Sir Francis Galton Kimdir? Sayısız Bilim Dalının Babası, Aynı Zamanda Öjeniyi Nasıl Geliştirdi?

Francis Galton, 1822-1911 yılları arasında yaşamış İngiliz bir hezarfendir: istatistikçi, sosyolog, psikolog, antropolojist, kaşif, coğrafyacı, mucit, meteorolog, proto-genetikçi, psikometrist olarak eserler vermiştir.^[1] Evrim Teorisi'nin babası Charles Darwin'in yarı-kuzeni olan (ikisinin de dedesi Erasmus Darwin'dir) ve 1909 yılında "Sir" unvanını alan Galton, aynı zamanda Sosyal Darwinizm, öjeni ve bilimsel ırkçılık gibi sahtebilim alanlarında da çalışmalar yapmıştır.

Francis Galton, modern bilimin en önemli parçalarından biri olan "korelasyon" kavramının ve bir konuda veri toplamaya devam ettikçe, elde edilen ortalamanın uç değerlerden yavaş yavaş arınacağını ve ortalamaya yanaşacağını söyleyen "ortalamaya gerileme" ilkesinin mucididir. Bilimin halen tartışmakta olduğu meselelerden biri olan "doğuştan mı, yetiştirmeden mi" (İng: "nature vs. nurture") tartışmasını da ileri süren kişidir.

Galton, dahiler ve süper-yetenekli kişilere özel bir ilgi duymuştur ve bunları diğer insanlardan ayıran farkları anlamak istemiştir. Bu nedenle, geliştirdiği istatistiki yöntemleri insanlar arası farkları ve özellikle de insan zekasının kalıtımını incelemekte kullanan Galton, insan toplumlarından veri toplama amacıyla özel anketler geliştirmiştir. Bu merakı, onu, "daha üstün insanlar yaratma" arzusuyla, daha zeki insanların çiftleştirilip diğerlerinin çiftleşmesine engel olunması gerektiğini savunan "öjeni" fikrine götürmüştür. Bugün bu arzunun bilimsel olarak temelsiz ve aynı zamanda etik dışı olduğunu biliyoruz.

İnsan zekasına olan ilgisi, bugün "psikometri" olarak bilinen, zihinsel yetenekleri ölçme biliminin temllerini atmasını sağlamıştır. Bir yandan parmak izlerinin sınıflandırılmasına yönelik yaptığı çalışmalar, adli bilimlerde önemli bir kataloglama aracını mümkün kılmıştır. Doğaüstüne olan inançlara da ilgi duyan Galton, özellikle de "duanın gücü" üzerine çalışmalar yapmış ve dua etmenin sonuçları değiştirme konusunda tamamen işlevsiz olduğu sonucuna varmıştır. Çalışmalarının bir kısmı "çay yapmanın en optimal yöntemi" veya "işitme sorunlarını test etmekte kullanılabilecek Galton Düdüğü" gibi daha gündelik konulara da odaklanmıştır.

Francis Galton, aynı zamanda modern meteorolojinin de babasıdır: Tarihin ilk hava durumu haritasını üretmiş, antisiklonların oluşumuna yönelik yeni bir teori gelişitrmiş ve Avrupa genelindeki kısa-dönem iklim olaylarına yönelik tarihin ilk eksiksiz kayıtlarını oluşturmuştur.

Bu yazının amacı, hayatı boyunca 340 makale ve kitap yayınlamış olan Francis Galton'un hayatının önemli noktalarını, araştırmalarını, bilime katkılarını ve hatalarını açıklamaktır.

Francis Galton Kimdir?

