Safsataya Başvurma Safsatası: Bir Argümanda Safsata Olduğunu Söylemenin Kendisi Neden Bir Argüman Değildir?

Mantıksal safsataları bilmek ve öğrenmek, tartışmanın daha sağlıklı yürütülmesi açısından son derece önemlidir. Ama bazen başkalarının hatalarını görürken, kendi yaptığımız hataları görmek zor olabilmektedir. Yani mantık safsatası avcılığının kendisinin bir mantık safsatasına ve argümanlardan kaçınmak için bir araca dönüşmediğinden emin olunması gerekir.

İşte burada karşımıza "safsataya başvurma safsatası" çıkar. Özetle bu safsata, bir argümanın sırf bir mantıksal safsata içeriyor olmasını ileri sürerek, savunulan sonucun yanlış olmak zorunda olduğunu iddia etme hatasıdır. "Safsatacının safsatası", "safsata safsatası" ya da "kötü nedenler safsatası" olarak da bilinir.

Safsataya başvurma safsatası, tartışmalarda safsataların tespitinin önemli olmadığı anlamına gelmez. Bu safsata, bir tartışmadaki safsataları tespit etmenin, o tartışmanın yönünü düzeltici bir rolü olması gerektiğini, safsatayı vurgulamanın kendi başına bir argüman olamayacağını vurgulamaktadır. Dolayısıyla safsata tespiti karşı tarafın argümanlarını çürütmek için bir yöntem olarak değil, karşı tarafın argümanlarını safsatasız bir şekilde sunması talebinde bulunması amacıyla kullanılmalıdır.

Safsata Safsatası Nedir?

Safsata safsatası, diğer safsatalardan farklı olarak, mantıksal safsatalara çok hâkim olan kişilerin bile yapabildiği bir hata olması bakımından tehlikelidir. Bu yüzden, özellikle de mantıksal safsatalarla ilgiliyseniz, "safsata safsatası", anlamanız gereken en önemli mantık hatalarının başında gelmektedir.

Safsata safsatasının genel biçimi şu şekildedir:

• X, Y sonucunu savunan bir argümandır.
• X, mantıksal hata içeren bir argümandır.
• Dolayısı ile argümanın savunduğu Y yanlıştır.

Görebileceğiniz gibi bu, anlaması kolay ama görmesi zor bir mantıksal hatadır. Mantıksal safsatalar, argümanlar ile sonucun güçlü/geçerli bir şekilde bağlanmadığını gösterebilir; ama sonucun doğruluğu veya yanlışlığı hakkında doğrudan bilgi vermez. Örneğin birçok matematiksel teorem, ispatlanmadan önce birçok hatalı ispat ile savunulmuştur; ama en sonunda gerçekten ispatlandığında, bu hatalı ispatların teoremin doğruluğunu değiştirmediği anlaşılmıştır. Bir diğer deyişle, durumu basit bir cümle ile de anlatabiliriz: "Doğru iddialar, yanlış savunmalarla da savunulabilir."

Bir örnek verelim: "Evrim gerçektir; önceden çocuktun, şimdi ise gençsin. Bu bile evrimin gözlenebilir bir kanıtıdır." diyen bir arkadaşımız olsun. Önceki yazılarımızda anlattığımız üzere, bireyin ömrü boyunca geçirdiği değişimlere gelişim diyoruz, evrim değil. Yani bu ikisi, birbiriyle elbette ilişkili ama en nihayetinde ayrı biyoloji sahalarıdır. Gelişim olan değişimler, evrim değildir. Evrim olan değişimler, gelişim değildir. Dolayısıyla bu arkadaşımız, evrimi yanlış bir şekilde anlatmakta veya savunmaktadır.

Ne var ki onun bu yanlış savunusu, elbette evrimin gerçek olmadığı anlamına gelmez. Evrimin gözlenebilir kanıtları vardır, sadece bu argüman çerçevesinde yanlış bir şekilde savunulmuştur. Bir diğer deyişle tartışmacı, evrimi savunmak için kötü bir neden seçmiştir. Bu yüzden kötü savunma nedeninin savunulan sonucun gerçek olmadığını gösterdiğini sanma hatasına "kötü nedenler safsatası" da denilmektedir.

Başka bir örnek ise şöyle verilebilir:

• Yağmur yağıyorsa, gökyüzü bulutlu olur.
• Gökyüzü bulutlu.
• O halde yağmur yağıyor.

