellerin mutlaka birbirlerini dışlamadıklarını ve çoğunlukla insan davranışının farklı yönleriyle ilgili olarak görülmesi gerektiğini unutmayın.^[19] Bu, örneğin, bir kişinin bir durumda Homo economicus, diğerinde Homo heuristicus gibi davranabileceği veya aynı anda Homo reciprocans ve Homo sociologicus'un bir karışımı olarak hareket edebileceği anlamına gelir.

Not: Bazı durumlarda, Homo psychologicus veya Homo sapiens terimleri, Homo economicus modelinin aksine, insanları kusurlu karar vericiler olarak gösteren modellere atıfta bulunmak için daha genel terimler olarak kullanılır.^[20]

Homo Economicus Modelinin Pratikteki Sonuçları

Homo economicus kavramını anlamak önemlidir çünkü insanlar genellikle teorilerini veya stratejilerini, bu modelin insan davranışını doğru bir şekilde öngördüğü varsayımına dayandırır ve bu da çeşitli sorunlara yol açabilir.

Özellikle, yukarıdaki bölümlerde Homo economicus modelinin ne olduğunu ve neden hatalı olduğunu gördük. Bu bilgiyi pratikte uygulamak söz konusu olduğunda, bunu iki ana durumda kullanmalısınız:

• İnsanların eylemlerini analiz ederken veya ne yapacaklarını tahmin ederken. İnsanların davranışlarının nedenini anlamaya çalışıyorsanız veya gelecekte ne yapacaklarını tahmin etmeye çalışıyorsanız, karar verme süreçlerinin Homo economicus'unkine benzeyeceğini varsaymaktan kaçının. Bu, hem başkalarının davranışlarını hem de kendinizinkini değerlendirirken geçerlidir. Dahası, bu değerlendirme, durumu "oyun-teorik" bir bakış açısıyla analiz etmeye çalışırsanız önem arz eder çünkü böyle bir bakış açısı genellikle insanların Homo economicus gibi davrandıkları örtük varsayımını içerir.
• Diğer ana durum ise insanların insan davranışlarına ilişkin açıklamalarını veya tahminlerini analiz ederken. Homo economicus modelinin insan davranışını mükemmel bir şekilde yansıttığı varsayımına dayanan bir teoriyi inceliyorsanız, bu modelle ilgili sorunları anlamak, ona dayanan teori ile ilgili bazı olası sorunları tanımlamanıza yardımcı olabilir. Ayrıca, birisinin başkalarının eylemlerini Homo economicus modeline göre tahmin ettiğini biliyorsanız, bunu açık veya dolaylı olarak yapsalar da, bu modeli anlamak, tahminleriyle ilgili bazı olası sorunları belirlemenize yardımcı olacaktır.

Akılda tutulması gereken önemli bir şey, Homo economicus modeli kesinlikle kusurlu olmasına rağmen, bu durum insanların asla bu modele uygun bir şekilde hareket etmediği anlamına gelmemesidir. Ayrıca, insanların veya grupların, genellikle homo economicus modeli altında nasıl hareket etmelerini beklediğinize uygun bir şekilde davrandığının makul görüleceği bazı gelişmiş piyasalar vardır.

Üstelik, bazı durumlarda, insanlar Homo economicus modeline normal hallerinden daha uygun bir şekilde hareket etmeye itilebilirler. Örneğin, bu, insanların yaşadığı bilişsel önyargıların etkisini azaltmak için önyargı zayıflatma teknikleri kullanırsanız gerçekleşebilir.

Bu nedenle, Homo economicus modelinin kusurlarını ve sınırlamalarını akılda tutmak önemli olsa da bu kusurların ve sınırlamaların onu tamamen geçersiz kılmadığını hatırlamak da önemlidir. Bu, insanların davranışlarının büyük olasılıkla homo economicus modelini mükemmel bir şekilde yansıtmayacağı, bir dereceye kadar yansıtabileceği ve bunun gerçekleşme derecesinin ise farklı durumlarda değişeceği anlamına gelir.

Özet ve Sonuçlar

• Homo economicus ("ekonomik insan") terimi; insanları, kusursuz akılcılık, sınırsız bilişsel kapasite, bilgiye mükemmel erişim, dar bir yelpazede tutarlı ve sadece kendisiyle ilgilenen hedefler ile ideal karar verme makineleri olarak görüldükleri belirli ekonomik teorilerdeki tasvir eder.
• Kabaca söylemek gerekirse, bu, Homo economicus'un yalnızca kâr gibi şeyleri maksimize etmeyi önemseyen ve bu hedefi en elverişli şekilde takip etmelerine olanak tanıyacak kararlar alabilen biri olarak görülebileceği anlamına gelir.
• Örneğin, Homo economicus modelinin bir kişinin süpermarketteki davranışını tahmin etmek için kullanıldığını düşünürsek, mağazadaki her bir ürün hakkında bilinmesi gereken her şeyi bildiğini ve temel ihtiyaçların karşılanması için ihtiyaç duyduğu en uygun ürünü seçerken bu bilgilerini kullanabileceğini dikkate alan biri Homo economicus olarak nitelendirilirdi.
• Psikoloji ve davranışsal ekonomi alanlarında yapılan çok sayıda çalışma, Homo economicus modelinin özellikle insanların kusurlu karar vericiler olması, fayda ve kârı maksimize etmenin ötesinde ek faktörleri önemsemeleri de dahil olmak üzere çeşitli nedenlerden ötürü kusurlu olduğunu göstermiştir.
• Homo economicus modelini ve özellikle sınırlarını anlamak faydalı olabilir, çünkü insanların davranışlarını daha iyi anlamanıza ve tahmin etmenize yardımcı olurken bu modele dayanan teorileri daha eleştirel bir şekilde ele almanıza yardımcı olabilir.