Yapay Zeka Bir Şeyler Hissedebilir mi? Hissedebilirlik Kapasitesi Olmadan Yapay Genel Zekaya Ulaşabilir mi?

Bilim insanları, iyi bir sınıflandırma sistemine sahip olmayı oldukça önemserler. Nesneleri kategorize etmek ve onları etiketlendirmek birçok bilimsel süreç için kritik bir adımdır; üstelik titizlikle hazırlanmış taksonomik tabloları bir bütün halinde gözden geçirmek de bilimsel sürecin en tatmin edici yanlarından biridir. Aristoteles'in ilk bilim insanlarından biri olarak kabul edildiği düşünüldüğünde dünyayı kategorilere ayırmaya bu kadar düşkün olması pek de şaşırtıcı değildir. Aristoteles, hayvanları "kanı olanlar" ve "kanı olmayanlar" diye ayırdı; bazılarını "karada yaşayanlar", diğerlerini "denizde yaşayanlar" olarak sınıflandırdı.^[1] Ancak en ünlü Aristoteles kategorilerinden biri, Batı düşüncesinde tüm canlılar üzerine olan anlayışı şekillendiren bir ayrımdır. İşte bu ayrım, "ruhun (bilincin) bölünmesi" olarak bilinir.^[2]

Aristoteles'in Üç Bilinç Katmanı

Aristoteles, her biri bir öncekinin üzerine inşa edilen üç tür ruh (bilinç) olduğunu savunmuştur.^[3] Bunlar şu şekildedir:

• Vejetatif bilinç: Büyüme ve beslenme gibi temel işlevler. Saksı bitkileriniz bu türden bir bilince sahiptir.
• Hassas bilinç: Algı ve farkındalık içerir. Kedi veya köpeğiniz bu bilince sahiptir.
• Akılcı bilinç: Zeka, öz bilinç ve hayal gücü. Siz, yani insanlar bu bilince sahiptir.

Aristoteles'in yazılarını bu kadar eski bir dönemde yazmış olmasına rağmen, canlıları anlama biçimimizin aslında o kadar da değişmemiş olması dikkat çekici bir unsurdur. Ancak asıl tartışma konusu, bu kategorilendirmenin sınırlarının ne kadar genişleyebileceğidir. İşte bu sebeple filozof Jonathan Birch, Duyumsamanın Sınırında: İnsanlarda, Diğer Hayvanlarda ve Yapay Zekada Risk ve Dikkat adlı kitabında tam olarak bu konu üzerine tartışmaktadır.^[4] Birch, insan dışı hayvanlara hak ettikleri değeri vermediğimizi savunmakla kalmamakta; ayrıca yapay genel zekanın (insan seviyesinde yapay zeka) şafağının, gezegenimizin tarihinde eşsiz bir an, belki de yeni bir bilinç türünün doğuşu anlamına gelebileceğini öne sürmektedir.^[5]

Modern Bilinç Katmanları

Bilim insanları, Aristoteles'in "ruh" teriminin ampirik bir bağlamda kullanılmasına şüpheyle yaklaşmaktadır. Günümüzde Aristoteles'in ruh terimini çok az bilim insanı kullanmaktadır. Birch, canlılara dair modern tartışmaların 1950'lerde filozof Herbert Feigl'in ortaya attığı Üç Bilinç Katmanına dayandığını belirtiyor. Bu katmanlar şu şekildedir:

• Duyumsama/Hissedebilirlik (İng: "Sentience"): Anlık ham deneyimlerdir. Duyular, bedensel hisler, duygular, burada ve şimdi algılananlar. Bir farenin rahatsız edici bir kokudan kaçınması, duyumsamaya yani bir içsel deneyim kapasitesine sahip olduğunu gösterir.
• Bilgelik (İng: "Sapience"): İçsel deneyimleri dışa yansıtmadır. Sadece acı çekmek değil, "Bu hayatımın en kötü acısıydı." diye düşünebilmektir. Budistlerin "Acı kaçınılmazdır, ıstırap ise tercihtir." sözü bu katmana işaret eder. Bilgelik, zihnin duyumsamanın sundukları üzerine düşünmesi olarak da ifade edilebilir.
• Benlik (İng: "Selfhood"): Geçmişi ve geleceği olan varlıklar olarak kendimizi algılayışımızdır.

