Neden Bildiğimizi Değil, Alıştığımızı Yapıyoruz?

• Alışkanlıkların Önemi ve Değişime Direnç

İnsan davranışlarını anlamak için her zaman büyük teorilere veya karmaşık açıklamalara ihtiyaç duymak zorunda değiliz. Günlük hayatta çoğu zaman farkına bile varmadan tekrarladığımız küçük alışkanlıklar, verdiğimiz basit tepkiler ve sıklıkla duyduğumuz "herkes böyle yapıyor" gibi ifadeler insanı tanımlamak için aslında çoğu zaman yeterli olabilir. İnsanlar çoğu zaman derinlemesine düşündükleri veya rasyonel olarak analiz ettikleri gibi değil, daha ziyade uzun süredir alıştıkları, içselleştirdikleri gibi davranmayı tercih ederler.

Örneğin, sabahları her gün aynı saatte kalkmak, işe veya okula giderken aynı güzergahı kullanmak, her sabah aynı mekandan kahve almak gibi eylemler, birçok insan için adeta otomatik bir davranış kalıbı haline gelmiştir. Hatta bazen daha iyi veya daha verimli bir alternatifin varlığı bilinse dahi, bu köklü alışkanlık kolay kolay bozulmaz. Çünkü zihinsel olarak tanıdık ve bilindik olan yeni ve bilinmeyene kıyasla daha az zihinsel çaba ve enerji gerektirir. İşte bu durum değişimin neden bu kadar zor ve dirençli olduğunu oldukça basit ve anlaşılır bir şekilde açıklıyor. Alışkanlıklar konfor alanımızda kalmamızı sağlayarak değişime karşı bir bariyer oluşturuyor.

• Duygusal Kararların Mantıksal Gerekçelendirilmesi

İnsanlar genellikle kendilerini mantıklı ve rasyonel varlıklar olarak görmeyi tercih ederler; ancak gerçekte verdikleri kararların büyük bir bölümü, mantıksal çıkarımlardan ziyade duygusal bir zeminde şekillenir. Örneğin, bir ürün satın alırken, ürünün teknik özellikleri uzun uzun incelenir, farklı markalar ve modeller arasında detaylı karşılaştırmalar yapılır. Ancak, tüm bu rasyonel değerlendirmelere rağmen, çoğu zaman nihai karar, ürünün kişide uyandırdığı güven duygusu, sağladığı prestij veya ait olma hissi gibi tamamen duygusal faktörlerle verilir. Satın alma işlemi gerçekleştikten sonra ise, bu kararı haklı çıkarmak için "zaten bu ürüne ihtiyacım vardı" veya "fiyatına göre gerçekten iyi bir seçenekti" gibi mantıklı gerekçeler devreye sokulur. Ancak gerçek şu ki, asıl karar çoktan, duygusal düzeyde verilmiştir ve mantık sadece bu kararı desteklemek için kullanılır.

• Sosyal Uyumun Bireysel Düşünce Üzerindeki Etkisi

Benzer bir tablo, sosyal ortamlarda da sıklıkla gözlemlenebilir. Bir kişi içinde bulunduğu sosyal ortamda dile getirilen bir düşüncenin veya fikrin aslında yanlış veya hatalı olduğunu fark edebilir. Ancak çoğunluğun görüşüne ters düşmemek, farklı düşünerek göze batmamak ve sosyal uyumu korumak adına sessiz kalmayı tercih eder. Bu durumda, kişiyi yönlendiren temel motivasyon, doğruya ulaşma veya gerçeği savunma isteği değil, dışlanmama, sosyal kabul görme ve ait olma ihtiyacıdır. İnsanlar çoğu zaman kendi özgün düşüncelerinden ve inançlarından ziyade, ait oldukları grubun değerlerini, normlarını ve sınırlarını korumaya daha fazla önem verirler. Bu durum, sosyal uyumun bireysel düşünce özgürlüğünden daha öncelikli olduğunu gösterir.

