Cam Tavan Ayrımcılığı Nedir? Kadınlar ve Azınlıklar, Gerekli Yetkinlikte Olmalarına Rağmen Neden Daha Az Terfi Alıyorlar?

Birçok gelişmiş ülke ve uluslararası kuruluş, iş dünyasında cinsiyet ayrımı yapmaksızın fırsat eşitliğine yönelik çeşitli hükümlerde bulunsa da, iş dünyasında kadınlar açıkça ifade edilmeyen, görünmez engellerle karşı karşıyadır. İşte çalışma hayatındaki cinsiyet ayrımcılığının bir çeşidi olan Cam Tavan Ayrımcılığı, kadınların gerekli yeterliliklere sahip olmasına rağmen, terfi konusunda adil olmayan sınırlara takılmalarına verilen bir isimdir (bu sınırlara da kısaca "cam tavan" denir, İng: "glass ceiling").

"Cam tavan" ifadesindeki "cam" metaforu, kadınların hiyerarşik basamaklarda yükselirken, önlerine çıkan engellerin görünmezliği ile ilgilidir.^[1] Bir başka tanıma göre Cam Tavan Ayrımcılığı, kadınların "sadece kadın oldukları için" üst yönetim kadrolarına, örneğin ülke liderliklerine, şirket yöneticiliği pozisyonlarına, akademik kurumların en üst birimlerine ve benzeri liderlik pozisyonlarına erişememelerine verilen isimdir.^[2] Bu sorun, Dünya'nın her ülkesinde, farklı şekillerde ve şiddetlerde tezahür etmektedir.^{[3], [4]}

Cam tavan kavramının temelinde, belirli kişi ve gruplara karşı toplumda görülen önyargılar/ayrımcılık (özellikle de ırkçılık ve cinsiyetçilik) bulunmaktadır. Somut ve resmi bir şekilde gerçekleşmeyen bu engele, günümüzde sadece kadınlar değil, etnik azınlık gruplar veya bulundukları yerdeki güç dengelerine bağlı olarak erkekler de maruz kalabilmektedirler. Burada kadınların karşılaştıkları cam tavanlardan söz edeceğiz; fakat burada gördüklerinizi sözünü ettiğimiz diğer kişilere de genişletebilir ve uyarlayabilirsiniz.

CEO Today

Yöneticiler, kadın veya erkek olmalarından bağımsız olarak, erkek adayları kadın adaylara 2 kat daha sık tercih etmektedir.^[5] Ancak başvurularda isimler ve cinsiyeti ayırt edici tüm bilgiler kapatıldığında, kadınların tercih edilme oranları %25-46 arasında artmaktadır.^[6] Bu fark öylesine belirgindir ki, yönetim ve karar pozisyonunda olan veya olmayan insanlara rastgele bir şekilde sorulduğunda, katılımcıların %40'ı kadınlara karşı çifte standart olduğunu fark ettiklerini belirtmektedirler.^[7]

Ne yazık ki çalışanlar, bu ayrımcılığı her zaman fark edememektedirler. Örneğin yönetim birimlerinin %90'ı erkek olan şirketlerde, çalışanların %50'si, firmalarında kadınların yeterince temsil edildiğine inanmaktadır ve bu tür firmalarda erkekler, kadınlara nazaran %30 daha sık liderlik pozisyonlarına erişebilmektedirler.^[8] Gerçekten de, örneğin ABD'de liderlik pozisyonlarının sadece %38.6'sında kadınlar bulunmaktadır; C-seviyesindeki (CEO, CFO, COO, vs.) pozisyonların sadece %23'ünü kadınlar, %4'ünü azınlık kadınlar oluşturmaktadır.^[9] Fortune 500 listesindeki kadınların oranı 2016'da %4.1 seviyelerine kadar gerilemiştir.^[10] Bu listeye girebilen firmaların sadece %3'ünün yönetim kurullarında azınlık etnisitelerden üyeler bulunmaktadır.^[11] Her ne kadar belirli grupların güç pozisyonlarını işgal ettiğine dair algılar varsa da, örneğin ABD'de yöneticilerin sadece %14'ü Asyalı veya Asya-Amerikalıdır.^[12]

Cam Tavan Ne Zaman Oluşur?

