Gizli Öncül Nedir? Hatalı Varsayımlarla Nasıl Başa Çıkılır?

Gizli öncül; tartışmacının argümana kesin olarak doğruymuş gibi dahil ettiği, tartışmalı veya sağlam kanıtlarla desteklenmeyen bir varsayımdır. Örneğin tartışmacı, "Bu ahlaka aykırı yasayla ilgili sorun, olumsuz sonuçlar doğuracak olmasıdır." dediğinde, yasanın ahlaka aykırı olduğu önermesi tartışmalıysa veya ciddi kanıtlarla desteklenmiyorsa; yasanın ahlaksız olduğu düşüncesi, "gizli bir öncül" olarak kabul edilebilir.

Gizli öncüller, mantıksal olarak kusurlu veya zayıf olmalarına rağmen argümanın bir parçası olduğundan kesin olarak doğruymuş gibi kabul edilir. Bu yüzden gizli öncüllere hatalı ön kabul de denebilir. Gizli öncüller, genellikle retorik amaçlarla kullanılır. Örneğin insanlar; tartışmaları amaçlarına uygun bir çerçeveye oturtmak için sundukları argümanların tartışmalı bir kısmını, ispat yükünü yerine getirmeden doğruymuş gibi sunabilirler.

Gizli öncüller tartışmalarda birçok soruna sebep olur ve kullanımı oldukça yaygındır. Bu nedenle anlaşılmaları önemlidir. Makalemizde gizli öncüller hakkında daha fazla bilgi edinecek ve bunların kullanımına nasıl etkili bir şekilde cevap verebileceğinizi göreceksiniz.

Gizli Öncül Örnekleri

"Çoğu insanın bu yasayı desteklememesinin nedeni, yasanın pratik olmamasıdır." argümanında; çoğu insanın yasayı desteklemediği önermesi tartışmalıysa ve sağlam kanıtlara dayanmıyorsa, yasanın pratik olmaması konusunda olduğu gibi, gizli bir öncül olarak kabul edilebilir.

Benzer şekilde, "Senin gibi biri bu terimi kullanmanın yanlış olduğunu bilmeli." ifadesinde; söz konusu terimi kullanmanın yanlış olduğu önermesi tartışmalıysa ve sağlam kanıtlara dayanmıyorsa, gizli bir öncüldür.

İnsanlar tartışma sırasında kullandıkları gizli öncüllerin etkisini artırmak için retorik yöntemler kullanabilir. "Senin gibi biri bu terimi kullanmanın yanlış olduğunu bilmeli." veya "Bu terimi kullanmanın yanlış olduğu çok açık, neden böyle dediğini anlayamıyorum." gibi ifadeler, gizli öncüllerin etkisini arttırmaya yönelik yöntemlerden bazılarıdır. Gizli öncülleri pekiştirme yöntemleri; muğlaklaştırma, dolaylama, kırmızı sazan ve duygulara başvurma gibi birçok retorik yöntemi ve mantık hatasını içerebilir.

Gizli öncüller, yüklü soru gibi mantık hatası ve retorik yöntemlerinde de önemli bir role sahiptir. "Bu berbat politikacıyı gerçekten destekliyor musun?" sorusu, söz konusu politikacının berbat olduğu varsayımını içerir. Cevap verecek olan kişi bu varsayıma katılmasa bile gizli öncül tartışmayı belli bir çerçeveye oturtur ve kişinin cevap vermesini zorlaştırabilir. Kişi, politikacıyı desteklediğini belirtmek için "Evet." derse istemeden de olsa politikacının berbat olduğunu kabul etmiş olacaktır.

Gizli öncül içeren yüklü sorunun bir başka örneği de "Çoğu bilimsel çalışmanın bu teoriyi desteklemediği gerçeğini kabul ettiniz mi?" sorusudur. Burada gizli öncül, çoğu bilimsel çalışmanın söz konusu teoriyi desteklemediği iddiasıdır. Bu iddia, tartışmalı veya sağlam kanıtlara dayanmıyor olabilir. Tartışmacı, iddianın yanlış olduğunu düşündüğünden "Hayır." derse istemeden de olsa gizli öncülü kabul edecek ve çoğu bilimsel çalışma bu teoriyi desteklememesine rağmen teoriyi kabul ettiğini söylemiş olacaktır.

Gizli Öncüllerle Nasıl Başa Çıkılır?

