Evrenin Karanlığında Evrimin Işığı: Modern Bilimin Bütünleştirici Harcı Evrime Disiplinler Arası Bir Bakış

Agora Bilim Pazarı (Tek) / Agora Bilim Pazarı (Set) / KitapYurdu / Hepsi Burada / Pandora / Arkadaş / Kitap Store / Oda Kitap / eganba / kitapseç / Kitap Denizi / Kitap Ambarı / Kitap Burada / Kitap Sihirbazı / Sözcü Kitabevi / Nadir Kitap

2024 yılının mayıs ayında Nielsen ve arkadaşları tarafından yayımlanan bir araştırma, dövme yaptırmanın lenf kanseri riskini artırabileceği yönündeki bulgularıyla medyada geniş yankı uyandırdı.^[1] Hemen ardından, Danimarka’da Clemmensen ve ekibi tarafından yapılan ve ikiz bireyleri kapsayan bir diğer çalışma da dövme ile lenf ve deri kanseri arasında istatistiksel bir bağlantı olabileceğini öne sürdü.^[2] Peki, bu çalışmalar gerçekten dövme ile kanser arasında anlamlı bir ilişki kurabildi mi? Bu çalışmaların bulgularını sağlıklı bir şekilde değerlendirebilmek için öncelikle dövmenin vücuttaki genel etkisini ve araştırmanın neden dövme ile kanser arasında bir ilişki aradığını anlamak gerekir.

Dövme, binlerce yıldır insanlar tarafından dini, kültürel veya estetik nedenlerle kullanılan bir ifade biçimidir. En eski dövme örneklerinden biri, Alp Dağları’nda bulunan "Buz Adam Ötzi"ye aittir. MÖ 3370–3100 yılları arasında yaşadığı belirlenen Ötzi’nin vücudunda çeşitli dövme izlerine rastlanmıştır. Benzer figüratif dövmeler, Antik Mısır'da hem erkek hem kadın mumyalarında bulunmuştur.^[3]

Kosta Rika'nın San Pedro kentinde bulunan Tropik Saha Araştırmaları Organizasyonu La Selva Biyolojik İstasyonu'ndan Dr. Carlos de la Rosa'nın yaptığı bir araştırma, timsahlar gibi bulundukları bölgenin en üst düzey avcılarından biri olan canlıların gözlerini nemli tutmak için ürettikleri gözyaşlarının, üzerlerine konan kelebekler ve arılar tarafından içildiğini gösteriyor! Kelebekler ve arılar dakikalarca (kimi zaman 15 dakikaya varabilen sürelerce) timsahların gözyaşlarını içiyor.

Yapılan detaylı incelemeler, bu hayvanların timsah gözyaşlarını içerek doğada pek kolay bulamadıkları mineraller ve proteinleri edinebildikleri düşünülüyor. Özellikle de çeşitli tuzları... Araştırmacılar, ilk defa bu kadar net olarak kaydedilen davranışın (ki bu davranışa "gözyaşı yeme" anlamında "lakrifagoz" deniyor), aslında sanıldığı kadar nadir olmadığını, sadece gözlemlemenin zor olduğunu belirtiyorlar.

Elbette evrimsel biyoloji söz konusu olduğunda, soruların ucunun Tanrı inancına ve dinlere gelmemesi oldukça zor. Doğadaki evrim yasasının her ne kadar kütleçekimi yasasından veya kimyasal maddelerin tepkime dinamiklerini belirleyen yasalardan hiçbir farkı olmasa da ve her ne kadar Evrim Ağacı olarak biz, bugüne kadar bütün konuları bilimsel bir çerçeveden ele alıp, şahsi inançlara yönelik yorumlardan kaçınmış olsak da, ister istemez okurlarımız bizim halk arasında yaygın olarak Tanrı inancını bilimsel olarak nasıl izah edebileceğimizi, tanrıların, dinlerin ve bu inançların spesifik argümanlarının gerçeklik payı olup olmadığını ve Tanrı/din kavramını var oluşun neresine yerleştirmemiz gerektiğini soruyorlar.

Ne yazık ki bu soruların hepsinin cevabını veremeyiz; çünkü... Bilmiyoruz. Hatta halk arasında yoğun bir kamplaşma olsa da ve tutkuyla savunulan argümanlar/iddialar aksi yönde bir izlenim verse de, tarafların hiçbirinin yukarıdaki soruların nihai ve gerçek yanıtlarını bilmediğini de rahatlıkla iddia edebiliriz. Dolayısıyla biz, bu konuda bilimsel olarak sonlandırılmamış bir tartışmayı Evrim Ağacı olarak sonlandırma iddiasında olamayız - bugüne kadar hiç olmadık da. Ancak şunu yapabiliriz: İnsanı ve Evren'i tamamen doğal bir varlık olarak gören bilimin, "Eğer Evren bir süperbilinç tarafından var edilmediyse ve insan da dahil her şey doğal süreçlerle var olduysa, insanlar arasında görülen dini inançları ve Tanrı kavramlarını bilimsel ve doğal olarak nasıl izah edebiliriz?" sorusuna verdiği yanıtları size aktarabiliriz. Bu yazıda da yapacağımız bu olacak.