Burada dikkat edilmesi gereken şudur: Her ayrımcılık, cam tavan ayrımcılığı sayılmaz. Cam tavanın oluşabilmesi için, aşağıdaki şartların sağlanması gerekir:^[13]

1. Çalışanın, iş ile ilgili diğer nitelikleriyle açıklanamayan, cinsiyete dayalı ve ırksal bir farklılık oluşmalı,
2. Arzu edilen daha üst pozisyonlarda, daha alt pozisyonlara göre daha fazla cinsiyete veya ırka dayalı farklılık olmalı,
3. Üst pozisyonlarda sadece cinsiyet veya ırk dağılımlarından kaynaklı eşitsizlikler değil, o pozisyonlara erişme olasılığı konusunda cinsiyete veya ırka dayalı eşitsizlik olmalı,
4. Kariyerin ilerleyen safhalarında, erken safhalarına göre cinsiyete veya ırka dayalı daha fazla eşitsizlik olmalı.

Bu kriterlere göre yapılan çalışmalarda, hem azınlıktan olan hem de beyaz kadınların cam tavan ayrımcılığıyla yüzleştikleri gösterildi; ancak bu kriterlere göre, en azından ilgili çalışmada, Afro-Amerikalı erkeklerde cam tavan ayrımcılığı görülmedi.^[13]

Cam tavan kavramı, sadece kadınların iş hayatında üst düzey pozisyonlara yükselmelerindeki engelleri ifade etmek için değil, aynı zamanda cinsiyet temelli eğitim, gelişim fırsatındaki eşitsizlikler ve aynı iş için daha az maaş alma veya alınan maaştan daha az faydalanma gibi çok katmanlı problemleri ifade eder.^[14] Örneğin halk arasında erkeklerin maaş zammı isteme konusunda daha atılgan oldukları ve bu sayede daha yüksek maaşlara eriştiklerine yönelik hatalı bir algı vardır: Kadınlar da erkekler kadar sık maaş zammı talep etmektedirler; ancak %5 daha nadiren kabul almaktadırlar.^[15] Ayrıca erkeklerin daha egemen olduğu iletişim kanallarına dahil olamama veya rehberlik ve mentorluk gibi hizmetlerden gerekli şekilde yararlanamama gibi, toplumda yerleşik olarak var olan çeşitli yanlış uygulamaları da kapsayacak biçimde kullanılabilmektedir.

Cam Tavana Neden Olan Faktörler Nelerdir?

Cam Tavan Sendromu, kadınların iş hayatında başarı elde etmesindeki en büyük kariyer engelidir ve bu cam tavanlara neden olan faktörler oldukça çeşitlidir: Örneğin şirketlerin yönetim, ücret, terfi, eğitim ve kariyer geliştirme politikaları ve uygulamaları, şirketteki iletişim stili ve liderlik stili, örgütsel yaşamda erkeklere avantaj sağlayan yöneticilik, kültürel öğeler, kalıp yargılar, şirket kültürü ve statükoyu sürdürme çabasıdır.

Burada sorulması gereken en kritik sorulardan birisi, cam tavanları yaratan statükonun motivasyonlarıdır: Cam tavan kavramının oluşmasına neden olan erkek yöneticilerin tutumlarına sebep olan nedir? Kadınlara ilişkin olumsuz kalıp yargılar ve/ veya kadınların kişilik özelliklerine ilişkin olumsuz düşünceler olabilir mi? Evet, olabilir; hatta bunlara, kadınlarla iletişim kurmanın zor olduğuna yönelik düşünceler ve erkeklerin gücü elde tutmak istemeleri de eklenebilir.^[16] Yani kendilerinden önce gelenlerin koydukları kuralları ve statik hiyerarşileri benimseyen güç sahipleri, bunları sürdürme yönünde bir içgüdüye sahiplerdir;kadınlara yönelik basmakalıp önyargıların sürdürülmesi de bunun bir uzantısıdır.^[17] Örneğin halkın %34'ü, erkeklerin riskleri daha başarılı bir şekilde değerlendirdiğine inanmaktadır.^[18]

İşin tuhaf tarafı, bu yerleşik ve kalıplaşmış hiyerarşinin içine giren kadınlar (veya azınlıklar), bir noktadan sonra cam tavanları kıramayarak veya kıramayacaklarına inanarak, kendi kendilerine de cam tavanlar çekmeye başlayabilmektedirler. Yani yerleşik sistemin çarkları arasına düşen bireyler, kimi zaman kendi kendilerine de engel olabilmektedirler. Örneğin, "Nasıl olsa yükselemem." veya "Başarılarım ne de olsa önemsenmeyecek." gibi özgüven eksikliği ve öğrenilmiş çaresizlik durumları, kişilerin kendi kendilerine engel olmasına sebep olabilir. Tabii ki bu tür bir psikoloji, gücü elinde tutmak ve statükoyu sürdürmek isteyenler için kolay bir bahanedir: "Sen kendi kendini engelliyorsun, yoksa çok rahat yükselirsin." gibi tutumlar, iş hayatının ve hiyerarşinin üst konumlarındaki kişilerin, kurumlarındaki ayrımcı kültürü bireye yıkmak için kullandıkları yalanlardan birisidir.