Bir tartışmada gizli öncül kullanıldığını fark ederseniz birkaç şekilde cevap verebilirsiniz:

• Gizli öncülü belirtin: Gizli öncülün ne olduğunu, neden gizli öncül olarak kabul edildiğini ve bunun neden mantıksal olarak kusurlu olduğunu açıklayabilirsiniz.
• Diğer kişiden gizli öncülü savunmasını isteyin: Diğer kişiden gizli öncülü destekleyen sağlam kanıtlar sunmasını veya argümanını gizli öncül içermeyecek şekilde değiştirmesini isteyebilirsiniz.
• Meydan okuyun: Gizli önermenin neden yanlış olduğunu sağlam kanıtlar sunarak açıklayabilirsiniz.
• Orijinal argümanı yeniden çerçevelendirin ve gizli öncül haricindeki kısma cevap verin: Gizli öncül içeren yüklü bir soru ile karşılaşırsanız gizli öncül içeren kısmı görmezden gelerek soruyu tekrar edebilir ve sorunun o versiyonuna cevap verebilirsiniz.
• Kendi duruşunuzu ortaya koyun: Gizli öncül içeren, mantıksal olarak kusurlu bir argümana doğrudan cevap vermek yerine konu hakkındaki görüşünüzü sunabilirsiniz.

Bu yöntemlerden hangisini kullanmanız gerektiği, gizli öncülün nasıl kullanıldığı ve buna cevap verirken neyi hedeflediğiniz gibi etkenlere bağlıdır. Örneğin birisi gizli öncülü yüklü sorunun parçası olarak kullanıyorsa ona gizli öncülü argümanın parçası olarak kullanan birine vereceğiniz cevaptan farklı bir şekilde cevap verebilirsiniz.

Gizli öncüllere cevap verirken şu uyarıları aklınızda bulundurmalısınız:

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

• Her öncül gizli öncül değildir, her ön kabul hatalı değildir. Aksine, argümanlar genellikle tartışmadaki herkes tarafından kabul edilen veya sağlam kanıtlara dayanan, tamamen makul öncül ve ön kabuller içerir.^[2]
• Gizli öncüller veya gizli öncül içeren argümanın sonuçları mutlaka yanlış olmak zorunda değildir. Bir argümanın gizli öncül içermesi, sadece argümanın mantıksal olarak zayıf veya kusurlu olduğu anlamına gelir.

Gizli bir öncüle cevap vermek için yapmanız gerekenleri özetleyecek olursak; gizli öncülü belirtebilir, diğer kişiden gizli öncülü savunmasını isteyebilir, doğrudan meydan okuyabilir, argümanın gizli öncül haricindeki kısmına cevap verebilir veya kendi duruşunuzu ortaya koymaya odaklanabilirsiniz. Bunları uygularken tüm öncüllerin gizli bir öncül olmadığını, her ön kabulün yanlış olmadığını, gizli öncüllerin ve gizli öncül içeren argümanın sonuçlarının mutlaka yanlış olmadığını unutmamalısınız.

Gizli Öncül Kullanmaktan Nasıl Kaçınılır?

Gizli öncül kullanmaktan kaçınmak için öncelikle argümanınızın dayandığı öncülleri belirlemeli ve daha sonra kendinize, diğer tartışmacıların da aynı fikirde olması anlamında, öncüllerinizin tartışmaya açık olup olmadığını veya argüman bağlamında sağlam kanıtlara dayanıp dayanmadığını sormalısınız.

Bunu yaparken, açıkça belirtmeseniz bile argümanınızın dayandığı üstü kapalı öncüllere dikkat edin. Bir öncülün gizli öncül olup olmadığından emin değilseniz diğer tartışmacılara veya üçüncü bir tarafa argümanınızdaki belirli bir öncülü makul bulup bulmadıklarını sorabilir, makul bulmuyorlarsa nedenini açıklamalarını isteyebilirsiniz.

Öncüllerinizden bazılarının gizli bir öncül olabileceğini fark ederseniz şunları yapabilirsiniz:

• Öncülü açık hâle getirin ve kanıt sunun: Örneğin, "Argümanım X'in doğru olduğunu varsayıyor ve bu varsayım şuna dayanıyor..." diyebilirsiniz. Bu, orijinal argümanın öncülünü ve kilit noktasını korurken hatalı akıl yürütme kullanımından kaçınmanızı sağlar.
• Öncülün gizli olduğunu kabul ederek argümanınızı değiştirin: Argüman sunarken bu öncülün doğru olduğunu varsaydığınızı ancak bu durumun tartışmalı olduğunu veya sağlam kanıtlara dayanmadığını belirtebilirsiniz.
• Öncülü geri çekin: Örneğin, "X'in doğru olduğunu varsayıyordum ancak bunu destekleyecek sağlam bir kanıtım yok, bu yüzden argümanın bu kısmını görmezden gelelim." diyebilirsiniz. Genellikle bu durumda, argümanınızı da bu varsayıma dayanmayan şekilde değiştirmeniz gerekecektir.

