HERAKLEİTOS'UN ÖZDEŞLİK KURAMI - MODERN BİLİME DOLAYLI KATKI

Herakleitos’un arkhe olarak su ya da hava gibi durağan elementlerin yerine, ateş gibi dinamik bir elementi seçmiştir. Bunun nedeni ise değişme ve birlikten çokluğa geçişi, dönüşümü ve hareketi en iyi imgeleştiren element olmasıdır. Ateş maddi bir oluş olduğu kadar, devinimi de temsil eder. Hatta devinimin kendisidir.

Ateş elementi ile karşıtların birliğine dayalı yepyeni bir özdeşlik anlayışı geliştirmiştir. Ondan önceki doğa filozofları, değişimi ve çokluğu görünüş olarak, durağanlığı ve birliği ise bu görünüşün arkasındaki asıl varlık olarak ele alırken, özdeşlik değişim ikiliği içerisinde özdeşliğin lehine bir hiyerarşi kurmuşlardır. Herakleitos, özdeşlik ve değişim ikiliğinde ilk kez değişimin kendisini, varlığın en temel kategorisi haline getirir ve varlığı ‘oluş’ olarak kavrar. Böylece çelişkiyi ve değişimi doğal varlığın asıl unsuru, hatta onun yasası olarak düşünür. Artık değişim daha önceki filozoflarda olduğu gibi değişmeyen bir arkhe’nin farklı yüzlerinden kaynaklanan bir görünüş olmaktan çıkıp, varlığın kendi hareket ettirici ilkesi haline gelir.

Özdeşlik değişim gerilimini özdeşliğin lehine bir hiyerarşi yaratarak çözmek yerine, bu iki unsurun her ikisine de ontolojik olarak eşitlik tanıyarak, çelişkiyi bir anlamda özdeşlikle çelişmiş olmaktan çıkarıp özdeşliğin kendisine onun özsel bir unsuru olarak bakar.

Herakleitos, değişim ve çokluğu en temel varlık olarak alırken, kendi içinde bir düzenliliği ve birliği olduğunu vurgular: Değişim kaotik ve rastlantısal değildir, logos denen evrensel aklın yasallığına uygun biçimde gerçekleşir. Karşıtların birliği, karşıtların birbiriyle savaşına bir ölçü getirerek bu savaşın bir kaosa dönüşmesini önlemek amacıyla evrenin karşıtları yüzünden dağılıp özdeşliğini yitirmesinden koruyan ilke, evrenin aklıdır. (logos)

Herakleitos’un kendinden önceki doğa filozoflarından ikinci bir önemli farkı ise: Öncekiler gibi değişimi tikellerin belli bir niteliği yitirip karşıt niteliği kazanması olarak ele almamasıdır. Çünkü onun yeni özdeşlik tanımı, çelişkiyi tikellerden dışlamayı gerektirmez: Tikeller, zaten karşıt nitelikleri eş zamanlı olarak kendilerinde taşırlar; yalnızca farklı zamanlarda bu niteliklerin kimisi öne çıkarak kendi karşıtına baskın gelir. Gözlemlediğimiz nitelikler, asla tikelleri terkedip yitirilen ya da sonradan kazanılan şeyler değildir. Aynı şey, tikeller için olduğu kadar, evren için de geçerli bir ilke oluşturur. Böylece evrenin özdeşliği, ondaki tikellerin kendi aralarındaki karşıtlıktan ve mücadeleden kaynaklanan değişimlerden olumsuz şekilde etkilenmez, bu karşıtlık evrenin ana elementi olan ateşin doğasına da içkindir. Çelişki ve değişim, varlığın en temel ve en hakiki katmanı olarak düşünülür.

MODERN BİLİME DOLAYLI KATKISI

Herakleitos, modern bilimsel disiplinler olarak kabul edeceğimiz alanlara doğrudan katkılarda bulunmazken, felsefi içgörülerinin bilimsel düşünce üzerinde dolaylı bir etkisi oldu. Ünlü bir sözü vardı: "Hiç kimse aynı nehre iki kez girmez." Bu sözünden, değişimin gerçekliğin doğası için temel olduğuna ve her şeyin sürekli bir akış halinde olduğu düşüncesi anlaşılır. Değişime yapılan bu vurgu, evrim, jeoloji ve iklim değişikliği gibi doğal süreçlere ilişkin modern anlayışımızla yankılanır. Onun akış fikri, gerçekliğin sabit ve değişmez olduğunu savunan, zamanının hakim görüşlerine oldukça zıttı.

Görünen çelişkilerin birbirine bağlı olduğunu ve dünyanın işleyişi için gerekli olduğunu düşündüğünden karşıtların birliği kavramını önermesi de bilimsel açıdan değerlendirilebilir. Sıcak ve soğuk, gece ve gündüz, yaşam ve ölüm gibi karşıt güçlerin ayrı varlıklar değil, birleşik bir bütünün tamamlayıcı yönleri olduğuna inanıyor, bu karşılıklı bağımlılık ve bağlantılılık kavramı, ekosistemlerin dengesi, fizikteki kuvvetlerin etkileşimi ve kuantum mekaniğindeki dalga-parçacık doğasının ikiliği gibi modern bilimsel kavramlarla örtüşür.

Herakleitos'un Logos kavramı öncelikle metafizik olsa da, rasyonaliteye yaptığı vurgunun bilimsel araştırma için çıkarımları vardı. Gözlem, akıl ve mantıksal düşünme yoluyla doğal fenomenleri anlama arayışlarında sonraki filozofları ve bilim adamlarını etkiledi. Bilgi edinmede gözlem ve duyusal algının önemini vurguladı. Gerçekliğin doğasını anlamanın doğrudan deneyim ve dünyayla ilişki kurmayı gerektirdiğine inanıyordu; bilgi edinmeye yönelik bu gözlemsel yaklaşım, bilimsel araştırmalarda kullanılan ampirik metodoloji ile uyumludur.

Herakleitos'un bilime katkıları dolaylı olsa da, değişim, karşıtların birliği, akılcılık ve gözlem hakkındaki felsefi fikirleri bilimsel araştırmanın temelini oluşturan unsurlardan biridir. Gerçekliğin dinamik doğasına ve fenomenlerin birbirine bağlılığına ilişkin içgörüleri, sonraki düşünürleri etkiledi ve bilimsel kavramlar ve metodolojilerle yankılanan felsefi bir çerçeve sağlamıştır.