Cam duvarlar, kimi zaman kişinin yakınlarına yönelik kaygılarından da doğabilir: Örneğin bir birey, aile yaşantısının zarar göreceğine yönelik endişe duyuyor olabilir. Buna ek olarak cam tavan sendromundan mustarip kişiler, kendilerine engel olan yerleşik kültürle mücadele etmek yerine, birbirini de engelleyebilmektedirler. Bu, sistemin halihazırda ezilen kişileri birbirine düşürmesinin ilginç bir yoludur: Örneğin bir kadın yönetici, yükselme ihtimali olan diğer bir diğer kadını, "Eğer üst bir kadın üst bir mevkiye ulaşacaksa, o kadın ben olmalıyım." gibi bir dürtüyle, yani üst mevkideki tek kadın olma arzusu nedeniyle engelleyebilir. Bu da süregelen problemlerin çözülmesini zorlaştırabilmektedir.

PayScale

Cam Asansör ve Erkeklerin Sorunları

Son dönemde cinsiyet eşitliğine yönelik seslerin yükselmesine bağlı olarak, sadece kadınlar "erkek egemen" (veya erkekler tarafından domine edilen) sahalara girmeye başlamamışlardır; aynı zamanda erkekler de "kadın egemen" (veya kadınlar tarafından domine edilen) sahalarda, örneğin öğretmenlik, hemşirelik, sosyal hizmet gibi alanlarda daha aktif rol almaya başlamışlardır.

Ancak ilginç bir şekilde, bu sahalara giren erkekler bu alanlardaki hiyerarşik yapı içerisinde hızla yükselirken, erkek egemen sahalara giren kadınlar yeni dahil oldukları sahalardaki hiyerarşide çok daha yavaş yükselebilmektedirler veya hiç yükselememektedirler.^[19] Bu durum, erkeklerin camdan bir asansörü kullanarak yükselirken, kadınların merdivenleri çıkmasına benzetilmektedir ve bu olguya, cam asansör adı verilmektedir.^[20]

Buradaki kritik bir problem, erkeklerin de geleneksel olarak kadınlar tarafından domine edilen sahalara girdiklerinde, hemcinsleri tarafından aşağılanması ve alay konusu edilmesidir. Bu nedenle birçok erkek, kadınlar tarafından domine edilen sahalara girmekten çekinmekte ve bu alanlarda yükselmekte zorlanabilmektedir. Örneğin bu sahalardaki erkekler, hemcinsleri tarafından "kadınsı, homoseksüel veya cinsel tacizci" olarak görülebilmektedirler.^[21]

Cam Tavanı Kırmak İçin Neler Yapılabilir?

Cam tavanları kırmanın en önemli yolu, cam tavanların ve ne şekillerde tezahür ettiklerinin farkında olmaktır. Ne yaparsanız yapın, bu bariyerleri tek başınıza kırmanız belki imkânsız değilse de çok zordur; bu nedenle dayanışma ve aktivizm önem kazanmaktadır: Çalıştığınız kurumdaki cam tavanları tespit ettiğiniz anda, bununla ilgili olarak meslektaşlarınızla konuşmaya başlamalı, onların da fark etmelerini sağlamalısınız. Eğer bir sorun varsa ve hakkında konuşulmuyorsa; o sorunun çözülmesi olası değildir. Konuşmak, tek başına sorunu çözmeyecektir; ancak sorunu çözme yönünde en önemli adımdır.

