Zeki İnsanlar Neden Aptalca Hatalar Yapar?

Kary Mullis, sıkı bir astroloji takipçisi. Ona göre astroloji daha iyi bir akıl sağlığı tedavisinde kritik öneme sahip ve buna karşı çıkan herkes “kafasını kuma gömüyor.” Ayrıca kendisi bir uzaylı tarafından kaçırıldığını düşünüyor. “O küçük pisliğin nazik selamından” sonra olup bitenleri hatırlayamıyor, gecenin geri kalanı tamamen silik. Bu fikirlere sahip olan birinin iyi bir akademik geçmişi olması beklenmez ancak Kary Mullis, Nobel Ödülü sahibi bir biyokimyacı. Bazı bilim insanları biyolojik araştırmaları iki çağa ayırıyor: Mullis öncesi ve sonrası.

Dahi dedektif Sherlock Holmes’ün yazarı Sir Arthur Conan Doyle, perilere inanıyordu. 1917'de Elsie Wright ve Frances Griffiths isimli iki kız, dere kenarında gülüp oynayan perilerin fotoğrafını çektiğini iddia etmiş ve söz konusu fotoğraf Doyle’un eline geçtiğinde meşhur yazar kızlara gözü kapalı inanmıştı. Kızlardan biri on altı, diğeri dokuz yaşındaydı.

Steve Jobs, 2003'te pankreas kanserine yakalandıktan sonra doktorunun tavsiyesine uymak yerine bitkisel tedaviler, spiritüel şifa yöntemleri, katı bir meyve suyu diyeti gibi uydurma çarelere başvurmayı seçmişti. Nihayet doktorunun tavsiyesine uyarak ameliyat olduğunda artık çok geçti. Kanseri tedavi edilemeyecek kadar ilerlemişti. Bazı hekimler, Jobs’ın doktorunun tavsiyesine uyduğu bir senaryoda hala hayatta olabileceğine inanıyor.

Bunlar her ne kadar uç örnekler olsa da hepimizin etrafında gerçekten zeki olduğuna inandığımız ancak aptalca hatalar yapan insanlar mevcut. Zeki insanların daha doğru kararlar almasını, uydurma bilgilere inanmamasını, daha objektif düşünmesini bekleriz. Ancak durum böyle değil. Peki ya neden? Neden beyinlerine bu denli güvendiğimiz insanlar, biz fanilerin yapmayacağı “aptallıklar” yapabiliyor?

TalentSmart başkanı ve yazar Travis Bradberry bu soruya şöyle cevap veriyor: “Zeki insanlar mantıklarını kullanırken kör noktaları yüzünden aptalca hatalara daha açık oluyor. Bu insanlar muhakeme yetenekleri konusunda kendilerine fazla güvendikleri için bu kör noktalara sahipler. Yani hep haklı çıkmaya ve hızlı çözümlere öyle alışmış oluyorlar ki düşünmeden yanlış cevap verdiklerinin farkında bile olmuyorlar.”

Genel kanının aksine yüksek bir IQ seviyesi, eleştirel düşünme ve hatalardan ders alma gibi yeteneklerle birlikte görülmek zorunda değil.

Zeki insanlar aptalca hatalar yapar çünkü:

Kendilerine fazla güvenirler. Kendi zihinsel kapasitelerinin farkında olan kişilerde kendilerine olan sarsılmaz bir güven oluşur. Ne zaman yardıma ihtiyaç duyacaklarını anlayamayabildikleri gibi genelde başkalarının onlara yardım edebileceğini düşünmezler.

Hızlı bir şekilde sonuca ulaşmak için “zihinsel kısayollar” kullanırlar. Bu kısayollar onları hataya düşürebilir. Çok iyi bir tıbbi tanı uzmanı, tanı koyarken bir hastada nereye bakılması gerektiğini “sezgisel” bir şekilde bildiğinden bazı detayları atlayabilir.

Yanılmaktan hoşlanmadıkları için zihinsel keskinliklerini kendilerini haklı çıkarmak için kullanabilirler. Adı “deha” ile eş anlamlı hale gelen Albert Einstein, dönemin birçok önemli bilim insanı aksini söylemesine rağmen kuantum fiziğinin gerçeği yansıtmadığını düşünüyordu. Hayatının sonuna kadar “Tanrı zar atmaz.” iddiasını sürdürdü. 2022 Nobel Fizik Ödülü’nün verilmesinden sonra tartışma bitti, Albert Einstein haksızdı. Tanrı zar atıyordu.

İster alanında çok iyi bir fizikçi ister sıradan biri olalım, söz konusu “hata yapmak” ya da “aptallık” olduğunda birbirimizden çok bir farkımız yok. Yanılabilen varlıklar olduğumuzu kabullenmek, kararlarımızı sık sık sorgulamak, bize yardım etmeye çalışan insanları görmezden gelmemek bu farkı kapatabilecek yegane tedbirler.