Buradaki hatayı fark etmişsinizdir. Gökyüzü bulutlu ise yağmur yağmak zorunda değildir. Bu argüman, "ardılla doğrulama mantık hatası" içermektedir. Yine de sadece argümandaki bilgilere dayanarak durumun bu olup olmadığından emin olamayız. Belki de yağmur gerçekten yağmaktadır! Bu nedenle, yağmur yağdığını savunmak için mantıksal hata içeren bir argüman öne sürüldüğünden, yağmur yağmadığını varsaymak yanlıştır. Kısacası, eğer ki bu argümana karşılık olarak "Hayır, ardılla doğrulama mantık hatası yaptın, dolayısıyla pencereden dışarı bakmama bile gerek yok, kesinlikle yağmur yağmıyor." derseniz, safsataya başvurma safsatasına düşmüş olursunuz.

Örneklerimize devam edelim:

• Bütün kediler hayvandır.
• Pamuk bir hayvandır.
• O halde Pamuk, kedidir.

Bu akıl yürütme, yukarıdaki örnek gibi ardılla doğrulama mantık hatası içermektedir; ama bu, pamuğun kedi olmadığı anlamına gelmez. Akıl yürütme hatalı olabilir; ama Pamuk, gerçekten kedi olabilir.

Bu durum, Tanrı tartışmaları gibi bitmek bilmez tartışmalarda da görülebilmektedir:

• X argümanı, Tanrı'nın varlığı lehine sunulmuş bir argümandır.
• X argümanı, Y mantıksal safsatası içermektedir.
• Dolayısı ile Tanrı yoktur.

Bu argümanın mantıksal safsata içermesi, sonucu direkt olarak yanlış kılmaz. Sadece sonucu destekleyecek kadar güçlü/geçerli bir argüman olmadığını göstermektedir. Dikkat edilmesi gereken diğer nokta ise safsataya başvurma safsatası yapılıp "Tanrı yok." denildiği için "Tanrı var." sonucu da çıkmayacağıdır. Bu tehlikeli konuya, yazının ilerleyen kısımlarında döneceğiz.

Safsata Safsatası ile Nasıl Başa Çıkılır?

Bu safsataya siz maruz kaldıysanız, argümanı savunurken mantıksal hata yaptığınızı anlamış olmalısınız. Bu durumda da mantıksal hata yaptığınızı kabul etmeli ve bu durumun argümanın sonucunu doğru veya yanlış yapmadığını ve yanlış bir savunma yaptığınızı kabul edebilirsiniz.

Bu safsatayı yapmaktan kaçınmak içinse, mantıksal safsata içeren ya da hatalı bir savunma gördüğünüzde, bunun neden hatalı bir savunma olduğunu açıklayın. Mümkünse mantıksal safsataların ismini kullanmamaya çalışın, kullanıyorsanız bile mantığını açıklayarak neden hatalı bir akıl yürütme olduğunu anlatmaya çalışın. Mantıksal safsata içermesinin, sonucun direkt olarak hatalı olduğunu göstermediğini kabul edin ve mantıksal safsata ile iddiasını savunan kişiye iddiasını bu şekilde savunmasının iddiasına daha çok zarar verdiğini ve bunu yapmaması gerektiğini anlatın.

Örneğin evrimi hatalı bir şekilde savunan birini gördüğünüzde bu hatalı savunmanın evrimi direkt yanlış kılmadığını ama savunmasının hatalı olduğunu ve hatalı bir şekilde savunmanın doğru olmadığını, diğer kişilerin evrimi hatalı bir şekilde öğrenmesine sebep olabileceğini anlatıp hatasını açıklayabilirsiniz. Yani kısaca, bu safsatadan kaçınmak için yapacaksanız yapıcı eleştiri yapın!

İlişkili Diğer Safsatalar

Safsataya Başvurma Safsatası Safsatası

Safsataya başvurma safsatasının ilginç bir yanı, tekrarlanabilir bir yapıya sahip olmasıdır. Safsata, kendi içinde tekrarlanarak "safsataya başvurma safsatası safsatası"na düşmeye neden olabilir.

Safsataya başvurma safsatasını öğrenen biri, bu safsataya karşı koymak için "Safsataya başvurma safsatası yaptın, yani söylediğin yanlış." derse bu da mantık hatasıdır. Örneğin yukarıdaki Pamuk örneğimizde, Pamuk'un bir aslan olduğunu düşünelim. Tartışmacı, "Ben Pamuk'un kedi olmasını mantıksal safsatalarla savunmuş olabilirim ama senin yaptığın safsataya başvurma safsatası, yani hatalısın, Pamuk bir kedi." derse, elbette bu da mantık hatası olacaktır. Buna da "safsataya başvurma safsatası safsatası" diyebiliriz.

Tabii ki bu mantıksal safsata kendini "Safsataya başvurma safsatası safsatası yaptın yani seninki yanlış." gibi sonsuza kadar tekrar edebildiğinden, bu hataya düşmemek için dikkatli olmalısınız.