Cam tavanı öyle veya böyle kırmayı başaranların, bu başarılarının tadını çıkardıktan sonra arkadan gelenleri unutmamaları önemlidir. Çünkü cam tavanı kırmaya çalışan ve bunu başaran her kadın, aslında kendinden sonra gelenlere yardım etmektedir; eğer bunu başaranlar, bu momentumu korumaya devam ederlerse, geriden gelenler için çatlamış tavanı kırmak daha kolay olacaktır. Ne yazık ki, yukarıda da izah ettiğimiz gibi, güç pozisyonlarına gelen kadınların, kendi kırdıkları cam tavanları sıklıkla sağlamlaştırdığını gösteren çalışmalar mevcuttur ve işte bu nedenle bunun farkında olmak büyük öneme sahiptir.^[22]

Literatürde Cam Tavan Ayrımcılığı'nı ortadan kaldırmaya ve yerleşik cam tavanları kırmaya yönelik çeşitli tavsiyeler yer almaktadır. 34 maddeyle firmaların cam tavanları kırma konusundaki başarısını değerlendiren bir çalışmada, bunu yapmayan 57 diğer firmayla kıyaslandığında, "ayrıcalıklı" firmaların şu 10 uygulamayı takip ettiği görülmüştür:^[23]

1. Kadınlar için önemli olan sorunları çözmek için özel bir birlik kurun.
2. Kadın hakları hareketlerinin hedeflerini ve taleplerini liderlik konumundaki kişilere açıkça iletin.
3. Kadınlarla ilgili sorunları çözen birliklerde, kadınların temsil edildiğinden emin olun.
4. Kadınlarla ilgili sorunları çözen birliklerde, azınlık kadınların bariz bir şekilde temsil edildiğinden emin olun.
5. Kadınlar için önemli olan sorunları, kurumunuzdaki düzenli anket çalışmalarına dahil edin.
6. Azınlık kadınların birbiriyle dayanışmaya gidebilecekleri ağlar inşa edin.
7. Yöneticileri, kadınların kurumdaki gelişimine yönelik kararlarına bağlı olarak performans değerlendirme sürecinde mesul tutun.
8. Yüksek potansiyele sahip kadınları tespit etmeyi garanti altına alacak sistemler inşa edin.
9. Kadın hareketlerinin temsilcilerini yetkilendirin.
10. Yöneticilere, kurumdaki çeşitliliğe yönelik eğitimler verin.

Bunlara ek olarak işe alım uygulamalarının tarafsızlığını denetlemek adına "kör işe alım testleri" yapılmalı ve işe alım kararını verme pozisyonunda olanların önyargılardan muaf olduklarını veya bu önyargılarının farkında olup, onları düzeltmek konusunda eğitimler aldıkları garanti edilmelidir. Ayrıca çalışanlar arasında da önyargı ve basmakalıp inançlara yönelik eğitimler düzenlenmeli, çalışma ortamının azınlıklara karşı negatif tavır alan bir kültürü pekiştirmediğinden emin olunmalıdır.

Elbette yerleşik bir problemle mücadelenin tek yolu kurumların kendi içlerinde yapacakları düzeltmeler olamaz; ancak kurumlara da önemli görevler düşmektedir. Bunun haricinde azınlıkların eşitliğe erişmesini ve yitirdikleri zamanın kazandırılmasını pekiştirecek sivil hareketlere dahil olmak, bu konuda bilinçlendirme çalışmaları yapmak ve bulunduğumuz kurumlardan değişim beklemek yerine, kendi davranışlarımızı gözden geçirmek ve harekete geçmek önemli olacaktır.

Politico

Sonuç

Araştırmalara göre cam tavan kavramını neredeyse her sektörden ve her kademeden kadın algılamakta ve yaşamaktadır. Beşeri sermayenin oldukça önemli olduğu günümüz şartlarında, kadın iş gücü oldukça önemlidir. Bu nedenle bazı kaynaklarda kadın iş gücünden olumlu şekilde yararlanmak için pozitif ayrımcılık yapılması gerektiği vurgulanmaktadır. Böylece aile ve iş dengesini sağlayabilecekleri savunulmaktadır.

Kadınlar; güçlü önsezileri, empati duyguları, kolay iletişim kurma becerileri, uzlaşmaya daha yatkın olmaları ve sabırları ile, iş dünyasında erkeklerden farklı konumdadırlar. Kadınların sahip olduğu bu güçlü yönler üst yönetim kadrolarında kullanılabilecekken, maalesef bu fırsat dünya genelinde birçok kadına verilmemektedir.

Sonuç olarak, cinsiyet ayrımcılığının toplumsal bir sorun olduğu hatırlanmalıdır. Bu nedenle cam tavan sendromunun sadece kurumlardan ya da işletmelerden kaynaklanmadığı, bunun aynı zamanda toplumsal bir sorun olduğu unutulmamalıdır. Bu denli kapsamlı olan bir sorunda tüm paydaşlar bir araya gelip, siyasi bir eyleme geçilmedikçe, anlamlı bir fayda elde etmek mümkün olmayacaktır.