Dolaylama (Lafı Dolandırma): Neden Gereğinden Fazla Sözcük Kullanırız?

Dolaylama (İng: "circumlocution"), genellikle muğlak, yanıltıcı olmak veya sorudan kaçmak amacıyla amacıyla bir şeyi gereğinden fazla kelime kullanarak söyleme eylemidir. Örneğin bir politikacı, sorulan bir soruya uzun ve muğlak bir yanıt vererek, soruya aslında cevap vermediğini fark etmeyi zorlaştırır.

İnsanlar çeşitli nedenlerle hem kasıtlı hem de kasıtsız olarak dolaylama eyleminde bulunurlar. Bu nedenle bu olguyu anlamak önemlidir. Makalemizde dolaylama hakkında daha fazla bilgi edinecek, insanların bunu neden kullandığını anlayacak ve yanlış kullanımlarına karşı neler yapabileceğinizi ve nasıl kaçınabileceğinizi öğreneceksiniz.

Dolaylama Örnekleri

Satış elemanları, satış yaptığı kişilerin kafasını karıştırmak ve teklifi kabul etme olasılıklarını artırmak için teklifinde birçok gereksiz teknik terime yer vererek dolaylamaya güzel bir örnek oluşturur.

Bir başka dolaylama örneği de uygunsuz davranışları hakkında sorgulanan bir yöneticinin soruyu yanıtlamaktan kaçınmak için uzun ve net olmayan bir yanıt vermesidir. Bu yöneticinin dolaylama ile kaçınması şu örneğe benzer:

Muhabir: Şirketinizin birden fazla yasayı ihlal ettiği için para cezasına çarptırıldığı doğru mu?

Yönetici: Bu önemli bir soru ve her zaman olduğu gibi şirketimiz, hem yasal açıdan hem de daha da önemlisi ahlaki ve etik açıdan çeşitli düzenleyici kurumlar tarafından kendisi için belirlenen son derece titiz standartları özenle takip etmeye kendini tamamen adamıştır. Ayrıca, bu tür kuruluşlar bazı eylemlerimize potansiyel olarak katılmasa bile, sürekli değişen bir dünyada sürekli olarak ilerleme kaydettiğimiz ve ilerlediğimiz için davranışlarımızı sürekli olarak iyileştirmeye çalışıyoruz.

Dolaylamanın bir başka örneği de öğretmeninin sorduğu bir sorunun cevabını ararken birçok dolgu cümlesi söyleden bir öğrencidir:

Öğretmen: Bana bu olayın nedenlerinin neler olduğunu söyleyebilir misin?

Şüphecilik (Skeptisizm) ile ilgili diğer içerikler ›

• 21 Aralık 2012 Maya Kehanetinden Öğreneceklerimiz: Bir Kıyamet Kopacak mıydı? Neden Kopmadı?
• Ağaçkakanların Beyinlerini Koruyan Dilleri Nasıl Evrimleşti?
• Karl Popper ve Evrim Karşıtlığı: Evrim Bilimsel Olmayan Bir Totoloji midir?

Öğrenci: Evet, şu anda tartıştığımız olayın nedenlerini paylaşmaktan mutluluk duyarım. Hepimizin bildiği gibi, çeşitli kaynaklara dayanarak söyleyebileceğimiz kadarıyla, söz konusu olayın nedenleri şunlardı...

Buna ek olarak, insanların doğru bir şekilde dolaylama yaptığı durumlar da vardır. Örneğin insanlar, bir arama motorunda arayacakları şeyin adını bilmediklerinde veya hatırlamadıklarında sıklıkla dolaylamaya başvururlar.^[1] Mesela "nemlendirici" kelimesini unutan biri "deriyi ıslaklaştıran krem" araması yapabilir.