Bu yazımızda kaotik sistemlere örnek vermeye devam edeceğiz. Önceki yazımızda fiziksel bir örnek olan elektronik sistemlerde kaosu incelemiştik. Şimdi ise başka bir disiplin olan biyolojiden, kaotik davranış sergileyen, bir canlı grubuna ait popülasyondaki büyümede meydana gelen kaotikliği ele alacağız.

Biyolojik sistemlerde kaotikliği ilk defa inceleyen, biyolog R. M. May’dir. Kendisi 1970’lerin ortasında kompleks/ karmaşık davranış sergileyen biyolojik sistemlerin matematiksel bir modelini oluşturmuştur. Popülasyondaki canlıların sayısını zamana göre değişimini incelemiş ve 1976 yılında bunu bir makale olarak Nature dergisinde yayınlamıştır. Bu olay, aslında kaotik sistemlerin ilgiyi çekmeye başladığı bir dönüm noktasıdır. Çünkü basit ve karmaşık denklemlere sahip olmayan sistemlerde de hatta canlı maddelerde de kaotikliğin olabileceği ortaya konulmuştur.

James Webb Uzay Teleskobu sayesinde araştırmacılar "anormal", "kaotik" ve "garip" olarak tasvir edilen 14 Herculis gezegen sistemine daha yakından bir bakış atabildi. Dünya’dan 60 ışık yılı uzakta bulunan 14 Herculis yıldızının yörüngesinde yer alan 14 Herculis c gezegeni Webb’in NIRCam’i ile başarıyla gözlemlendi. Keşfedilen yaklaşık 6 bin dış gezegenin yalnızca bir kısmı doğrudan görüntülenirken bu gezegenlerin pek çoğunun sıcaklıkları yüzlerce hatta binlerce Fahrenheit değerindeydi. 14 Herculis c ise bu dış gezegenlere kıyasla çok daha soğuk ve bugüne kadar görüntülenen en soğuk gezegenlerden biri. Ulaşılan yeni verilere göre bu gezegen -3 °C sıcaklığında ve Jüpiter’in 7 katı büyüklükte. Johns Hopkins Üniversitesi'nde lisansüstü öğrencisi William Balmer 14 Herculis c hakkında şöyle söylüyor:

Çeşitli gözlemevleri tarafından detaylıca incelenen 14 Herculis c astrofizik camiasında alışılmadık bir gezegen sistemi biçimine işaret ediyor. Merkez yıldızı olan 14 Herculis yörüngesinde 14 Herculis c ile birlikte 14 Herculis b de bulunuyor. Alışılmadık olan ise bu gezegenlerin yıldızları çevresinde aynı düzlemde ilerlememesi, gezegenlerin yörüngeleri ana yıldızı merkezde bırakacak şekilde bir X şekli oluşturarak birbirlerini kesiyor. Yanı 14 Herculis b ve 14 Herculis c gezegenleri birbirlerine 40 derecelik bir açıyla eğimli yörüngelerinde ana yıldızın etrafını dolanırken birbirlerini bazen çekerken bazen de itiyorlar.

Zamanı ölçmek, insanlar için her zaman, öyle veya böyle, önemli olmuştur: Vahşi yaşamda günün belli saatlerinde olan olayları (örneğin sürü geçişlerini) tespit etmek büyük bir avantajdır. Örneğin zamanı tespit etmeye yönelik girişimlerin en eski kanıtları, Milattan Önce 18.000'lere dayanan, günümüzün Demokratik Kongo Cumhuriyeti topraklarında keşfedilmiş bir kemiktir. Bu kemik üzerindeki eşit aralıklı çentikler, Güneş'in gölgesi yardımıyla zamanın ölçülmeye çalıştığına işaret etmektedir.

Tarımla birlikte sadece günlerin değil, aynı zamanda mevsimlerin tespiti büyük önem kazanmıştır. Örneğin 10.000 yıl öncesine ait olan ve İskoçya'nın Aberdeenshire bölgesinden çıkarılan bir diğer örnekte, yere kazılmış olan ve Ay görünümlü 12 çukur, kışdönümü ortasıyla kusursuz bir şekilde hizalanacak şekilde planlanmıştır.

Cinsel özelliklerin genetik temeline ilişkin bugüne kadar yapılan en büyük çalışma ile, insan genomunda aynı cins birlikteliklerdeki davranışlara bağlı olan beş gen bulundu ancak hiçbiri bireylerin cinsel özelliklerini tahmin edecek kadar güvenilir değil. [Ç.N.: Aynı cins birliktelikler, eşcinsellik veya homoseksüellik olarak adlandırılır ve bu ilişkiler romantik veya cinsel olabilir. Bu konuyla ilgili olarak Cinsiyetler, Üreme ve Cinsellik yazı dizimizi okuyabilirsiniz.] [E.N.: Bu çalışma, daha önceden Psychological Medicine dergisinde yayınlanan ve Evrim Ağacı'nda yer verdiğimiz diğer bir çalışmayla benzer sonuçlar verdi.]

Science’da yayınlanan ve yaklaşık 500.000 kişinin genomlarına dayanan bulgular, daha önceki küçük çalışmaların sonuçlarını da ortaya koyuyor ve birçok bilim insanının şüphelerini doğruluyor: Cinsel yönelimin genetik bir bileşeni olmasına rağmen, hiçbir gen tek başına cinsel davranışlar üzerinde etkili değildir. MIT Broad Institute ve Harvard'da bir genetik uzmanı olan ve makalenin baş yazarı olan Andrea Ganna şöyle diyor: