Yaş Ayrımcılığı ve Toplum Yönetimi: Bir Zamanlar Gelecek: 2121

Bilim kurgu tanımı ve alanı geniş bir tür olarak insanları derinden etkiler ve var olan normları sorgulamaya iter. Bu özel tür yapısı gereği değişime ve dönüşüme oldukça açık olmasının yanı sıra, tüketicisini de deviniminin içine çeken bir türdür. Darko Suvin bilim kurguyu edebi anlamda “bilişsel yabancılaşma” olarak tanımlamış ve her anlatının bir novum yani yenilik ve farklılık barındırdığını belirtmiştir. Bu da demek oluyor ki bu tür aslında bizim uyuyan zihinlerimizi uyandıran ve hayal gücümüzü harekete geçiren yegâne anlatılara sahiptir. Her gerçeklik aslında bir hayalin ürünüdür ve hiçbir gelecek hayal edilmeden var kılınamayacaktır. Peki bu hayal dünyasını tetikleyen nedir? Elbette ki eleştirel düşünce.

Eleştirel düşünme yetisi kolay gelişen bir yeti değildir çünkü içine doğduğumuz ve adapte edildiğimiz sistemler bizi belli kavramlara alışık kılar. İşte bu noktada bizi bize yabancılaştıracak lakin bizden çok da farklı olmayan şeylere ihtiyaç duyarız. Bu yabancılaşmanın dozu önemlidir çünkü fazla yabancılaşma bizleri Tekinsiz Vadi’nin derinliklerine sürükleyip bizde korku hissi ile reddetme ve kaçma dürtülerini uyandırırken, az miktarda bir yabancılaşma düşünsel sürecimizde bir tetiklemeye mahal veremeyecektir.

Şimdi bu bilgiler bir kenarda dursun, Türkiye’nin bilim kurgu ile olan ilişkisine de kısaca bir göz atalım. Bu tür fantastik edebiyat kadar sevilen bir tür değildir ne yazık ki. Yazınsal alanda ve akademide üzerine çalışmalar yürütülüyor olsa da (ki bunların çoğu özgün bir Türk edebiyatının ürünü ya da o ürünlerin araştırmalarına dayanmaz), sinema alanında tercih edilmeyen, ciddiyetle ele alınmayan, genelde komedi türü ile harmanlanarak, asıl işlevinden yoksun bırakılan bir tür olarak görülmektedir. Son zamanlarda ciddi ve türün hakkını veren yapımlardan bir iki örnek verecek olursak "Sıcak Kafa" (2022) dizisi ve başarılı bir kısa film olan "Sevinç Vesaire" (2018)’i gösterebilirim. Biri yarım kalmış bir hikaye, diğeri ise oldukça sınırlı bir kitleye ulaşmış filolojik sorgulamalara yönlendiren bir yapım. Her ikisinin de distopik yapıtlar olması ise ülkemizin teknolojinin gelişimine şüpheci bir şekilde yaklaştığını göstermekte. Teknoloji aslında nötrdür ve sosyal gelişim olmadan ne bilimsel ne de teknolojik gelişme var olamaz. Zaten bu iki yapıt da daha çok sosyal çürümüşlüğe vurgu yapan senaryolara sahip. Unutmayın ki birinin ütopyası sizin distopyanız ve sizin ütopyanızsa her daim birinin distopyasıdır.

Gelelim asıl konuya, son dönemde uluslararası alanda ses getiren ama ülkemizde sadece fısıltılar ile bahsedilen bir yapıtla karşı karşıyayız: "Bir Zamanlar Gelecek: 2121" (2022). Yönetmeninin bir kadın olmasının yanı sıra, İngiltere, Güney Kore ve Roma’da ödül toplamış olması da cabası. Şu sıralar film, yönetmeni Serpil Altın ve eşi (aynı zamanda da senaryo yazarı ve yönetmen) Korhan Uğur ile şehir şehir dolaşmakta. Film genel hatları ile yazıldığı andan itibaren yüz yıl sonrasının olasılıkları üzerine tezahür eden ve distopik bir sonuçla çıkagelen bir senaryoya sahip. Öngörülen yeni sistemde ekolojik bir felaket sonrası yer altında yaşamaya başlayan insanlar için genç bireylerin hayatı yaşlıların hayatından daha kıymetli. Her kaynağa kısıtlı bir kullanım hakkı ile erişim sağlanması belli ki nüfusun daima sabit kalmasını gerektiren bir ortam yaratıyor ve bu nedenle doğacak her çocuğa karşılık bir yaşlı sisteme feda ediliyor. Film boyunca bu sisteme karşı çıkan direnişçiler dışında görebildiğimiz yalnızca iki yaşlı karakter var ve her ikisi de film içerisinde az gösteriliyor. Filmin ironisi sterillik ve kıtlık bilinci ile harmanlanmış, aile kavramının alt üst edildiği ve herkesin robotikleştiği bu düzenin şimdi direnişçiler olarak bilinen zamane gençlerince kurulmuş olması. Bu da demek oluyor ki bazen kendi ütopyanız bile kendi distopyanız haline dönüşebiliyor. Filmde ele alınabilecek ve tek tek analizi yapılabilecek birçok kavram var ancak ben bilhassa yaş ayrımcılığı konusuna değinmenin gerekli olduğunu düşünüyorum. Senaryonun pandemi döneminde kaleme alındığı her açıdan anlaşılsa da, üç senelik bu süreç içerisinde yaşlı bireylerin her anlamda bundan en çok zarar görenler olduğuna şahit olduk.