Benzer şekilde insanlar, bir şey yazarken bir cümlenin daha kısa ifade edilebileceğini düşünemediklerinde dolaylamadan faydalanırlar. Bunun bir örneği, birisinin daha kısa olan "... bu çözüm ... önleyebilir" cümlesi yerine "... bu çözüm ... önleme potansiyeline sahiptir" cümlesini kurmasıdır.^[2]

Not: "Lafı dolandırmak" gibi bazı deyimler, dolaylama ve benzer iletişim biçimlerine atıfta bulunmak için, "sadede gel" gibi deyimler de insanları bu tür iletişim biçimlerinden kaçınmaya teşvik etmek için kullanılır.

Antonio Jamal Roberson

Neden İnsanlar Dolaylama Yaparlar?

Dolaylama, birincil olarak muğlak ve aldatıcı olmak veya kaçamak cevaplar vermek amacıyla gereğinden fazla sözcüğün kullanılmasıdır. Bu, insanların bir konuya yönelik taraflarını belli etmek istememesi veya dikkati konuşulan konudan bir başka konuya çekmek istemesi gibi çok sayıda sebeple gerçekleşebilir.

Dolaylama, bu şekilde kullanıldığında aldatıcı olarak kabul edilir, ancak dolaylamanın yine de kullanılmasının mantıklı olduğu durumlar da yok değildir. Örneğin bir kimseye cevaplamak istemediği kişisel bir soru sorulursa ve cevaplaması yönünde baskı uygulanırsa dolaylamaya başvurmak faydalı olabilir.

Buna ek olarak insanlar bazı durumlarda dolaylamayı aldatıcı olmayan bir şekilde kullanabilir. Bu kullanımın sebeplerine şunlar da dahildir:

• Belirli bir kelimeyi veya cümleyi hatırlamamak.
• Aynı anda hem ne söyleyeceğini düşünmek, hem de konuşmak.
• İnsanların bilemeyebileceği teknik terimleri kullanmaktan kaçınmaya çalışmak.
• Tartışılması gereken bir konu hakkında sıkıntı duymak.
• Kibar olmak (örneğin "Vaktin var mı?" yerine "Biraz vaktinizi alabilir miyim?" demek).^[3]
• Ritim gibi belirli bir edebi etki yaratmak.

İnsanların bu çerçevede dolaylamaya başvurduğu yaygın bir senaryo henüz öğrenmekte oldukları bir yabancı dilde iletişim kurma çabalarıdır.^[4] Bu gibi durumlarda dolaylama, dili yeni öğrenen/konuşan kimseye bir sözcüğü bulmak için gereken zamanı vererek veya hangi sözcüklerle anlatacaklarını bilmedikleri kavramları anlatmasını sağlayarak faydalı bir strateji halini alabilir.^{[5], [6]}

Ana hatlarıyla ele alındığında insanlar, dolaylamayı kasıtlı ve kasıtsız bir şekilde; bir kimseyi konudan saptırmak amacıyla kullanıyorlarsa aldatıcı, bir kelimeyi hatırlayamadıkları için kullanıyorlarsa aldatıcı olmayan türleriyle kullanabilir.

Not: Dolaylama, sağlıklı bireyler de bu davranışı gösterse de bazen afazi gibi belirli nörolojik bozuklukların bir semptomu da olabilir.^{[7], [8]}

Dolaylamaya Nasıl Karşılık Verilir?

Dolaylama kullanımına karşılık vermek için öncelikle nasıl kullanıldığını anlamanız ve tespit etmeniz gerekir. Bunu da kendinize aşağıdaki soruları sorarak başarabilirsiniz:

