Kelime Cambazlığı Safsatası: Sadece Laf Ebeliği ve Dalavere ile Argüman Kazanmaya Çalışmak...

Kelime cambazlığı yapmak (İng: "equivocation"), başkalarını kandırmak veya belli bir duruş sergilemekten kaçınmak amacıyla muğlak ve belirsiz konuşmaktır. Örneğin birine doğrudan bir evet-hayır sorusu sorulduğunda bu kişi muğlak bir cevap veriyorsa kelime cambazlığı (veya kelime oyunu) yapıyor olabilir.

Kelime cambazlığı safsatası ise, bir kelimenin farklı anlamlarını, onları içeren argümanı hatalı kılacak şekilde değiştirmeyi içeren bir mantıksal safsatadır. Örneğin "Her istediğimi söylemeye hakkım var, yani bunu yapmakta haklıyım." cümlesi yanıltıcıdır; çünkü "hak" kelimesi iki farklı anlamda kullanılmıştır: İlkinde, bir şeyi yapmak konusunda izinli olmak, ikincisinde, bir şeyin ahlaki olarak iyi olması anlamında...

"Kelime cambazlığı" terimi bazen, özellikle mantık konusundaki tartışmalarda kullanıldığında, kelime cambazlığı safsatasından bahsetmek için kullanılır; fakat bu iki kavram birbirinden farklıdır.

Kelime cambazlığı ve kelime cambazlığı safsatası, çeşitli söylem biçimlerinde sıklıkla kullanıldığından bunları anlamak önemlidir. Bu nedenle aşağıdaki makalede bu kavramlar hakkında daha fazla bilgi edinecek ve kullanımlarına mümkün olduğunca etkili şekilde nasıl cevap verebileceğinizi göreceksiniz.

Kelime Cambazlığı Nedir?

Kelime cambazlığının iki temel bileşeni vardır:

• Söylenenin anlamını belirsizleştiren, muğlak ve belirsiz bir dil kullanımı.
• Dinleyenleri aldatma niyeti veya belirli bir duruş sergilemekten kaçınmak.

Bu yüzden kelime cambazlığı; muğlak, çelişkili, kaçamak veya görünürde alakalı ama aslında alakasız ifadeler gibi diğer yanıltıcı ve kafa karıştırıcı iletişim biçimleriyle birlikte belirsiz bir dilin kasıtlı kullanımını içerir.^[1] Örneğin kelime cambazlığı, sıklıkla insanların dikkatini tartışılan asıl konudan uzaklaştıran alakasız ifadelerin kullanımı anlamına gelen "kırmızı sazanları", yani tahrik unsurlarını içerir.

İnsanlar kelime cambazlığını çeşitli günlük durumlarda sıklıkla kullanırlar.^[2] Örneğin hoşlarına gitmeyen bir taleple karşılaştıklarında, talep eden kişiyle doğrudan zıtlaşmaktan kaçınmak için kelime oyunlarına bel bağlarlar.

Ayrıca, kişinin kendi imajını korumasının önemli olduğu durumlarda da kelime cambazlıkları yaygındır.^[3] Örneğin siyasetçiler, verecekleri cevabın şimdi ya da gelecekte kendilerini olumsuz göstereceğine inanıyorlarsa kendilerine yöneltilen sorulara doğrudan cevap vermekten kaçınmak için kelime cambazlığı yapabilirler.^[4]

Böyle durumlarda kelime oyunlarının kullanılması oldukça etkilidir ve araştırmalar, muhtemelen aynı fikirde olmayacak insanlara bir mesajın iletilmesi gerekliliği gibi senaryolarda kasti olarak muğlak konuşmanın etkili bir retorik tekniği olabileceğini göstermiştir.^[5]

Not: "Müphem" (İng: "equivocal") terimi, bir şeyin belirsiz ve yoruma açık olduğunu veya bir ifadenin kelime cambazlığı içerdiğini belirtmek için kullanılır. "Açık" (İng: "unequivocal") terimi ise bir şeyin belirgin ve kesin olduğunu belirtmek için kullanılır.

Kelime Cambazlığına Örnekler

Siyasette ve medyada yapılan kelime cambazlığına bir örnek şudur:

• Röportajcı: Önerilen yeni yasayı destekliyor musunuz?
• Siyasetçi: Yeni yasanın ilginç ve önemli bir konuyla alakalı olduğunu düşünüyorum. Bu, hakkında biraz bilgi sahibi olduğum ve başkalarının da son zamanlarda sıklıkla tartıştığı, bu nedenle de daha fazla insanın bilgilenmesine yardımcı olabilecek bir konu. Ayrıca, benim önem verdiğim ve önem vermeye devam edeceğim bir konu.