Gizli öncül kullanmaktan kaçınmak için yapmanız gerekenleri özetleyecek olursak; argümanınızın kullandığı öncülleri belirlemeli, bunların tartışmasız olduğundan ve sağlam kanıtlara dayandığından emin olmalısınız. Gizli bir öncül kullandığınızı fark ederseniz; bunu açıkça belirtebilir, öncüle destek sağlamak için kanıt sunabilir, argümanınızı öncülün kullanımını makul hale getirecek şekilde değiştirebilir veya öncülü geri çekebilirsiniz.

Gizli Öncüllerle İlişkili Kavramlar ve Gizli Öncüllerin Tarihi

Gizli öncüller ve hatalı ön kabuller ile ilişkili kavramlar, çeşitli bağlamlarda tartışılmıştır ve farklı retorik yöntemler ve mantık hatalarıyla ilgilidir:^[3]

• Yüklü sorular, sorunun sorulduğu kişinin muhtemelen katılmadığı en az bir doğrulanmamış varsayıma dayanan hileli sorulardır.
• İkna edici tanımlar, koşullu tanımın bir kişinin bir terim için tercih edilen tanımı sanki kabul edilen bir gerçekmiş gibi göstermek amacıyla sözlük tanımı olarak gizlediği tanımdır.
• Döngüsel düşünme, bir argümanın öncülü sonucuna bağlı olduğunda ya da ona eşdeğer olduğunda ortaya çıkan mantıksal hatadır.
• Ipse dixit, (Latince: "O böyle söyledi") herhangi bir kanıt olmaksızın sadece otorite olarak görülen birinin fikrine dayandırılan argümandır.^{[4], [5]}

Gizli öncüllerin mevcut adıyla birlikte kavramsallaştırması, nispeten modern ve gayriresmîdir. Kavram, "Charisma on Command" kanalı tarafından 5 Kasım 2018'de YouTube'da yayınlanan "Ben Shapiro'nun Tartışmalarda Bu Kadar Baskın Olmasının 7 Nedeni" (İng: "7 Reasons Ben Shapiro Is So Dominant In Debates") başlıklı video ile popüler hâle getirilmiştir. Videonun 6. dakikasından itibaren anlatıcı, tartışmalarda saldırgan bir strateji olarak gizli öncüllerin kullanılmasını Amerikalı siyasi yorumcu Ben Shapiro'ya atfederek yöntemi "tartışması gereken noktayı kesin cevabı verilmiş şekilde sunarak dili akıllıca kullanmak" olarak tanımlar.^[6] Charisma on Command, bu yöntemi şöyle anlatıyor:

Muhalif olanların ona katılmayabileceği bir noktaya parmak basıyor ama onlar argümanın neresine karşı çıkacağını bilemiyorlar, çünkü aslında o söyler söylemez öncülü kabul etmiş oldular.

Özet ve Sonuçlar

• Gizli öncül, tartışmacının argümana kesin olarak doğruymuş gibi dahil ettiği, tartışmalı veya sağlam kanıtlarla desteklenmeyen bir varsayımdır.
• Örneğin tartışmacı, "Bu ahlaka aykırı yasayla ilgili sorun, olumsuz sonuçlar doğuracak olmasıdır." dediğinde yasanın ahlaka aykırı olduğu önermesi tartışmalıysa veya ciddi kanıtlarla desteklenmiyorsa, yasanın ahlaksız olduğu düşüncesi, gizli bir öncül olarak kabul edilebilir.
• Gizli bir önermeye cevap vermek için gizli öncülü belirtebilir, diğer kişiden gizli öncülü savunmasını isteyebilir, doğrudan meydan okuyabilir, argümanın gizli öncül haricindeki kısmına cevap verebilir veya kendi duruşunuzu ortaya koymaya odaklanabilirsiniz.
• Gizli bir öncüle cevap verirken tüm öncüllerin gizli bir öncül olmadığını, her ön kabulün yanlış olmadığını, gizli öncüllerin ve gizli öncül içeren argümanın sonuçlarının mutlaka yanlış olmadığını unutmamalısınız.
• Gizli öncülleri kullanmaktan kaçınmak için argümanınızın kullandığı öncülleri belirlemeli, bunların tartışmasız olduğundan ve sağlam kanıtlara dayandığından emin olmalısınız. Gizli bir öncül kullandığınızı fark ederseniz; bunu açıkça belirtebilir, öncüle destek sağlamak için kanıt sunabilir, argümanınızı öncülün kullanımını makul hale getirecek şekilde değiştirebilir veya öncülü geri çekebilirsiniz.