Akıllı At: Hans

1900’lü yılların başlarında Wilhelm Von Osten adında bir matematik öğretmeni, Hans adındaki atının muhteşem zihinsel becerilere sahip olduğunu düşünüyordu. Osten; Hans’a dört temel matematiksel işlemi yapmayı (toplama, çıkarma, çarpma, bölme), zamanı söylemeyi, günün tarihini takip etmeyi, notaları okuyup yazmayı ve Almancayı öğrettiğini iddia ediyordu. Çok sevdiği atına “Akıllı Hans” diyordu.

İşin ilginci Hans gerçekten tüm bu yeteneklere sahip gibi duruyordu. Akıllı at “eğer ayın sekizinci günü salıya denk geliyorsa bir sonraki cuma ayın kaçıncı günü olur?” gibi sorulara toynağını yere vurarak cevap verebiliyordu. Sözlü ya da yazılı olarak soruları cevaplayabiliyordu. Atının bu özelliklerini keşfeden Osten, onunla tüm Almanya’yı gezerek gösteriler düzenledi.

Elbette çok geçmeden Akıllı Hans tüm Almanya’da ünlü oldu. Hatta şöhreti başka ülkelere de yayıldı. İnsanlar sırf bu atı izlemek için toplanıyor, yetenekleri karşısında büyüleniyordu. Neler oluyordu? Hans gerçekten çok zeki bir at mıydı yoksa sahibi Osten büyük bir dolandırıcı mıydı?

“Hans Komisyonu” Kuruluyor!

Atımızın durumunu incelemek için bir “Hans Komisyonu” kuruldu. Komisyonun yaptığı kontrollü deneylerden sonra ortaya çıktı ki Hans, soruları sahibinden başkası sorduğunda bile doğru cevaplıyordu. Böylelikle Von Osten’ın dolandırıcı olmadığı anlaşıldı. Ancak çok önemli bir sorun vardı: Soran kişi sorduğu sorunun cevabını bilmediğinde ya da Hans soruyu soran kişiyi görmediğinde neredeyse hiçbir soruya doğru cevap veremiyordu.

Komisyon 1904 yılında gösterilerde hiçbir hile yapılmadığı sonucuna vardı ve dosya Psikolog Oskar Pfungst’a devredildi. Pfungst 1907 yılında dosyayı inceledi. Araştırmasında birkaç yöntem uyguladı:

1. Hans’ı bakıcısından ve seyircilerden yalıtarak ipucu almasını önledi.
2. Soruları bakıcı dışındaki kişilerin sormasını sağladı.
3. Atın gözlerini bağlayarak soru soranı görmemesini sağladı.
4. Soru soranın cevabı bilip bilmemesi durumunu kontrollü olarak değiştirdi.

Gerçekler Ortaya Çıkıyor!

Pfungst pek çok deneme sonucunda atın bakıcısı dışındakilere de doğru cevap verebildiğini gösterdi. Ancak at sadece soru soran kişi doğru cevabı biliyorsa cevap verebiliyordu. Ayrıca soru soranı görmesi gerekiyordu. Bakıcı doğru cevabı bildiğinde cevaplar %89 oranında doğru olurken bilmediğinde bu oran %6'ya düşüyordu.

Olayın derinliklerine inen psikolog, Hans toynağını yere doğru sayıda vurmaya yaklaştığında soru soranın duruşunda ve yüz ifadesinde birtakım küçük değişimler olduğunu fark etti. Tam doğru sayıda toynak vuruşundan sonra bu değişimler yerini rahat bir ifadeye bırakıyordu. Böylece Hans durması gerektiğini anlıyordu.

Pfungst bulgularını test etmek için deneylere kendisi üzerinde devam etti. Cevabını bilmediği soruları kendisine sordurup Hans gibi yere vurarak cevap veriyordu. Vücut dilindeki ipuçlarına dikkat ederek soruların %90'ını bilebildiğini gördü.

Atın sahibi Osten, Pfungst’un bulgularına hiçbir zaman inanmadı ve Hans ile birlikte Almanya’da gösteriler yapmaya devam etti.

Akıllı Hans’ın Beklenmedik Etkisi

Sadece hikâyemizin kahramanı ya da tüm atlar değil, pek çok hayvan insanların fark etmekte zorlandıkları ufak sinyalleri algılayabiliyordu. Bu fenomene “Akıllı Hans Etkisi” adı verildi. Söz konusu etki psikolojide deney metotlarının köklü bir değişime uğramasına yol açtı. Hayvan davranışına ilişkin güvenilir sonuçlar elde etmek için farklı yöntemler geliştirildi. Böylece hayvan bilişiyle ilgili daha doğru ve isabetli sonuçlar elde edildi.

Elbette Hans dört işlem yapamıyor, zaman ile ilgili soruları cevaplayamıyor, Almanca bilmiyordu. Ancak beden dilini okuma konusunda bizden çok daha başarılıydı. Bence bu onu “Akıllı Hans” yapmaya yeter.