Sürücü Teorisi Nedir? İnsan Davranışlarını Matematiksel Bir Formüle İndirgeyebilir miyiz?

İnsanlar neden yaptıkları bazı şeyleri hep aynı şekilde tekrar ederler, hiç merak ettiniz mi? Özellikle de biyolojik bir ihtiyaç tarafından güdülendiğimizde neden hep belirli bir şekilde hareket ederiz? Bu davranışları tekrar etmemizde bizi motive eden şey nedir?

Örneğin, odanızda oturup bilgisayarınızda çalıştığınızı düşünün. Sonra kalkıp mutfağa gidiyor ve bir bardak su içerek kendinizi tatmin ediyorsunuz. Bunu yapmanızı sizden kimse istemedi, hatta belki kalkma ve su içme davranışlarınızın bilinçli olarak farkında bile değildiniz. Ama yine de işte buradasınız, kendinizi bir anda mutfakta buldunuz. Sürücü Teorisi (İng: "Driver Theory") olarak adlandırılan bir teori, insan davranışlarını ya da bir ihtiyacın ortaya çıktığı durumlarda insanların bu ihtiyaçlarla motive edildiğinde neden hep belirli davranışları uyguladığını açıklamayı amaçlar. Elbette bu teori, sadece az önce verdiğimiz örnek gibi basit olaylarla ilgilenmiyor.

Sürücü Teorisi günümüzde çok ilgi toplamasa da 1940'larda ve 1950'lerde davranış, öğrenme ve motivasyonu açıklayan popüler bir teori olarak ortaya çıktı ve sonrasında birçok yeni teoriye katkıda bulundu. Şimdi gelin bu teoriyi yakından tanıyalım.

Sürücü Teorisi Nedir?

"Dürtü teorisi", "güdü teorisi", "dürtü indirgeme teorisi" ve "motivasyon teorisi" gibi isimlerle de bilinen Sürücü Teorisi, 1940'larda ABD'li psikolog Clark Hull tarafından insan davranışlarındaki öğrenme ve motivasyonu açıklamak için kavramlaştırıldı. Teori, Hull'ın iş arkadaşı Kenneth Spence tarafından katkı sağlanarak daha da geliştirildi.

Teorinin ortaya çıkışı, Hull'ın tüm davranışları açıklamak için tasarlanan büyük bir teori yaratma isteğine uzanmaktadır. Hull, Yale Üniversitesi'nde bu teori üzerinde çalışmaya başladığında, Edward L. Thorndike ve B. Watson gibi birçok düşünürün çalışmalarından etkilendi; Charles Darwin'in evrim teorisi ve Ivan Pavlov'un koşullandırılma konusundaki araştırmalarından büyük ilham aldı.

Çalışmalarının sonrasında teorisini homeostazi kavramına dayandırdı. Homeostazi, genel olarak "denge" veya "iç denge" anlamına gelmektedir ve bir organizmanın zorlu koşullar altında hayatta kalmak için sürdürdüğü dengeyi, istikrarlı durumu ifade etmektedir. Örneğin, herkesin bildiği gibi çok sıcak havalarda insanlar terlemeye başlar. Bunun sebebi, vücudun kendini soğutmak istemesi ve denge durumuna dönmek için verdiği doğal bir tepkidir.

Hull, bu fikre dayanarak teorisi temellendirdi ve sahip olduğumuz motivasyonun biyolojik ihtiyaçların sonucu olarak ortaya çıktığını öne sürdü. Yani, vücutta herhangi bir ihtiyaç ortaya çıktığında, kişi bu ihtiyaçları gidermeye ve denge durumuna ulaşmaya yönelik davranmaya başlayacaktır.

Teoriye adını veren "drive" terimi, biyolojik ve fizyolojik ihtiyaçların varlığında ortaya çıkan gerilim, rahatsızlık veya uyarılmayı ifade eder. Bu uyarılma, adeta zihinsel bir kaşıntı gibidir. Örneğin günlük hayatımızdaki susuzluk, açlık veya sıcaklık ihtiyacı bu dürtüler için basit örneklerdir. Benzer şekilde başka bir örnek, cinsel uyarılma sonrasında gerçekleştirilen bir cinsel ilişki kişiyi homeostazi durumundaki tarafsızlığa ulaştırabilir.