Bu örnekte, siyasetçi soruyu doğrudan cevaplamak yerine konuyla tam olarak alakası olmayan ve muğlak ifadeler söyleyerek kaçamaklı bir dil kullanmaktadır. Bir başka örnek de şudur:

• Röportajcı: Şirketiniz yasadaki çeşitli açıkları kullanarak vergi ödemekten kaçınmakla suçlanıyor. Şirketinizin geçen sene ne kadar vergi ödediğini açıklayabilir misiniz?
• CEO: Ödememiz gereken tüm vergileri ödedik.

Bu örnekte CEO, üstü kapalı konuşarak kelime cambazlığı yapıyor; buradaki dikkate değer husus ödemeleri gereken tüm vergileri ödemiş olduklarını söylemesinin onlara yöneltilen yasadaki açıklıklardan yararlanarak vergi ödemekten kaçınmaları suçlamalarıyla çelişmiyor olmasıdır ve bu yüzden bu cevap tümüyle muğlaktır. Son olarak, kelime cambazlığına günlük hayattan bir örnek de şudur:

• [Çocuk vazoyu kırar]
• Ebeveyn: Vazoyu kim kırdı?
• Çocuk: Birisi.

Burada çocuk, üstü kapalı bir cevap vererek kelime cambazlığı yapmaktadır. Söylediği şey, teknik olarak doğrudur; fakat ebeveyninin öğrenmek istediği bilgiyi içermez.

Kelime Cambazlığı Yapmak ve Yalan Söylemek Arasındaki Fark

Kelime cambazlığı kavramı genelde yalan söylemekten farklı olarak görülür.^[6] Bunun nedeni, yalan söylerken yalan bilginin doğrudan söylenmesi, kelime cambazlığında ise herhangi bir yalan söylenmeden gerçeğin gizlenmesi veya belli bir duruş sergilemekten kaçınılmasıdır.

Bu yüzden kelime cambazlığı yapmadan yalan söylemek mümkün olduğu gibi, yalan söylemeden kelime cambazlığı yapmak da mümkündür (vazoyu kıran çocuğu hatırlayın). Tabii ikisi birlikte de kullanılabilir. Örneğin birisi, yalan söylerken, dinleyenlerin yalanı fark etmesini zorlaştırmak için kelime cambazlığı yapabilir.

Kelime Cambazlığına Nasıl Cevap Verilir?

Birinin kelime cambazlığına doğru bir şekilde cevap verebilmek için önce kelime cambazlığı yaptığından emin olmanız gerekir. Daha önce gördüğümüz belirtilere yani kaçamak cevap vermek ve yanıltmak amacıyla belirsiz ve muğlak bir dilin kullanılmasına dayanarak bunu yapmak nispeten basittir.

Buna rağmen birinin kelime cambazlığı yapıp yapmadığından emin değilseniz, durumu analiz etmenize yardımcı olmak için kendinize sorabileceğiniz bazı sorular vardır:^[7]

• Konuşmacı, onu anlamayı gereksiz biçimde zorlaştıran bir dil kullanıyor mu?
• Konuşmacının ana mesajını belirlemek ne kadar zor?
• Konuşmacı belli bir duruş sergilemekten kaçınıyor mu?
• Konuşmacının ifadeleri mevcut tartışmayla ne kadar alakalı?
• Konuşmacı bir soruya yanıt veriyorsa ifadesi bu soruyu ne ölçüde yanıtlıyor?

Konuşmacının gerçekten de kelime cambazlığı yaptığına karar verdiyseniz ne amaçladığınıza ve onun kelime cambazlığı yapma biçimine göre çeşitli şekillerde cevap verebilirsiniz. Örneğin:

• Eğer kelime cambazı muğlak bir dil kullanıyorsa ondan duruşunu daha net ifade etmesini isteyin.
• Eğer kelime cambazı çok fazla alakasız bilgi veriyorsa ondan mevcut konuya sadık kalmasını isteyin.
• Eğer kelime cambazı belli bir duruş sergilemekten kaçınıyorsa, ondan açıkça bunu yapmamasını isteyin.

