Gökbilimciler, gece gökyüzündeki en tanıdık yıldızlardan biri olan Betelgeuse'nin 2019-2020 arasında aniden sönümlenmesinin ardındaki gizemi çözdüklerini söylüyorlar.

Orion takımyıldızındaki kırmızı bir süperdev olan Betelgeuse, 2019'un sonlarında, 2020'nin başlarında aniden kararmıştı. Bu değişim, birçok kişinin, yıldızın bir süpernova ile patlamak üzere olabileceği konusunda spekülasyon yapmasına neden olmuştu. Ancak Şili'deki Çok Büyük Teleskop'u (İng: "Very Large Telescope" ya da kısaca "VLT") kullanan bir ekip, nedenin neredeyse kesin olarak, bizimle yıldız arasına dev bir toz bulutu girmesi olduğunu söylüyor.

İlk defa bir insanın hayatı, gen düzenlenmeyle (gene-editing) kurtarıldı. Lösemi hastası bir yaşındaki Layla’ya, Londra’daki Great Ormond Street Hospital’da uygulanan normal tedaviler başarısız oldu. Layla’nın doktorları, normal tedavilerin yanı sıra deneysel gen terapi yöntemi için izin aldılar. Bu terapide bir donörden alınan, genetiği değiştirilmiş bağışıklık hücrelerini kullandılar. Bir ay içinde bu hücreler Layla’nın kemik iliğindeki tüm kanserli hücreleri öldürdü.

Layla’ya henüz üç aylıkken, kemik iliğinden yüksek miktarda olgunlaşmamış kanserli kök hücrelerinin kana salınmasıyla ortaya çıkan, akut lenfoblastik lösemi (ALL) teşhisi kondu. Teşhisi hemen ardından Great Ormond Street Hastanesine kaldırılan Layla, bağışıklık sisteminin eskiye dönmesi için önce kemoterapi tedavisi, ardından da kemik iliği nakli geçirdi. Layla ne yazık ki şansızdı. Kemoterapiden sonra kanserli hücreler hala tespit ediliyordu. Kemik iliği nakli de başarısızlıkla sonuçlanmıştı. Leyla’nın doktorlarından lösemi uzmanı Sujith Samarasinghe, ilik nakli konusunda şöyle diyor:

Bir Evren düşünün. Bu Evren'de bu elmayı bıraktığımızda, elma doğrudan aşağıya düşmesin. Düşebileceği yerlerin bir olasılık dağılımı olsun. Buraya, şuraya veya oraya düşebilme ihtimali olsun; ancak en yüksek olasılıkla, hemen bıraktığınız yerin altına düşecek olsun. Bunu hayal etmekte pek bir sorun yok.

Peki ya bu olasılık dağılımının nedeni, ilk etapta sanmış olabileceğiniz gibi rüzgar ya da diğer dış faktörler değilse? Yani ya elma, yapısı gereği kesinlikle aşağı doğru düşmek zorunda değilse? Elmanın kendi içsel davranışı bu şekilde olasılıkçı olsa? Böyle bir Evren hayal edebilir miydik? Eğer hayal edebileceğimiz evrenlerdeki ihtimaller sınırsızsa, bu da çok zor olmayabilir. Bir evrende pek ala bir kuvvet cisimleri yerden yukarı ya da yana doğru da fırlatabilirdi.

Bilim camiası içerisinde sıklıkla duymanız mümkündür: türlerin genetik haritalarına bakarak evrimsel geçmişlerinin çıkarılması ve birbirleriyle olan akrabalık ilişkilerinin belirlenmesi... Şempanzelerle genlerimizin %98 benzer olması ama bir pirinç bitkisiyle bu oranın %60'lara kadar düşmesi, bir bakteriyle ise %2-3 arasına kadar gerilemesi. Bunlar uydurma sayılar değil, üzerinde sayısız farklı araştırma grubunun çalıştığı ve milyonlarca nükleotitin bilgisayar programları aracılığıyla taranması ve haftalar süren analizleri sonucunda ortaya konulan gerçeklerdir. Üstelik evrimsel biyolojinin gücü, bu analizlerde saklıdır: genlere bakmaksızın, başka yöntemlerle (morfolojik analizler, fosil kayıtları, fizyolojik incelemeler, vs.) geliştirdiğimiz evrim ağaçları, genetik analizlerle kontrol edildiğinde %100'e yakın bir başarıyla evrimsel biyolojinin doğru sonuçlar verdiğini görürüz. Yani evrim bir gerçektir ve bu gerçek, genlerimizde de net bir şekilde görülmektedir.

Türler arası genetik benzerlikten bahsederken, gerçek bir "benzerlik"ten söz ederiz. Genlerimizin kodladığı ve bizi "biz" yapan bütün özelliklerimizi kazandıran proteinlere ve onların yapıtaşı olan aminoasitlere baktığımızda, sadece 5 nükleotitin (adenin, timin, guanin, sitozin ve urasil) bütün genetik özelliklerimizi belirlediğini görürüz. Aslında teorik olarak bundan çok daha fazlası mümkündür. Üstelik yapılan incelemeler, canlıların genetik haritalarının birbirinden tamamen farklı olmasının onlar için mutlak bir avantaj sağlayacağını göstermektedir. Çünkü örneğin eğer ki şempanzelerle bizlerin genetik kodları bu kadar benzer olmasaydı, onların sahip olduğı SIV (maymun bağışıklık yetmezliği virüsü) bize bulaşarak AIDS'e neden olan HIV (insan bağışıklık yetmezliği virüsü) evrimleşemeyecekti. Peki madem ki mantıklı bir canlılık tasarımında alternatif genetik planlar olması gerekirken, türlerin her birinin (istisnasız olarak her birinin) genetik kodları birbiriyle aynı temele dayanır ve bu kadar benzerdir?

Bilim kurgu tanımı ve alanı geniş bir tür olarak insanları derinden etkiler ve var olan normları sorgulamaya iter. Bu özel tür yapısı gereği değişime ve dönüşüme oldukça açık olmasının yanı sıra, tüketicisini de deviniminin içine çeken bir türdür. Darko Suvin bilim kurguyu edebi anlamda “bilişsel yabancılaşma” olarak tanımlamış ve her anlatının bir novum yani yenilik ve farklılık barındırdığını belirtmiştir. Bu da demek oluyor ki bu tür aslında bizim uyuyan zihinlerimizi uyandıran ve hayal gücümüzü harekete geçiren yegâne anlatılara sahiptir. Her gerçeklik aslında bir hayalin ürünüdür ve hiçbir gelecek hayal edilmeden var kılınamayacaktır. Peki bu hayal dünyasını tetikleyen nedir? Elbette ki eleştirel düşünce.

Eleştirel düşünme yetisi kolay gelişen bir yeti değildir çünkü içine doğduğumuz ve adapte edildiğimiz sistemler bizi belli kavramlara alışık kılar. İşte bu noktada bizi bize yabancılaştıracak lakin bizden çok da farklı olmayan şeylere ihtiyaç duyarız. Bu yabancılaşmanın dozu önemlidir çünkü fazla yabancılaşma bizleri Tekinsiz Vadi’nin derinliklerine sürükleyip bizde korku hissi ile reddetme ve kaçma dürtülerini uyandırırken, az miktarda bir yabancılaşma düşünsel sürecimizde bir tetiklemeye mahal veremeyecektir.