Sir Francis Galton, Quaker (yani tarihsel olarak Protestan olan) bir aile içinde, yedi kardeşin en küçüğü olarak, 16 Şubat 1822 yılında, İngiltere'de dünyaya geldi. Galton, küçüklüğünden beri çok zeki bir çocuktu. Örneğin üstün zeka araştırmalarının kurucularından biri olan Lewis Madison Terman'ın 1917'de belirttiği üzere, IQ'sunun yaklaşık olarak 200 civarında olduğu hesaplanmaktadır.^[2]

Burada bir parantez açmakta fayda var: Günümüzde IQ, yani zeka bölümü, tek başına bir sayı olarak kullanıldığında, muğlak ve eleştiriye açık bir ifade olarak görülmektedir. Modern zeka araştırmalarında artık bu kavramın yanlış kullanılmasının zarar verdiğini ve "üstün zekalılık" gibi kavramların "emekli edilmesi" gerektiğini düşünen bilim insanlarının sayısı giderek artmaktadır.^[3] Ayrıca belirtmek gerekir ki tıpkı Galton'da olduğu gibi, ondan etkilenen Terman'ın da öjenist ve ırkçı düşünceleri, zeka ölçümü üzerine yaptığı araştırmalara yansımıştır ve bu nedenle sonuçlarının güvenilirliği tartışmalıdır.^[4]

Öte yandan Terman'ın retrospektif, akademik çıktıya ve tarihsel verilere dayalı muğlak ölçümüyle analiz etmeye çalıştığı zihinsel potansiyel, günümüz standartlarıyla Galton'u bir "çocuk prodiji" olarak sınıflamaya yetebilir. Galton'un yaşamının ilk yıllarında gösterdiği bu üstün zihinsel potansiyeli, ilerleyen yaşlarında etkili bir şekilde ürüne dönüştürebilmiştir.

Galton, çocukluğu boyunca yaşıtlarına göre çok ilerideydi. Önemli bir sosyal, akademik ve düşünsel sermaye içine doğmuştu. Bunu iyi kullanabilecek zihinsel sermayesi de olduğunu biliyoruz. Öyle ki, 5 yaşına girmeden hemen önce, adeta eğitmeni de olan ablası Adele'e bir mektup yazmıştı. Adele, Galton'a birçok şey anlatıyordu ve büyük oranda evde eğitiyordu (İng: "homeschooling"). Galton, mektubunda, herhangi bir İngilizce kitabı okuyabildiğini, rakamları toplayıp çarpabildiğini, biraz Fransızca okumaya başladığını, Yunanca ve Latince bazı kelimeleri öğrendiğini söylemektedir. Bir düşünün: 1827 yılında 5 yaşındaki olan bir çocuk, bütün bunları çoktan yapabiliyordu. Meraklıydı, ilgiliydi ve araştırmayı çok seviyordu.

Bunda Galton'un çevresinin etkisi açıktır: Galton'un ailesi birçok başarılı insanla doluydu. Başta da belirttiğimiz gibi, büyükbabası meşhur İngiliz hekim, doğa filozofu, fizyolog, kölelik karşıtı, mucit ve şair Erasmus Darwin'di; dolayısıyla büyük doğa bilgini Charles Darwin de yarı-kuzeniydi (Francis Galton'un annesi, Darwin'in kuzeniydi).^[1] Bu şecereye baktığında, Galton kendisinin de "mutlaka" başarılı olması gerektiğini düşünüyordu. Bu düşünce, onun ileride üreteceği fikirlere temel olacaktı.

Çocukluğundan sonra, ailesinin yönlendirmesiyle Birmingham’da bir hastanede işe girdi.^[1] Buradaki stajından sonra King's College'a tıp okumak için gitti. Burada öğrendikleri, ileri kariyerinde ona çok şey katacaktı; özellikle de kaşiflik yaptığı dönemde bu bilgileri kullanacaktı. 1840 yılında, Sir Isaac Newton ve James Clerk Maxwell gibi büyük isimlerin de gittiği Cambridge ÜniversitesiTrinity College'a girdi. Üç yıl devam etse de burada pek tutunamadı.^[1] Yeni bir hayat arayışına girmişti ve bu sırada psikiyatrik bazı sorunlar yaşamaya, sinir krizleri geçirmeye başlamıştı.