• Konuşan kişi gereğinden fazla sözcük kullanıyor mu? Kullanmıyorsa, dolaylama yapmıyor demektir. Bu sorunun cevabını ararken özellikle gereksiz olan ne söylediklerini ve aynı bilgiyi daha az sözcükle nasıl aktarabileceklerini düşünebilirsiniz. Bunun yanında dolaylamaya ne seviyede başvurduklarını ve nasıl kullandıklarını da göz önünde bulundurmalısınız. Böylelikle konuşan kişinin amacını anlayabilir ve dolaylamaya başvurulan önemsiz konuları da belirleyebilirsiniz.
• Konuşan kişi gereğinden fazla sözcük kullanıyorsa, bunu muğlak ve kaçamak cevaplar vermek, aldatıcı olmak amacıyla mı yapıyor? Bir kişinin gereğinden fazla sözcük kullanmasının konuşurken düşünebilmek veya kibarlık gibi yanlış olmayan birçok nedeni vardır. Bu soru üzerine düşünürken Hanlon'un usturasını uygulamalı; yani bir kimsenin dolaylama kullanımını mantıklı bir alternatif açıklama olduğu sürece art niyete bağlamamalısınız.
• Konuşmacının aldatıcı bir şekilde gereğinden fazla sözcük kullanmasının geçerli bir sebebi olabilir mi? Dolaylamanın olumlu veya olumsuz kullanımının öznel ve koşullara bağlı bir konu olduğunu unutmayın. Örneğin genel bir sohbet içinde bir arkadaşınıza maddi durumu hakkında bir soru sorarsanız ve o da cevap vermekten kaçınmak için dolaylamaya başvurursa bu dolaylamanın olumlu, aldatıcı olmayan bir kullanımı olur. Ancak bu arkadaşınız sizden bir girişimine para yatırmanızı istiyorsa ve maddi durumuna ilişkin sorulara kaçamak cevaplar veriyorsa dolaylamanın olumsuz ve aldatıcı bir kullanımıyla karşı karşıyasınız demektir. Buna ek olarak dolaylamayla karşı karşıya olduğunuz durumlarda konuşan kimseden kendini açıklamasını isteyebilir ve böylelikle neden dolaylamaya başvurduğunu anlayabilirsiniz.

Dolaylama kullanımını tespit ettikten ve nedenlerini anladıktan sonra, buna nasıl yanıt vereceğinizi seçebilirsiniz.

Dolaylama yanlış bir amaçla kullanılmıyorsa veya yanlış bir amaca hizmet etmesine rağmen rağmen geçerli bir nedeni varsa, konuşan kişinin dolaylama kullanımına neden olan sorunu çözmesine yardımcı olabilir veya hiçbir şey yapmamayı seçebilirsiniz. Örneğin birisi konuşurken yüksek sesle düşündüğü için dolaylama yapıyorsa sessiz kalmayı tercih edebilirsiniz. Buna karşın bir kişinin yazılarında sürekli olarak dolaylamaya başvurduğunu ve bunun da yazının okunmasını zorlaştırdığını görürseniz, konu hakkında yorum yapmak ve yazılarını buna göre gözden geçirmelerine yardımcı olmak isteyebilirsiniz.

Eğer dolaylı anlatım yanlışsa ve geçerli bir nedeni yoksa, aşağıdaki yöntemlerin herhangi bir kombinasyonuyla yanıt verebilirsiniz:

• Dolaylama kullanımını dile getirin. Dolaylama yapan kişinin ne yaptığını ve bunun neden bir sorun olduğunu açıklayın. Örneğin bu kişinin bir süredir konuştuğunu ve birçok şeyden bahsettiğini, ancak söylediği hiçbir şeyin sorulan sorunun cevabı olmadığını gösterebilirsiniz.
• Dolaylama kullanımını açıkça dile getirmeden sorunu çözün. Yani konuşan kişinin yanlış davranışını doğrudan dile getirmeden dolaylama yapmasını engelleyin. Örneğin konuşan kişi sorduğunuz soruyu cevaplamak yerine konuştuğu konu etrafında dönüyorsa "Anlıyorum, ama hala ana sorumu cevaplamadınız. Soru şuydu..." diyebilirsiniz.
• Davranışlarını dikkate alın ve hiçbir şey söylemeyin. Söz konusu konuşmacının dolaylama yaptığının farkına varın ve hiçbir eylemde bulunmadan konuşan kişinin karakterini ve içinde bulunduğu durumu anlayın.