Bununla birlikte bir kelime oyuncusuyla karşılaştığınızda göz önüne alınması gereken iki önemli husus vardır:

• Bazı durumlarda kelime cambazlığı kullanımı makul olabilir. Örneğin birisi daha karmaşık bir cevap verilmesi gereken bir durumda evet-hayır cevabı vermesi konusunda baskı altında bırakılıyorsa veya bir kimseye yeterince bilgi sahibi olmadığı bir konuda görüş belirtmesi için baskı yapılıyorsa yanıtlarında kelime oyunu yapmayı tercih edebilir. Bunun yaşandığı durumlarda karşınızdaki kişinin neden kelime oyunu yaptığını düşünmeli, onun hakkındaki değerlendirmenizi ve ona vereceğiniz cevabı buna göre şekillendirmelisiniz.
• İnsanlar bazen istemeden de kelime cambazlığını yapıyor gibi gözükebilirler. Örneğin birisi bir konferansta aldığı zor bir sorunun cevabını sesli düşünerek bulmaya çalışıyorsa kelime cambazlığı yapıyormuş gibi gözükebilir. Birini yanlış bir şekilde kelime oyunu yapmakla suçlama ihtimalinizi azaltmak için bu olasılığı da göz önünde bulundurmak önemlidir. Birinin istemeden açık olmayan bir dil kullandığının görüldüğü durumlarda karşı tarafı kelime oyunu yapmakla suçlamak yerine, sohbeti kendilerini daha rahat ifade edebilecekleri şekilde yönlendirmeye çalışın.

Not: Kelime cambazlığına karşılık vermeye çalışırken akılda tutulması gereken yararlı bir kavram, Hanlon'un Usturası'dır. Bu bağlamda, birisi muğlak ve belirsiz bir dil kullandığında, bunu düşünmek için zorlayıcı bir sebebiniz yoksa, niyetlerinin kötü olduğunu varsaymamalısınız.

Kelime Cambazlığı Yapmaktan Nasıl Kaçınılır?

Kelime cambazlığı yapıyormuş gibi gözükmekten kaçınmak için yapabileceğiniz çeşitli şeylerden dikkate değer birkaçı şunlardır:

• Olabildiğince açık bir dil kullanın, yani söyledikleriniz sadece tek bir şekilde yorumlanabilsin.
• Anlaması kolay bir dil kullanın. Örneğin gereksiz yere teknik ve az bilinen terimleri kullanmayın.
• Tartışmayla alakası olmayan gereksiz detaylardan bahsetmekten kaçının.
• Ana fikrinizin ne olduğunun kolayca anlaşıldığından emin olun.
• Eğer gerek varsa belli bir duruş sergilediğinizden emin olun.
• Size doğrudan yanıt vermenizi gerektiren makul bir soru soruluyorsa bu soruya net bir yanıt verdiğinizden ve yanıtın kolay anlaşılır olduğundan emin olun.

Kendinizi, örneğin karmaşık bir soruya makul olmayan ölçüde basitleştirilmiş bir cevap vermeye zorlandığınız için kasıtlı olarak kelime cambazlığı yapmanız gereken bir durumda bulabilirsiniz. Böyle bir durumda kelime cambazlığı yapmanız konusunda açık olmak ve neden böyle yapmak zorunda kaldığınızı açıklamak iyi bir seçenektir. Tabii uzun konuşmanıza izin verilmeyen ve kelime cambazlığı yapmaya baskılandığınız bir durumda bu seçenek her zaman mevcut olmayabilir.

Kelime Cambazlığı Safsatası Nedir?

Beardsley, 2013 tarihli Thinking Straight eserinde şöyle anlatır:^[8]

Agora Bilim Pazarı

KENTSİZ KENTLEŞME

Bugün, insan ilişkilerinin ayrışmaya başladığı bir dünyada yaşıyoruz. Akıl bedenin, düşünce maddenin, birey topluluğun, kent kuşaklan kentlerin, kentler kırsal kesimin, insanlık ise ‘vahşi ve yola getirilmesi güç’ olarak görülen doğanın karşısında yer alıyor. Böylesi ‘yoksun’ bir noktaya evirilmemizde en büyük pay sahibi olan ulus-devlet ise artık totaliter bir karaktere bürünmüş durumda. Politika, kentsel ve katılımcı özünden kopartılıp ‘devlet’e indirgenmiş, yurttaşlar vergi mükellefi birer ‘seçmen’e dönüştürülerek etkisizleştirilmiştir. Toplumsal sorunlarda söz sahibi olan bir zamanların aktif yurttaşı, giderek eylemsizleşmiş, düşünsel becerileri azalmış, umursamazlığı artmış; bütün etkinliğini alışveriş, moda, dış görünüş ve kariyer gibi alanlarda göstermeye başlamıştır. Ne devletin ne de onun doğrudan uzantısı olan politik partilerin halkla ‘doğrudan’ bağı vardır artık. Demokrasi kavramının doğuşu ve gelişimine sahne olan kentler, ulus-devletin yarattığı ‘kentleşme’ denen süreçte homojen, mekanik ve kâr hırsının her şeyin önüne geçtiği bir pazar haline gelmiştir. Halk kültürü sentetikleşmiş; insan ilişkilerinde evlilik bir ‘yatırım’a, çocuk yetiştirme ‘iş’e, hayat bir ‘bilanço’ya, idealler ‘satın alınabilir şeyler’e, yerleşimler ise ‘işletme’ye dönüşmüştür.