Varlıklı bir ailesi olduğu için para kazanmaya ihtiyacı yoktu. Sinir krizleri sonrası, okulu bırakıp geziye çıktı. İstanbul'u, Mısır’ı, Suriye'yi, Ürdün'ü ziyaret etti. Güney Afrika'yı gezdi. Buradaki gezilerini anlattığı yazılar hazırladı. Güney Afrika'daki bu keşifleri, Galton'un önemli katkılarından bir diğeridir. Yazdığı Seyahat Sanatı kitabıyla, Royal Geographic Society’den ilk ödülünü aldı.^[5] Katkıları için ona bir madalya taltif edilmişti. Sonrasında biraz daha sakin bir hayata geçiş yaparak, 1853 yılında Louisa Butler ile evlendi.

Onu daha iyi anlamak adına, bir insan olarak Galton'u şöyle tanımlayabiliriz: Diğer bilim insanlarının tanımlarına göre kibar, cömert ve inanılmaz derecede mütevaziydi, aile çevresine göre ise sempatik, yardım sever ve neşeliydi.^[6] İlk biyografisti olan Pearson'un (ki ikincisi de D. W. Forrest'tir) yazdıklarından biliyoruz ki, bazı konularda da beceriksizdi: müzik, sanat ve belagat. En karakteristik özelliği meraklı olmasıydı. Öyle ki bilime merağı, ona çay yaparken bile deneyler yaptırmaktaydı.^[6] Hatta önemli düzeyde gözlemler ve ölçümler yaparak Flavour, Freshness, Body and Softness of Tea (Tür: "Çayın Lezzeti, Tazeliği, Yoğunluğu ve Yumuşaklığı" başlıklı notlar tuttu.

Francis Galton ve Charles Darwin

Fakat 1859 yılında öyle bir olay olacaktı ki, Galton, tamamen bilimin girdabına kapılacaktı. O yıl, yarı kuzeni Charles Darwin Origin of the Species'i (Tür: Türlerin Kökeni) yayımlamıştı. Bu sırada Darwin ile Galton da sık sık mektuplaştılar.^[7] Galton, sıklıkla ona hayranlığını dile getiriyordu. Darwin'in kitabını okuduktan sonra kendisinin de bazı düşünceleri belirmişti. Galton, insan türünün davranışlarını incelemeye başladı; ancak düşüncelerini hemen yayınlamadı.

Wikimedia

1869 yılında Galton, artık düşüncelerini yayımlamaya hazırdı. Kalıtsal Deha (İng: Hereditary Genius) isimli kitabı ile katılımın yetenekteki rolünü vurguluyordu. Fakat ilerlen yıllarda bu "deha" kavramının düşüncesi için uygun bulmadığını söylemişti. Kitaba tekrar isim verecek olsa Katılımsal Yetenek diyeceğini söylüyordu.^[8] Eski terimiyle "dehanın" (yeni terimiyle "yeteneğin") kalıtsal olarak aktarıldığını ortaya atıyordu.

Galton'un bu düşüncesi, ilerleyen neredeyse 50 yıl boyunca yetenek geliştirmede "varsa vardır" (İng: "entity") inancının benimsenmesine yol açacaktı; yani yeteneğin sonradan kazanılabilen doğası göz ardı edilecek, sadece kalıtımsal özelliklerine odaklanılacaktı. Galton'un bu görüşleri, 1900'lerin başında ürün vermiş üstün zeka araştırmacıları ve zeka ölçümü gibi alanların üyelerine de bugün yanlış olduğunu bildiğimiz bir temel oluşturacak; zekanın salt kalıtsallığı düşüncesi, ilk zeka teorilerinin tek-nedensel (İng: "monocasual") olmasına yol açacaktı.

Galton, dehanın bir kişilik özelliği olarak "sorunlu olmaya yatkın" olduğunu söylüyordu. Bu fikir, sonradan L.M. Terman'ın yaptığı boylamsal araştırmaları tetikledi.^[9] Terman'ın araştırmasının sonuçları, zekanın negatif özelliklerle anılmasının çok doğru olmadığını, aksine bir "kaynak" olarak görülmesi gerektiğini ortaya koydu. Ama tüm bu düşünceleriyle Galton, üstün zeka ve zeka araştırmalarının kurucusu olarak anılacaktı.^[1] Bu, bilimin ilerleyişi adına önemli bir dönüm noktası olsa da, Galton'un ilerleyen dönemdeki düşüncelerinin etkileri, sadece zeka alanında değil, bilimin genelinde tamamen hatalı bir paradigmanın yaygınlaşmasına sebep olacaktı.