• Sağlık Davranışlarında Alışkanlıkların ve Duygusal Bağların Rolü

Sağlıkla ilgili davranışlar incelendiğinde bu durum daha da belirgin ve görünür hale gelir. Örneğin, sigara içmenin sağlığa son derece zararlı olduğu neredeyse herkes tarafından bilinen bir gerçektir. Buna rağmen, milyonlarca insan bu zararlı alışkanlığı sürdürmeye devam eder. Bu durumdaki temel sorun, bilgi eksikliği değildir; çünkü sigaranın zararları hakkında yeterli bilgi mevcuttur. Asıl sorun, sigaranın bazı insanlar için sosyal bir bağ kurma aracı olması, stresle başa çıkma mekanizması olarak görülmesi ve günlük rutinin ayrılmaz bir parçası haline gelmesidir. Yani, bilgi olmasına rağmen alışkanlıkların ve duygusal bağların gücü, bu bilgiyi gölgede bırakır ve davranışları yönlendirmeye devam eder.

• Erişilebilirlik, Pratik Engeller ve Sosyal Normların Etkisi

Çevreyle ilgili davranışlarda da benzer bir mantık yürürlüktedir. Geri dönüşümün çevresel faydaları doğal kaynakların korunmasına katkısı, enerji tasarrufu sağlaması ve atık miktarını azaltması gibi unsurlar sürekli olarak anlatılır, bu konuda çeşitli bilinçlendirme kampanyaları düzenlenir. Bu kampanyalar genellikle geri dönüşümün önemi ve gerekliliği üzerinde durarak bireyleri bu konuda teşvik etmeyi amaçlar. Ancak eğer bir geri dönüşüm kutusuna ulaşmak zorlu bir çaba gerektiriyorsa, örneğin evden çok uzak bir mesafede bulunuyorsa veya çevrede geri dönüşüm yapan başka kimse yoksa, yani birey kendini bu konuda yalnız hissediyorsa çoğu insan daha zahmetsiz ve kolay olan yolu seçerek geri dönüşümden kaçınır. Bu durum bireyin pratik kaygılarının ve sosyal çevresinin davranışlarını nasıl etkilediğini gösterir. Buna karşılık geri dönüşümün yaygın bir alışkanlık haline geldiği, herkesin bu davranışı sergilediği bir ortamda, örneğin apartmanlarda her dairenin kendi geri dönüşüm kutusu olduğu ve komşuların da düzenli olarak geri dönüşüm yaptığı bir durumda aynı insanlar bu çevreci davranışı kolayca benimser ve uygular. Çünkü bu durumda geri dönüşüm yapmak sosyal norm haline gelmiş ve birey için kabul görme ve ait olma duygusunu pekiştirmiştir. Birey toplumun bir parçası olarak kabul görmek ve dışlanmamak adına bu davranışa yönelir.

• Alışkanlık, Duygu ve Sosyal Uyumun Davranış Değişikliğindeki Rolü

Bu örnekler gösterir ki insan davranışlarını yönlendiren şey çoğu zaman büyük fikirler, ideolojiler veya soyut kavramlar değil; alışkanlıklar, duygular ve sosyal uyumdur. İnsanlar genellikle rasyonel düşünmekten ziyade duygusal tepkiler verir ve çevrelerindeki insanların davranışlarını taklit ederler. Güvenli tanıdık ve kabul gören yolu tercih ederler; çünkü bu onlara aidiyet ve güvenlik hissi verir. Metnin vardığı noktada temel mesele nettir: İnsan davranışlarını anlamak ve değiştirmek için onların duygusal ve sosyal ihtiyaçlarını göz önünde bulundurmak gerekmektedir.

Davranış değişikliği sadece soyut bilgilerle değil aynı zamanda somut alışkanlıkların ve çevrenin dönüşmesiyle mümkün hale gelir. İnsanların günlük rutinlerine entegre edilmiş kolayca erişilebilir ve sosyal olarak desteklenen davranışlar daha kalıcı olma eğilimindedir.

Bu durumda temel soru şudur:

İnsan davranışlarını değiştirmek için daha fazla teorik bilgi mi gerekir, yoksa mevcut alışkanlıkları kırmak ve destekleyici bir sosyal ortamı dönüştürmek mi daha önemlidir?

Bu soru, davranış değişikliği stratejileri geliştirirken dikkate alınması gereken temel bir ikilemi ortaya koymaktadır.