Hangi yaklaşımı tercih edeceğiniz, dolaylamaya müdahalede bulunma amacınız dahil birçok faktöre bağlıdır. Örneğin birinin yalnızca ne kadar güvenilir olduğunu öğrenmek istiyorsanız, bu kişinin yaptığı bir konuşma sırasında kullandığı dolaylı ifadeleri not alabilir ve hiçbir eylemde bulunmayabilirsiniz. Buna karşın bir kimsenin diğerlerini aldattığını göstermek istiyorsanız aktif bir şekilde dolaylama yaptığını dile getirmek isteyebilirsiniz.

Özetle ana hatlarıyla bir dolaylama ile karşılaştığınız zaman öncelikle söz konusu kişinin geçerli bir neden olmaksızın, aldatıcı bir şekilde gereğinden fazla sözcük kullanıp kullanmadığını belirlemelisiniz. Ardından, kişinin nasıl ve neden dolaylama yaptığına bağlı olarak dolaylama yapmasına sebep olan sorunu çözmesine yardımcı olabilir, bu davranışı tamamen görmezden gelebilir, bu davranışı doğrudan dile getirebilir, bu davranışı açıkça dile getirmeden sorunu çözebilir veya bu davranışı dikkate alabilir ve hiçbir şey söylemeyebilirsiniz.

Agora Bilim Pazarı

Özgüven – Oynuyorum ve Kendimi Tanıyorum

Güven, tıpkı bir bitki gibi, yetiştirilip büyütülebilir. Bu kitaptaki yaratıcı etkinliklerle hata yapmanın, korkmanın ya da kimi zaman huzursuz hissetmenin ne kadar normal olduğunu keşfedecek ve bol bol güven ekeceksin.

Fransa’da pozitif ebeveynlik yönteminde öncü psikoterapist Isabelle Filliozat, Violène Riefolo ve Chantal Rojzman tarafından kaleme alınan, Türkiye dahil yayımlandığı tüm ülkelerde büyük beğeni toplayan Oynuyorum ve Kendimi Tanıyorum serisinin üçüncü kitabı Özgüven, 100’den fazla etkinlik ve ebeveyn kitapçığıyla birlikte, çocuklara -ve bizlere- kaygının her zaman kötü bir şey olmadığını, her tepkinin özgüven eksikliğine işaret etmediğini, kendimizle, başkalarıyla ve hayatla barışık olmanın yollarını gösterecek şekilde tasarlandı.

“Duyguyu anlama ve aktarma becerisi için kıymetli bir kitap bu. Ebeveynlerin de mutlaka okumasını dilerim.”
– Dr. Gülcan Özer (serinin ilk kitabı “Duygularım” hakkında)

 Kitabın arkasındaki ebeveyn kitapçığından:
“Bir yaşına dek anne babasının kollarında sevgi ve şefkat görmüş, motor becerilerini özgürce edinmiş çocuk temel güvenlik hissini geliştirir (“Seviliyorum”, “Beni çevreleyen dünya üzerinde bir güce sahibim”). Bunlar temeldir. Sonra çocuk büyüdükçe kendi kişiliğini geliştirmeye başlar. İstekleri, ihtiyaçları, duyguları, heyecanları, seçimleri, yargıları ailesi tarafından dinlenen ve saygı gören çocuğun kendi kimliğine duyduğu güven güçlenir (“Ne istediğimi biliyorum”). Çocuk üç yaşından itibaren bazı şeyleri artık “kendi başına” yapmak ister ve böylece becerilerine olan güveni artar (“Ne yapabileceğimi biliyorum”). Okulda, mahallede akranlarıyla karşılaşır, arkadaş edinir ve bu sayede sosyal ya da ilişki odaklı güven geliştirir (“Katkı sağlayabilirim”). Bu dört evre beslendiğinde çocuk hayata ve geleceğine sağlam bir güvenle bakacaktır. Çocuğumuzun büyümesine yardımcı olmak; geçirdiği her aşamada onun ihtiyaçlarına açık olmak ve ona kişiliğini inşa etmesine olanak verecek sağlıklı ortamı sunmaktır.