Darwin, Galton'a kitabını yayınladığı yıl bir mektup yazdı ve Kalıtımsal Deha kitabının şimdiye kadar okuduğu en iyi ve en orijinal çalışmalardan biri olduğunu söyledi. Galton, kalıtımı temele koyduğu için Darwin, Galton'a kısmen hak veriyor olmakla birlikte onu nazik şekilde uyararak, "üstünlüğün, insanların gayret ve çalışmayla elde edildiğini" söylüyordu.^[7] Bu sözleriyle Darwin Galton'un gereğinden fazla ileri gittiğini ve belki düşüncelerini yanlış yorumladığını ima etmiştir.

Galton Organization

Galton'un Felaketi: Öjeni

Galton, 1883'te öjeni (İng: "eugenics") terimini ortaya attı.^[10] Bu terim, Yunancada (eugenēs) "iyi doğum" anlamına gelmektedir.^[11] Galton'un verdiği dipnot tanımında, "iyi döl" (İng: "good in stock") anlamında kullanılmaktadır. Pragmatik kullanımında ise, "soy ıslahı için seçilme prensibini" ifade etmektedir.^[12] Disjeni (İng: "dysgenics") ise, Galton'dan daha sonra, 1900'lerin başında Caleb Saaleby tarafından ortaya atılmıştır.^[13] En genel tanımıyla disjeni, öjeniyle düzeltmesi hedeflenen genetiğin istemsiz olarak bozulmasıdır.^[14]

Galton'un öjeni konusundaki motivasyonlarını Kalıtsal Deha'nın 1869 yılındaki baskısının 362. sayfasında görmek mümkündür:

Irkın gelişmesi açısından en iyi uygarlık biçimi, toplumun maliyete sebebiyet vermediği; gelirlerin esas olarak profesyonel kaynaklardan elde edildiği ve miras yoluyla pek bir aktarımın olmadığı; her delikanlının yeteneklerini gösterme şansına sahip olduğu ve çok yetenekliyse, ilk gençlik yıllarında kazandığı sergi ve bursların liberal yardımıyla birinci sınıf bir eğitim alma ve profesyonel hayata girme olanağına sahip olduğu; evliliğin eski Yahudi zamanlarında olduğu kadar yüksek bir onurla yapıldığı; ırkın gururunun teşvik edildiği (tabii ki günümüzün bu ad altında geçen saçma sapan duyarlılığından bahsetmiyorum); zayıfların bekar manastırlarında veya kardeşliklerde bir karşılama ve sığınak bulabildiği ve son olarak, diğer ülkelerden daha iyi göçmenlerin ve mültecilerin davet edildiği ve karşılandığı ve onların soyundan gelenlerin vatandaşlığa alındığı bir uygarlık olacaktır.

Francis Galton'un inancına göre Charles Darwin'in Evrim Teorisi'ni insanlar üzerinde de uygulamak mümkündü. Galton, şu tür bir ıslah programı kurguladı: Eğer zekanın kalıtsal bir bileşeni varsa ve sürekli (veya sadece) daha zeki bireyler birbiriyle çiftleştirilirse, öte yandan da daha düşük zekaya sahip kişilerin üremesi engellenirse ve tüm bunlar merkezi bir otorite tarafından denetlenirse, bir toplumun giderek daha üstün bireylerden oluşacak biçimde evrimleşmesi mümkündür. 1883 yılında yayınlanan İnsan Yeteneklerine ve Gelişimine Yönelik İncelemeler (İng: Inquiries into Human Faculty and Its Development) kitabının 24-25. sayfalarında şöyle yazıyor:^[15]

[Bu kitabın] amacı, ırk yetiştirme konusuyla az çok bağlantılı çeşitli konulara ya da bizim "öjenik" olarak adlandırabileceğimiz sorularla ilgili çeşitli konulara değinmek ve kendi ayrı araştırmalarımın birkaçının sonuçlarını sunmaktır.