Yaş ayrımcılığı yani ageism, genel itibariyle yaşlılara karşı oluşan önyargıları ve ayrımcı tutumları anlatmak için kullanılan bir terimdir. Bu ayrımcılık daha çok ülke politikalarında yaşlanan bireylerin iş gücü anlamında işlevsiz, sağlık anlamında ise yük olarak görülmesi şeklinde tezahür eder. Fakirliğe ve yalnızlığa itilir, verdikleri emekler ve yaptıkları katkılar genelde göz ardı edilir. Film bu ayrımcılığı çok net bir şekilde ortaya koyuyor ve Ayşenil Şamlıoğlu tarafından canlandırılan büyükanne için yazılmış her kelimede bu ayrımcılıktan duyulan acı ve kırgınlık sezilebiliyor. Kapitalist toplumların ilerleme dürtülerinde ayaklarına takılan belki de en büyük taştır yaşlılar. Deneyimleri ve bilgelikleri bir kenara atılır, topluma kazandırdıkları katkılar, sanki tüm bunlar onların birer zorunluluğuymuş gibi, takdir edilmez. Bizim gibi aile kavramının önemli olduğu ve yaşlıların bu kavramın mihenk taşlarından sayıldığı geleneklerimiz ve kültürümüz için oldukça radikal bir film.

Lakin bu alandaki ilk film değil. Senaryo detayları açısından bariz farklılıklar olsa da, genel hatları itibari ile 1976 yapımı "Logan’s Run" isimli film ile örtüşen bir yapısı var. Tıpkı Altın’ın filmindeki yüz yıllık sıçrayış gibi bu filmde de yönetmen Michael Anderson iki yüz sene sonrası yani 2274 üzerine düşünmüş. 2121’deki gibi dünyadan yani doğadan soyutlanmış bir şekilde bir kubbe içerisinde steril bir hayat yaşayan genç insanlar yaşlarına göre ayrılmakta ve mutlu bir hayat sürmektedirler. Otuz yaşına erişen bireyler (ki bazıları oldukça tedirginken bazıları sorgulamayan zihinlerin verdiği rahatlıkla kendine güvenerek) herkesin sevinçle kutladığı ölüm ritüelini gerçekleştirmektedir. Bunun bir yeniden doğuş olduğuna inanıldığı sistem içerisinde, sisteme göre yaşlı olan direnişçiler mevcuttur. Her iki filmde de orta nesil diyebileceğimiz kişilerin rolü sönükken, yaşlıların rolü değişimi ve dönüşümü getiren niteliklere sahiptir (2121 içerisinde orta nesilden gelen baş kaldırı burada elbette ki ayırıcı bir detaydır). Bireylerin en başında ne olduğunu anlamadığı fakat vakit yaklaştıkça artan baskı ile sorgulamaya başladıkları sistem onları her daim izler ve kontrol eder. 2121 içerisinde sistemin kontrolü her ne kadar insanlarda gibi görünse de çoğu zaman paranoyanın yükseldiği zamanlarda karakterlerin bir makinenin hoparlörü ile bakıştıkları görülmektedir. Teknokratik bir sistemin baskısı doğrudan gösterilmese bile hissettirilmekte ve Logan’s Run’ın yapay zeka baskıcılığı ile benzeşmektedir. Her iki filmde de dini göndermeler mevcuttur. Yaş ayrımcılığı ölüm ve yeniden doğum temaları ile beraber verilir. 2121 bunu yasak elmanın anlatısı ve bir Havva sembolü ile ortaya koyarken, Logan’s Run ankh sembolü ile fiziki ölümün var olmadığı, reenkarnasyona dayalı bir alt metinle karşımıza çıkar. Bu iki mistik göndermeye değinmemin nedeni sadece sisteme baş kaldıranların bu sembolikler ile haşır neşir olmasıdır.

Her iki film birçok açıdan örtüşse de Bir Zamanlar Gelecek: 2121’ in kendine özgü bir dokusu vardır ki bu da bir Türk bilim kurgu eseri olmasından kaynaklanmaktadır. Bize tanıdık gelen ama farklı olan o küçük detaylar sayesinde toplumumuzu başta yaş ayrımclığı olmak üzere, çevrecilik, türcülük, yemek güvencesi (kıtlık), kuraklık, baskıcı yönetimler, ataerkillik ve daha nice kavramla yüz yüze getiriyor. Bizim olduğunu hissettiğimiz bir toplumun ve geleceğinin sorunları ile yüzleşmek farkındalığımızı arttırmakta ve farklı düşüncelerin kapısını aralamaktadır. Kendi adıma sonunda ciddiyetle ele alınmış nitelikli, yerli bir bilim kurgu yapıtı ile karşılaştığım için mutluyum. Filmin sizin de her gün içe içe olduğunuz toplumsal sorunları sorgulamanıza vesile olması dileğiyle, Mutlu Hayatlar…