Her Fikre Saygı Duymalı Mıyız?

Son zamanlarda sıkça kullanılan, kulağa oldukça hoş ve demokratik gelen bir söz mevcut: “Her fikre saygı duymalıyız.” İlk başta bu ifade hoşgörünün ve nezaketin bir tezahürü gibi gelebilir. Fakat birazcık derine indiğimizde fikirlerin niteliğini değerlendirmeden yoksun, eleştirel düşünceyi cezalandıran zihinsel bir tembellikle karşılaşırız. Evet, herkes kendi fikrini beyan etmekte özgürdür. Ancak bu tüm fikirlerin eşit derecede değerli olduğu anlamına gelmez. Dünya’nın düz olduğunu düşünen biriyle evrenin yaşı üzerinde çalışan bilim insanlarının “en azından Dünya’nın şekli konusunda” fikirleri aynı kefeye koyulmamalıdır. Dahası, her söylenenin bir fikir olduğunu düşünmek büyük bir yanılgıdır.

Her Söylenen Şey Fikir Midir?

Aşılar çip takmak için yapılıyor, Dünya 6000 yıl önce yaratıldı, Ay’a hiç gidilmedi…

Günümüzde bu tür ifadeler sadece bireysel bir görüş olarak değil, ciddi sosyal medya yankıları olarak karşımıza çıkıyor. Ancak bir ifadenin fikir sayılabilmesi için onun sınanabilir, temellendirilebilir, tutarlı olması gerekir. Aksi takdirde her önerme “benim fikrim” kalkanıyla eleştiriye bağışıklı hale gelir. Zırva ile fikri birbirinden ayırt etmek önemlidir.

Bir Fikri Değerli Kılan Nedir?

Peki, bir fikri diğerinden daha değerli yapan şey nedir?

Temellendirme Gücü: Bir düşüncenin değeri onun ne kadar temellendirildiğiyle doğru orantılıdır. Kişisel bir sezgi, his ya da “bence mantıklı” gibi gerekçeler; başkalarına aktarılabilir veya sınanabilir olmaktan uzaktır. Fikirler sezgiden ziyade argüman ve kanıtla desteklenmelidir.

Gerçeklikle Uyum: Bir ifade yalnızca inanca dayanıyorsa, gözlem ve deneylerle çelişiyorsa ya da sınanamaz durumdaysa dogmadır. Bilimsel ya da felsefi söylemler doğruluk iddiası taşıyorsa gerçeklikle sınanabilir olmalıdır.

Tutarlılık: Bir fikir kendi içinde çelişmemelidir. Kendi öncülleriyle çelişen, başka argümanlarını geçersiz kılan önermeler güvenilir değildir. Tutarlılık entelektüel dürüstlüğün en önemli adımıdır. Tutarsızlıklar hem fikri hem de fikrin sahibini şüpheli konuma düşürür.

Açılım Potansiyeli: Cevap vermek yetmez. Beraberinde yeni sorular doğuran fikirler daha değerlidir. Tartışma derinleşmeli, yeni yollar açılmalı, ilerleme sağlanmalıdır.

Ahlaki Temel: Mantıklı bir fikri daha değerli yapan şey, insani olmasıdır. İnsanlık onurunu hiçe sayan, adaleti veya yaşamı önemsemeyen düşünceler akıl açısından tutarlı olsa da etik olarak meşru değildir. Düşünceler hayatla, insanla, değerlerle iç içe pratiklere sahip olmalıdır. Ahlaki olmayan düşünceler doğru da olsa savunulamaz duruma gelir.

Her Fikre Saygı Duymanın Tehlikeleri

Yazının başında bahsettiğimiz gibi her fikre saygı duymak; hoş, demokratik ve kapsayıcı bir yaklaşımmış gibi görünebilir. Fakat aslında bu yaklaşım topluma ciddi zararlar verir.

Uzmanlık değersizleşir. Tıp doktorunun yıllar boyunca süren eğitimi WhatsApp grubundaki bir ses kaydıyla eşit görmek norm haline gelir.

Toplumsal cehalet meşru hale gelir. Fikirler değil insanlar yarışır. En çok bağıran kazanır.

Eleştirel düşünce zedelenir. “Bana saygı duymak zorundasın.” ifadesi yerini “Benim fikrimi eleştiremezsin.” ifadesine bırakır. Unutulmamalı ki saygı düşünceden ziyade insanın hakkıdır. Fikirler test edilmeli, tartılmalı, gerekirse reddedilmelidir.

Sonuç

Kısaca her insan fikrini beyan etmede özgürdür. Ancak her fikir doğru, önemli ya da saygıdeğer değildir.

Düşünce özgürlüğü, saçmalık hakkı değildir.