Bu cümlenin altında, dipnot kısmında Galton, "öjeni" kavramını şöyle tanımlıyor:

[Öjeni], Yunancada 'eugenes', yani 'iyi stok', 'kalıtsal olarak asil niteliklere sahip olan' anlamındadır. Bu ve benzeri bir sözcük olan 'eugeneia'; insanlar, hayvanlar ve bitkiler için eşit derecede geçerlidir. Hiçbir şekilde makul çiftleşme sorunlarıyla sınırlı olmayan, ancak özellikle insan söz konusu olduğunda, daha uygun ırklar ya da kan türleri, daha az uygun olanlara karşı, aksi takdirde sahip olacaklarından daha hızlı bir şekilde galip gelmek için belirli bir dereceye kadar bile olsa daha iyi bir şans verme eğiliminde olan tüm etkileri ifade etmekte kullanılabilecek, 'nesli geliştirme bilimi'ni karşılayan kısa bir kelime bulmamız gerekmektedir. 'Öjenik' kelimesi bu fikri yeterince ifade etmektedir. Bu sözcük, en azından bir zamanlar kullanmaya cesaret ettiğim 'bağcılık' teriminden daha temiz ve genelleştirilmiş bir kelimedir.

Aileye liyakat için bir "puan" sistemi geliştirilmesi gerektiğine ve yüksek rütbeli aileler arasında erken evliliklerin para yoluyla teşvik edilmesi gerektiğine inanıyordu. Ünlü kişilerin geç evlenmesinin ve bu sözde "kaliteli" insanların az çocuk yapması gibi İngiliz toplumunda "disjenik" olduğuna inandığı bazı eğilimlere dikkat çekti. Yetenekli çiftlere çocuk sahibi olmaları için teşvikler sağlayarak öjenik evlilikleri teşvik edilmesi gerektiğini savundu.

Agora Bilim Pazarı

Sayısal Görüntü İşleme

• Boyut: 24 x 16,5
• Sayfa Sayısı: 954
• Basım: 3
• ISBN No: 9786053552123

Devamını Göster

₺710.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

Wikimedia

Galton'un bu feci "iyi döl" düşüncesi, sadece Amerika'da mahkeme kararıyla 60.000'den fazla kişinin kısırlaştırılmasına, İsveç, Norveç, İsviçre gibi ülkelerde zorunlu kısırlaştırmalara yol açmıştır. ^[12] Gillham'a göre bu tür kısırlaştırmalar 1970'lere kadar devam etmiştir.

Nazi Almanyasında ise tüm bunların en kötüsü gerçekleşmişti: 400.000'den fazla kişi, alkolizm, zeka geriliği, şizofreni gibi "genetik" rahatsızlıklara sahip olduğu ve "gen havuzunu kirlettiği" gerekçesiyle kısırlaştırılmıştı. 1935 Nüremberg Yasaları, Alman toplumunu "istenmeyen elementlerinden arındırmak" için tasarlanmıştı.^[12] Tüm bunlar, Galton'un çalışmalarından ilham alıyordu. Adolf Hitler'in idealleriyle Francis Galton'un ideolojisinin ne kadar uyumlu olduğunu, Galton'a ait şu cümleden anlamak mümkündür:^[16]

Çoğunluğun, düşük seviyeli bir ırkın kademeli olarak yok olmasına/edilmesine karşı sahip olduğu duyarlılık oldukça mantıksız bir duygudur.

Günümüzde öjeninin ahlak felsefesi (etik) olarak temellendirilmesinin mümkün olmadığını, makul bir hukuki çerçevede uygulanmasının imkansız olduğunu ve bilimsel temellerinin oldukça tartışmalı olduğunu biliyoruz. Öjeni, modern bilim çerçevesinde bir "sahtebilim" olarak kategorize edilmektedir ve geçerli bir hipotez olarak değerlendirilmemektedir. Bu konuda çok daha fazla bilgi için buradaki yazımızı okuyabilirsiniz.