Örneğin ikili konuşmalardan örnek verecek olursak:

• Ahmet: Çok popüler bir diyetisyene gittim, abur cuburun zararlı olduğunu söyledi.
• Beril: Sırf çok popüler olduğu için söyledikleri doğru olacak diye bir şey mi var? Ad populum yapıyorsun, demek ki ben doğruyum. Abur cubur yemek sağlıksız değildir.
• Ahmet: Hayır, asıl sen hatalısın çünkü benim safsata yapmam savunduğum şeyi hatalı yapmaz. Safsataya başvurma safsatası yapıyorsun.
• Beril: Benim safsataya başvurma safsatası yapmam da hatalı olduğumu göstermez, sen hatalısın.

Genelde böyle devam eden tartışmalarda savunulan konu bile unutulur, asıl amaç haklı çıkmak haline gelir. Bu da mantıksal safsataları engelleyip sağlıklı bir tartışma ortamının yaratılması amacıyla çıkılan bir tartışma ortamından ayrılıp hiçbir entelektüel değeri olmayan ve sonsuza kadar süren bir atışmalar dizisine düşmeye sebep olmuştur. "Sadece haklı çıkmak için tartışmak", bu yüzden son derece hatalı bir harekettir.

Safsataya Başvurma Safsatası Safsatası ile Nasıl Başa Çıkılır?

Bu safsata ile başa çıkmanın en kolay yolu, safsataya başvurma safsatası yapmaktan kaçınmaktır; çünkü safsataya başvurma safsatası yapmazsanız, bu safsataya da maruz kalma ihtimaliniz kalmayacaktır.

Yine de bu safsataya maruz kalırsanız ya da daha doğrusu bu safsataya maruz kaldığınızı fark ederseniz, kendinizin de safsataya başvurma safsatası yaptığınızı anlamış olmalısınız. Bunu anladığınız anda, yukarıda bahsettiğimiz safsataya başvurma safsatasından uzak durma yöntemlerini uygulayın, safsataya başvurma safsatanızı geri çekerek, mantıksal safsata içermesinin argümanın sonucunu yanlış kılmadığını ama doğru da kılmadığını anlatın ve diğer kişinin de neden hatalı olduğunu ve neden bunu yapmaması gerektiğini de anlatın, haklı çıkmak veya alay etmek için tartışmayın.

Agora Bilim Pazarı

Kuantum Fiziği Seti

Devamını Göster

₺300.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

Ters Safsataya Başvurma Safsatası

Safsataya başvurma safsatasının ters biçimi olarak görülebilecek "Ters safsataya başvurma safsatası", argümanın sonucunun doğru olmasından yola çıkarak argümanın kendisinin mantıksal olarak sağlam olduğunu varsayma hatasıdır. Genel biçimi şu şekildedir:

• X argümanı, Y önermesini destekler.
• Y önermesi doğrudur.
• X argümanı mantıksal olarak sağlamdır.

Bir örnekle daha anlaşılır olacaktır.

• Ali: Köpeklerin dişleri var, yani memeliler.
• Bahar: Bir canlının memeli olup olmadığını bu şekilde belirleyemezsin.
• Ali: Hayır, bak, köpeklerin memeli olduğu yazıyor. Demek ki dişlerine bakarak memeli olup olmadığını anlayabiliyormuşum, değil mi?

Burada fark edebileceğiniz üzere yanlış yöntemler de şans eseri doğru sonuca götürebilmektedir. Sonucun doğru olması yöntemin de doğru olduğunu garanti etmemektedir.

Ters Safsataya Başvurma Safsatası ile Nasıl Başa Çıkılır?

Daha iyi anlaşılması için, son bir örneği de matematik sorularından verebiliriz. Tabii ki burada çok karmaşık bir örnek vermeyeceğiz. Örneğin bir öğrenci 64/16 işlemini şu şekilde yapmaktadır:

• Öncül: "64" ve "16" sayılarındaki 6'ları silip sadeleştirelim. Geriye ne kalır? 4/1. Bu yüzden sonuç 4'tür.
• Öncül: Hesap makinesi ile kontrol edildi ve 64/16 işleminin sonucunun 4 olduğu doğrulandı.
• Hatalı Sonuç: Bu yüzden, öğrencinin çözüm yöntemi doğrudur.

Görebileceğiniz gibi öğrenci, doğru bir sonuca yanlış bir yöntemle ulaşmıştır. Bu mantıksal hatayı düzeltmenin yolu, bu yöntemin şans eseri doğru çıktığını ve her zaman işe yaramayacağını göstermektir. Örneğin başka bir işlemde, 68/16 işleminde 6'lar sadeleşip sonuç 8/1 olmamaktadır. Bunu gösterdikten sonra neden hatalı çıktığını ve doğrusunun nasıl olması gerektiğini ayrıntılı şekilde anlatın. Herhangi bir önermeyi desteklemek için, pratik olarak sonsuz miktarda argüman kurulabilir. Bunların her zaman mantıksal olarak sağlam olamayacağını anlamak önemlidir. Tabii ki sırf hatalı bir yöntem olduğu için sonucunun da hatalı olduğunu iddia etmemelisiniz.