Devamını Göster

₺210.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

Pixabay

Dolaylamanın Diğer Retorik Tekniklerle Beraber Kullanılması

Dolaylama aldatıcı bir şekilde kullanıldığında genellikle mantık safsataları ve retorik tekniklerle desteklenir.

Bu tekniklerden birisi, belirsiz veya anlam açısından bulanık bir dilin diğer insanları aldatmak veya belirli bir duruş göstermemek amacıyla kasıtlı kullanımı anlamına gelen kelime cambazlığıdır.

Bir diğeri ise bir tartışma sırasında rakibi, konuyla ilgisine, geçerliliğine veya isabetliliğine bakılmaksızın mümkün olan en yüksek sayıda argümana boğmak anlamına gelen laf kalabalığıdır.

Diğer retorik tekniklerle kombine halde kullanılan dolaylamaya cevap verirken genellikle bu teknikleri de ele almanız gerekir. Örneğin bir kimse dolaylamayı laf kalabalığı ile birleştirerek kullanıyorsa bu kimsenin sunduğu argümanı çürütmek için hem dolaylamayı, hem de laf kalabalığını dile getirmelisiniz.

Dolaylamadan Nasıl Kaçınılır?

Dolaylama, kibarlık göstermek gibi mantıklı amaçlarla da kullanılabilse de ifade etmeye çalıştığınız şeyin anlaşılmasını zorlaştırması gibi kullanımının sorun yarattığı durumlar da vardır.

Bu çerçevede dolaylamadan kaçınmak için takip edebileceğiniz birkaç yöntem bulunmaktadır:

• Konuşmaya başlamadan önce bir süre düşünün.
• Bir şey söylemeden önce ya da sonra daha isabetli ifadeler kullanmanın yollarını düşünün.
• Kendinizi daha kısa ve öz bir şekilde ifade etmenizi sağlayacak yeni kelimeler ve ifade biçimleri öğrenin.

Bu teknikler arasından dolaylamayı kullanma şekliniz ve nedeniniz gibi faktörleri göz önünde bulundurarak seçim yapmanız tekniklerin verimliliğini artıracaktır. Örneğin bir soruya cevap verirken acele etme ve düşünmeden dolaylı bir şekilde konuşma eğilimindeyseniz cevap vermeden önce kendinizi birkaç saniye durmaya zorlayabilirsiniz.

Bu tekniklerin yalnızca konuşma eyleminde değil, yazma eyleminde de geçerli olduğunu unutmayınız. Ancak bu teknikleri ifade etmek istediğimiz şeyi nasıl ifade edebileceğimizi düşünmek için bolca vaktimizin olması ve bir şeyi değiştireceğimiz zaman geri dönebilmemiz gibi etmenler sebebiyle bir şey yazarken kullanmak daha kolaydır.

Son olarak dolaylama yaptığınızı fark ederseniz, dolaylama yaparak anlamı bulanıklaştırdığınız veya anlaşılmaz kıldığınız önemli noktalara tekrar değinebilir ve açıklamalarda bulunabilirsiniz.

Ana hatlarıyla ele alındığında dolaylamadan kaçınmak için iletişim kurmadan önce düşünmeye biraz zaman ayırabilir, daha kısa ve isabetli ifadeler kullanmanın yollarını düşünebilir ve kendinizi kısa ve öz bir şekilde ifade etmenizi sağlayacak yeni kelimeler ve ifade biçimleri öğrenebilirsiniz. Nasıl ve neden geçiştirme yaptığınız gibi faktörlere bağlı olarak farklı teknikler kullanmak da daha iyi sonuçlar verecektir.

Ek Bilgiler

İlgili Diğer Kavramlar

Dolaylama ile yakından ilgili bazı önemli kavramlar:

Dolaştırma. Söylem çözümlemesi bağlamında dolaştırma (İng: "periphrasis"), belirli bir ifadeyi (genellikle bir isimi) daha kısa bir ifade yerine kullanma eylemidir. "Venüs" yerine "Akşam Yıldızı" demek bunun bir örneğidir. Buna ek olarak retorik alanında "dolaylama" ve "dolaştırma" terimleri bazen birbirinin yerine kullanılır.