Diğer Çalışmalarından Bazı Örnekler

Galton, Kalıtsal Deha kitabından sonra İngiliz Bilim İnsanları kitabını yayımladı.^[17] Royal Society'de görev alan bilim insanlarından ve onların ailelerinden veri topladı. Bu çalışmasıyla bilim insanlarının karakteristik özelliklerini ortaya çıkarmayı hedeflemişti. British Association for the Advancement of Science'da (Tür: "İngiliz Bilimin İlerleyişi Birliği") aktif olarak yer aldı. 1858-1899 yılları arasında sayısız bildiri okudu. 1888 yılında bir laboratuvar kurdu, buraya gelen deneklere ölçümler yapıyordu. English Men of Science kitabında kullanacağı verileri toplamak için anket yöntemini geliştirdi. 1889'da korelasyon ve regresyon üzerine çalışmalarının da bazı parçaları olan Natural Inheritence'ı yayımladı.^[18]

Galton'un ilgi alanlarından biri de istatistikti. Bu alanda yaptığı çalışmalardan elde ettikleri sayesinde meteoroloji veya coğrafya gibi alanlarda da atılımlara imza atabilmişti.^[6] Onun bu son iki alandaki bazı yöntemleri bugün hala kullanılmaktadır.

İnsanları, diğer insanlardan ayıran özelliklerin çalışma alanı olan "ayrımsal psikoloji" üzerine çalışmıştır. Örneğin sinestezi ile ilgili ilk çalışmaları da Galton yapmıştır. İlk kez ikizler üzerine çalışma yapma fikrini ortaya atarak zekanın katılımsal temelleri için kanıtlar bulmanın mümkün olacağını söylemiştir. Bugün kriminolojide kullanılan parmak izi yöntemi ilk kez Galton tarafından geliştirilmiştir.^[19]

Görebileceğiniz gibi Francis Galton, 89 yıllık hayatına çok sayıda çalışma sığdırdı. 1902 yılında Darwin Madalyası'na layık görüldü. Son yıllarını, anılarını yazmaya adadı ve bu anılarını 1908 yılında yayımladı. 1909 yılında, 13-15 yaşlarına gittiği okula adını veren Kral Edward tarafından kendisine "Sir" ünvanı verildi. Nihayetinde, 1911 yılında evinde akut bronşitten hayatını kaybetti.^[1]

Sonuç

Günümüzde, tarihteki bilim insanlarının karanlık ve aydınlık taraflarıyla nasıl bir arada başa çıkılması gerektiğiyle ilgili yoğun ve aktif tartışmalar süregelmektedir. Örneğin 2020 yılında, İngiltere'nin en önde gelen üniversitelerinden olan UCL, Francis Galton'un karanlık taraflarını gerekçe göstererek, Galton'un adını taşıyan ders amfilerinden birinin ismini değiştirme kararı almıştır.^[20] Sanıyoruz ki bu tip durumlarda, tarihi ve bilimi anlatmanın doğal bir sorumluluğu olan tarafsızlık ilkesini daha da fazla el üstünde tutmak ve tarihsel karakterleri bütün artılarıyla ve eksileriyle bir arada, bağlamlarından koparmaksızın aktarmak elzemdir.

Hiç kuşku yok ki Francis Galton, öjeni gibi sahalarda bilimsel temeli zayıf çok sayıda çalışma yaparak, kendisinden sonra gelen sayısız felakete ve yanlışa temel hazırlamıştır. Ayrıca bugün biliyoruz ki Galton'un zeka üzerindeki düşünceleri yanlıştı. Maalesef onun Binet veya Terman gibi takipçileri de bu yanlış düşünceleri benimsemişti.

Öte yandan aynı Francis Galton, çeşitli bilim alanlarına yaptığı katkılarla modern bilime katkılar sunmuştur. Sayısız bilim dalına yaptığı katkıların ne kadar çeşitli ve güçlü olduğunu anlamak için, günümüzdeki ne kadar çok sayıdaki ve çeşitteki bilim sahasının onu "alanlarının kurucusu" olarak gördüğüne bakmak yeterlidir. Galton'un arkasında bıraktığı 120 koli dolusu çalışma, University College London'daki arşivlerde tutulmaktadır.