Birch, kitabında "duyumsama adayları" kavramını genişletmemiz gerektiğini savunmaktadır.^[6] Birch, bu konuda şöyle söyler:

Bu sınıf omurgalılarla sınırlı değildir; ahtapotlar, yengeçler, karidesler, böcekler de buna dahildir. Bu hayvanların hissedebildiğine işaret eden ciddi ampirik kanıtlar bulunmaktadır. Dolayısıyla bu hayvanları etkileyen kararlar alırken bu gerçeği görmezden gelmek sorumsuzluk olur.

Evrimsel Süreçte Yapay Bir Sıçrama

Duyumsama ya da bu bağlamda içsel deneyim kapasitesi, filozofları iki temel nedenden ötürü ilgilendirmektedir. İlki, Birch'in kitabında da ele aldığı gibi etik endişelerdir. Örneğin, belli türler acıyı hissedebiliyorsa onlara nasıl davrandığımız önem kazanır.^{[7], [8]} İkincisi ise Birch'in "bilincin katmanlı yapısı" dediği kavramdır.^[9] İnsanda gördüğümüz üst bilincin ve zekanın, alt katmanlardaki bilinç biçimleri üzerine inşa edili şekilde olduğu düşünülmektedir. Yani mantığımız bilgeliğe, bilgelik ise duyumsamaya dayanır.^[10] Evrimsel süreç, bir gelişim öyküsüdür ve beynimiz kelimenin tam anlamıyla bu hikâyeyi anlatacak şekilde yapılandırılmıştır.

Şimdi ise elimizde yapay zeka var ve bu "yapaylık", tüm evrimsel engelleri atlayıp bir tür "zeka" ve bilinç sergileme yolunda ilerliyor olabilir.^[11] Birch, şöyle söylemektedir:

Yapay zekada hiçbir temel içsel deneyim kapasitesi olmadan da insan seviyesini aşan bir zeka görmemiz mümkündür.

Ancak Birch, "karanlık bilimkurgu senaryolarını" andıran ilginç bir olasılığa dikkat çekmektedir. Birch, şöyle söylüyor:

İnsanüstü zekaya ulaşmak için belirli bir içsel deneyim kapasitesi düzeyi gerekli olabilir. Bunu da göz ardı edemeyiz; bu mümkündür. Bazıları gerçek zekânın içsel deneyim kapasitesi ve bunun da bedensellik gerektirdiğini savunuyor. Felsefede hesaplamalı işlevselcilik adı verilen bir görüşe göre ise içsel deneyim kapasitesi ile bilgelik ve benlik, içinde bulundukları bedenden ziyade gerçekleştirdikleri hesaplamalardan ibaret olabilir. Eğer bu görüş doğruysa, beynin hesaplamalarını yapay zeka sistemlerinde yeniden oluşturarak içsel deneyim kapasitesini de yeniden yaratmamız mümkündür.

Elbette ki bu noktada, bilincin hesaplama yöntemleriyle elde edilemeyeceğini ifade eden görüşlere de yer vermek gerekir. Bu görüşü savunanlar, yapay zekanın böyle bir kapasiteye (en azından şu anki durumumuzda) ulaşamayacağı fikrindedir.

Sonuç

Birch, bu konu genelinde üç temel argüman sunmaktadır. Bu argümanlar, şu şekildedir:

1. Yapay genel zekanın içsel deneyim kapasitesi gerektirdiğini varsaymak makuldür.
2. Belirli hesaplamalar ile yapay zekada içsel deneyim kapasitesi yaratılabilir.
3. Dolayısıyla, yapay zekanın yapay genel zekaya ulaşması için içsel deneyimlere sahip olması gerekir. Yani bunun için örneğin ChatGPT'nin acıyı, DeepSeek'in merak hissini içsel olarak deneyimleyebilmesi gerekir.^[12]

Doğal zeka, uzun bir evrimsel sürecin bir ürünüdür. Birch'in sorduğu soru ise şudur:

Yapay zeka, evrim denen kitabın neresinde yer alacak? Evrimleşmiş zekanın doğal akışına mı dahil olacak, yoksa tamamen yeni bir sayfa mı açacak?