Aslında Hull'ın teorisinin temelinde, örneklerde de bahsettiğimiz gibi davranışların bir organizmadaki dengeyi koruma yollarından biri olduğu fikri yatıyordu. Yani herhangi bir davranış kişiyi homestazi durumuna geri getiriyorsa, gelecekte bu davranışı tekrar etmesi daha olasıdır.

Elbette bu teori açlık, susuzluk, seks ihtiyacı gibi günümüzde anlamlandırabildiğimiz basit dürtülere yeterli cevabı vermiyor gibi gözükse de insan dışındaki diğer canlıların davranışlarını ya da evrimsel süreçte hayatta kalma tehlikeye girdiğinde buna yönelik geliştirilen davranışları ve özellikle de bazı durumlarda neden o şekilde değil de bu şekilde davranıldığını anlamak için bir ipucu niteliği taşımaktadır.

Motivasyon ve davranışları anlamaya yönelik olarak Hull'ın öğrencilerinden Charles T. Perm ve Stanley B. Williams, sıçanlar üzerinde yaptığı birçok basit araştırma yapmıştı. Bunlardan birinde sıçanlar, yiyeceğe ulaşmak için düz bir sokaktan aşağı doğru koşmak üzere eğitildi. Daha sonra iki gruba ayrılarak bir grup 3 saat ve diğer grup 22 saat olmak üzere yiyecekten yoksun bırakıldı. Hull'ın buradaki düşüncesi, daha uzun süre yiyeceksiz bırakılan grubun daha fazla motivasyona sahip olacağı, bu yüzden yiyeceğe ulaşmak için daha yüksek bir dürtü seviyesine sahip olacağıydı. Aynı zamanda bir sıçanın koştuğu sokak boyunca ne kadar çok ödüllendirilirse koşma alışkanlığı geliştirme olasılığının o kadar yüksek olacağını varsaymıştı.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Beklendiği gibi, deneyin sonucunda yoksunluk süresinin ve ödüllendirilme sayısının, sıçanların ödüle doğru daha hızlı koşmasına sebep olduğunu görülmüştür. Ayrıca dürtü ve alışkanlıkların, dürtüyü azaltmayı sağlayan herhangi bir davranış ile eşit derecede katkı sağladığı sonucuna ulaşılmıştır.

Bu deney dikkate alındığında, sürücü teorisinin öğrenme ve pekiştirmenin bir sonucu olarak alışkanlık edinmeyi anlama konusunda oldukça önemlidir. Örneğin uyuşturucu kullanımı gibi zarar verici alışkanlıklardan kurtulmak için, alışkanlıkların nasıl oluştuğunu kavramak oldukça faydalı olabilir.

Hull'ın İnsan Davranışlarına Yönelik Matematiksel Formülü

Hull, bu teoriyi kullanarak davranışları basit bir matematiksel formüle indirgeyebileceğini umdu. Bunun üzerine, Hull Formülü olarak da bilinen şu formülü geliştirdi:

$sEr=V\times D\times K\times J\times sHr–sIr–Ir–sOr–sLr$

Bu formülde sol tarafta yer alan sER; uyarıcı potansiyel, organizmanın uyarıcıya yanıt verme olasılığını ifade etmektedir. Bu potansiyeli hesaplamak için, sağ taraftataki işlem yapılmalıdır. Sağ tarafta yer alan değişkenler şöyledir:

• $V$: uyaran yoğunluğu dinamizmi, bazı uyarıcıların kişiyi diğerlerinden daha fazla harekete geçireceğini ifade eder.
• $D$: sürüş gücü, biyolojik ihtiyacın veya yoksunluğun ne kadar güçlü olduğunu ifade eder.
• $K$: dürtü veya ulaşılmak istenen hedefin büyüklüğünü ifade eder.
• $J$: dürtüyü azaltan davranışın tekrar etmek için beklenecek zamanı ifade eder.
• $sHr$: alışkanlık gücü, davranışın kaç kez tekrar edildiğini ifade eder.
• $sIr$: davranışın istenen sonucu vermediği koşulları engellemeyi ifade eder.
• $Ir$: reaktif inhibisyon veya yorgunluk
• $sOr$: rastgele hata
• $sLr$: tepki eşiği, davranışı öğrenmek için gereken en az takviye (pekiştirme)

Çağdaş Eleştiriler

Sürücü teorisi, 1900'lü yılların ortalarında oldukça popüler olsa da yıllar içinde teorideki bazı kusurlara dikkat çekilmesi ve yeni çalışmalarla getirilen eleştiriler bu popülerliğe son verdi. Bu teoriye getirilen bazı eleştirilerin yerinde olduğunu kolaylıkla söyleyebiliriz.

Örneğin açlık, susuzluk veya cinsellik gibi birincil dürtülerin aksine para ve sosyal kabul gibi ikincil dürtüler biyolojik ihtiyaçları doğrudan azaltmak adına hiçbir şey yapmazlar. Elbette birincil dürtüleri karşılayacak pekiştiricileri satın alma gücü verse de dürtüler söz konusu olduğunda hiçbir etkileri yoktur. Buna rağmen para güçlü bir pekiştirici konumundadır. Netleştirmek gerekirse sürücü teorisi, açlık gibi birincil dürtüleri azaltmaya yönelik davranışlarımızı açıklıyorsa da daha neden daha iyi bir ücret için daha çok çalışacağımıza herhangi bir cevap sunamaz.

Sürücü teorisine yönelik getirilen büyük eleştirilerden bir diğeri de insanların dürtülerini azaltmayan davranışlara yönelmesini açıklamamasıdır. Örneğin insanlar yalnızca aç olduklarında yemek yemezler. Bazen herhangi bir açlık hissi oluşmamasına rağmen bir şeyler atıştırabilirler. Teorinin buna verecek herhangi bir cevabı yoktur.

Ayrıca teori davranışların homeostazi durumuna, yani denge durumuna ulaşmaya yönelik olduğunu ve güdüleri azaltmayı amaçladığını ifade ediyordu. Ama paraşütle atlama, bungee jumping gibi gerilimi daha da artırabilecek aktivitelere neden yöneldiğimiz konusunda herhangi bir açıklama sunamaz.

Sürücü Teorisinin Katkıları ve Alternatif Teoriler

Sürücü teorisi şimdilerde gözden düşmüş olsa da ortaya çıktığı zamanda ve takip eden dönemde birçok araştırmacı ve psikolog üzerinde etkili olmuş ve yeni araştırmalara katkı sağlamıştır. Bir önceki bölümde bahsettiğimiz kusurlara ve eleştirilere rağmen Hull'ın teorisinin insan davranışı ve psikolojisine dair daha iyi çalışmaların temeli olmayı başarmıştır.

Aynı zamanda teorinin kusurlu yanları olsa dahi motivasyon ve davranışlar arasındaki ilişki göz önüne alındığında hayatımızı daha optimal yaşamamızı sağlayacak fikirler oluşturabilmek kolaylaşabilir. Çünkü uyarılmalar, hayatta bizi harekete geçmeye motive eden şeylerin bir parçasıdır. Bu açıdan uyarılma seviyesi düşük olan birinin bu seviyeyi yükseltmek için daha heyecan verici şeylere yönelmesi gerektiği çıkarımı yapılabilir. Tam tersi şekilde uyarılma seviyesi yüksek olan birinin daha basit aktiviteler yaparak veya biraz yalnız kalarak vakit geçirmesi daha olumlu sonuçlar verebilir.

Pexels

Bu bakımdan 1950'ler ve 1960'larda ortaya atılan motivasyon teorilerinin birçoğu Hull'ın teorisine dayanıyordu. Bazıları ise sürücü teorisine alternatif sağlamak için ortaya atılmıştır. Örneğin sürücü teorisi, fare deneyindeki gibi uyarıcılardaki artışların performansta artışa sebep olacağını iddia eder. Bu düşünceye bir eleştiri olarak 1988’de Fayez ve Hardy, spor aktivitelerindeki performanslara yönelik açıklamalar sunan Felaket Teorisi'ni ortaya koydular. Sürücü teorisinin aksine uyarıcılardaki artışın performansı belirli bir noktaya kadar artıracağını fakat daha çok uyarılmanın performansta keskin bir düşüşe sebep olabileceğini öne sürdüler. Bunun gibi birçok çalışmayı etkilediği düşünüldüğünde Clark Hull'ın sporda dürtü teorisinin öncüsü olarak görüldüğünü söylemek yanlış olmaz.

Bunlara ek olarak verilecek başka bir örnek ise Abraham Maslow'un, Hull'ın teorisine alternatif olarak sunduğu ve günümüzde de hala kullanılan ihtiyaçlar hiyerarşisidir.