Ambage. Ambage, belirsiz ve dolaylı konuşma anlamına gelen arkaik bir terimdir.

Totoloji. Söylem bağlamında totoloji, bir şeyin genellikle gereksiz yere farklı kelimeler kullanılarak iki kez söylenmesi anlamına gelir. Örneğin "bunu tekrar yapmalı ve tekrarlamalısın" ifadesi bir totolojidir.

Örtmece. Örtmece (İng: "euphemism"), hoş olmayan veya utanç verici olduğu düşünülen bir terimin yerine görece daha hafif bir kelime veya ifadenin kullanılmasıdır. Örneğin "küçülme" genellikle "insanları işten çıkarma" eylemini gizlemek için kullanılır.

İma. İma (İng: "innuendo"), hakkında doğrudan konuşulmayan, genellikle cinsel veya kırıcı içerikli bir şeyi doğrudan ifade etmeden belirten ifadelerdir.

Uzatma. Uzatma, gereğinden fazla kelime kullanma eğilimidir.

Tumturaklılık. Tumturaklılık (İng: "grandiloquence"), retorik bağlamda bir şeyi olduğundan daha önemli göstermek için karmaşık veya gösterişli bir dil kullanma pratiğidir.

Uzun sözcükler. Uzun sözcükler (İng: "sesquipedalianism"), özellikle gereksiz yere uzun ve genellikle anlaşılmaz kelimeler kullanma pratiğidir.

Pixabay

Dolaylama Sözcüğünün Etimolojisi

Oxford İngilizce Sözlüğü'ne göre "circumlocution" kelimesi Fransızca circonlocution, veya Latince circumlocūtiōn-em sözcüğünden türemiştir ve circum öneki ("etrafında, çevresinde"), ve loqui fiilinin ("konuşmak") birleşiminden oluşmaktadır.

Buna ek olarak Oxford İngilizce Sözlüğü "circumlocution" kelimesinin yazılı İngilizcede ilk olarak 1518 dolaylarında yayınlanan bir çalışmada kullanıldığını ve bu yayının tam tarihinin tespit edilemediğini belirtmektedir.

Özet ve Sonuçlar

Dolaylama genellikle muğlak ve aldatıcı olma, veya cevap vermekten kaçınma amacıyla bir şeyi gereğinden fazla kelime kullanarak söyleme eylemidir.

• Örneğin bir politikacı, sorulan bir soruya uzun ve muğlak bir yanıt vererek dolaylama kullanabilir ve böylelikle kendisini dinleyen kimselerin aslında soruyu cevaplamadığını fark etmesini zorlaştırır.
• Dolaylamayla başa çıkmak için öncelikle konuşan kimsenin geçerli bir nedene dayanmaksızın ve aldatıcı bir şekilde gereğinden fazla kelime kullanıp kullanmadığını belirlemelisiniz. Bununla beraber bazen dolaylamanın olumlu şekillerde, örneğin kibarlık için de kullanılabildiğini unutmamalısınız.
• Bir kişinin nasıl ve neden dolaylamaya başvurduğuna bağlı olarak dolaylama kullanmasına neden olan sorunu çözmesine yardımcı olabilir, bu davranışı tamamen görmezden gelebilir, doğrudan dile getirebilir, doğrudan dile getirmeden sorunu çözebilir veya bu davranışı dikkate alıp hiçbir şey yapmamayı tercih edebilirsiniz.
• Dolambaçlı ifadelerden kaçınmak için ise iletişim kurmadan önce kendinize düşünmek için bir miktar zaman ayırabilir, daha isabetli ifadeler kullanmanın yollarını düşünebilir ve kendinizi özlü bir şekilde ifade etmenizi sağlayacak yeni kelimeler ve ifade biçimleri öğrenebilirsiniz.