Safsata Olmayan Durumlar

Tartışmacı, sonucun bu safsata nedeniyle yanlış olduğunu savunmaz ve sadece kullanılan mantıksal safsatalara işaret ederse, bu durum safsataya başvurma safsatası olmaz.

Özellikle saman adam ve kırmızı sazan safsatası gibi sonucu saptırma amacı güden mantıksal safsataların varlığına işaret etmek, tartışmayı daha sağlıklı bir zemine oturtmak için önem taşımaktadır. Bu tür safsatalar bariz bir şekilde mevcutsa sonuç ille de yanlış olmak zorunda değildir ama tanımı gereği alakasızdır, doğruluğunun veya yanlışlığının bir önemi yoktur.

Örneğin şu örnek, safsataya başvurma safsatası değildir:

• Arif: Evrim varsa kanıtları nerede?
• Bora: Şimdi kanıtları sayacak olursak...
• Arif: Ama bu yine de Tanrı'nın var olmadığını göstermez ki.
• Bora: Saman adam safsatasına düştünüz. Evet, sonuç olarak var olmadığını göstermez doğru, ama evrimin böyle bir iddiası yok ki zaten. Ayrıca konumuz da Evrim ve Tanrı üzerine değildi. Konuyu saptırma safsatasına da düştünüz. Onu da daha sonra konuşabiliriz ama önce bu konuyu çözelim. Lütfen tartıştığımız konuya sadık kalın.

Sonucu destekleyen çok sayıda argüman ve mantık hatası olabileceğinden, bütün hataları tek tek göstermek zor olabilir. Bu durumda, kolay bir yöntem olarak, bu durumun neden böyle olamayacağını anlatmak daha iyi bir yöntem olabilir. Örneğin astrolojiyi savunan birinin hatalarını tek tek anlatmaktansa, temel olarak neden işe yaramadığını anlatabilirsiniz.

Peki, diyelim ki "neden olmadığını" anlatamadığımız bir durumdayız. Neden olmadığını açıklayamadığımız için kabul mü edeceğiz? İkna edici/sağlam bir argüman ile desteklenmemiş bir iddiayı sağlam bir argüman gelene kadar yok saymak, safsata olmayacaktır. Bunu "Mantıksal safsata ile savundun, demek ki hatalısın." olarak görmemelisiniz. (Çünkü bu, "safsataya başvurma safsatası safsatası" olacaktır.)

Burada kastedilen, bilimdeki boş hipotez kavramı ile benzer bir mantıktır. Kesin olarak "doğru" veya "yanlış" gibi bir yargıda bulunmaktan kaçınarak, yeterli miktarda ikna edici veri gelene kadar o konu hakkında yorum yapmamak, o konuyu yok saymaktır. Benzer şekilde tartışmacı, şöyle diyebilir:

Bu konu ile ilgili bütün savunmalar mantık hataları içerdiği ya da yeterli miktarda ikna edici argümanlar olmadığı ve iddianın doğru olduğuna inanmak için bir sebebim olmadığı için bu konuyu yok sayıyorum, ikna edebilecek kadar sağlam argümanlar gelirse düşüncemi gözden geçirebilirim ama şu anda inanmak için bir sebebim de olmadığı için inanmamayı seçtim.

Bu durumda ispat yükünün iddianın savunucularında olduğunu gösterip onu yok saymak, safsata değildir. Hatta Cehalete Başvurma Safsatasına düşmeyi engelleyen bir hareket olacaktır.

Sonuç

Tekrar vurgulamakta fayda görüyoruz: Safsataya başvurma safsatası, tartışmalarda safsataların tespitinin önemli olmadığı anlamına gelmez. Bu safsata, bir tartışmadaki safsataları tespit etmenin, o tartışmanın yönünü düzeltici bir rolü olması gerektiğini, safsatayı vurgulamanın kendi başına bir argüman olamayacağını vurgulamaktadır. Dolayısıyla safsata tespiti karşı tarafın argümanlarını çürütmek için bir yöntem olarak değil, karşı tarafın argümanlarını safsatasız bir şekilde sunması talebinde bulunması amacıyla kullanılmalıdır.

Sonuç olarak mantıksal safsataları öğrenmek, tartışmanın sağlıklı bir şekilde ilerlemesinin anahtarıdır; ama bu anahtarı yanlış kapıda kullanmamaya özen göstermeliyiz. Aksi takdirde başka mantık hatalarına düşebilir ve hatalı yönlendirmelere sebep olabiliriz. Bu yüzden mantığın doğru anahtarını doğru kapıda kullanmayı öğrenmek, her tartışmacının yapması gerekendir.