Doğal hayatı ve insani toplulukları yok ederek ulus-devleti güçlendiren kentleşme anlayışlarına karşı bir yerel yönetim programını tartışmaya açıyor. Yerel yönetim kurumlarını birbirleriyle uyum içinde çalışabilecek biçimde yeniden yapılandırmaktan; insan ilişkilerinde dayanışmayı içeren yaratıcılıktan; ulus-devletin yerine politik açıdan konfederasyon sistemine dayanan yerel yönetimlerden; insanlık ile doğa arasında katılımcı, hiyerarşik olmayan yeni bir ilişki kurmaktan; kentin yeni bir tür etik birlik, bireyin insani bir ölçek içinde güçlendirildiği, katılımcı ve ekolojik bir karar sistemi ile yurttaşlık kültürünün tek kaynağı olarak yeniden kurgulanmasmdan… söz ediyor.

Devamını Göster

₺235.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

O halde, kelime cambazlığı safsatası şuradadır: Bir tartışma sırasında bir terim anlamını öyle bir değiştirir ki sonucun, aslında öyle olmasa da o anlamla alakası varmış gibi gözükür. Yazar bu kelime oyununun farkında olsun ya da olmasın, bu bir safsatadır. Eğer okuyucu yeterince dikkatli değilse bir kelime aynı argümanda iki kere kullanıldığında iki kullanımda da aynı anlama sahip olması gerektiğini düşünebilir. Sıkıntıya neden olan da budur.

Kelime cambazlığı safsatası, tek bir argüman içerisinde aynı kelime veya deyişin farklı anlam ve çağrışımları arasında yanıltıcı bir anlam kayması yapılmasıyla ilgilidir. Bundan dolayı kelime cambazlığı safsatası, bir kelimenin veya deyişin manasında değişiklik olduğu anlamına gelen "kısa süreli bir anlam kaymasının" sonucu olarak ortaya çıkar.^[9] Bu yüzden bu safsataya bazen anlamsal kelime cambazlığı da denir. Bu anlam kayması birkaç farklı şeyin sonucu olarak ortaya çıkabilir. Örnek vermek gerekirse:^[9]

• Bir kelimenin temel ve mecazi anlamları arasındaki bir kayma.
• Bir kelimenin çok anlamlı olmasından dolayı ortaya çıkan anlamsal belirsizlik (bazen sözcüksel belirsizlik olarak da anılır).
• Farklı anlamlara gelip aynı okunan eş sesli sözcükler veya farklı anlamlara gelip aynı yazılışa sahip olan eş yazımlı sözcükler (Türkçe yazıldığı gibi okunan bir dil olduğu için böyle bir ayrım bulunmuyor ve hepsine "eş seslilik" diyoruz).

Kelime cambazlığı safsatasına sebep olan anlam kayması göze hemen çarpmaz ve üstü kapalıdır. Bunun sebebi, bu safsatanın istemsiz kullanımları söz konusu olduğunda anlam kaymalarının yanlışlıkla olmuş olma ihtimalinin daha yüksek olması, istemli kullanımları söz konusu olduğunda ise retorik anlamda daha etkili olmasıdır.

Not: Kelime cambazlığı safsatası bazen Belirsizlik Safsatası olarak da anılır; fakat bazen de ikisi farklı kavramlar olarak kullanılır. Bu farkın nedeni, kelime cambazlığı safsatası derken özellikle anlam kapalılığına atıfta bulunulması, belirsizlik safsatasından bahsederken ise gramer yapısındaki belirsizlikler gibi diğer belirsizlik biçimlerine de atıfta bulunulmasıdır. Ayrıca bazen kelime cambazlığı safsatası, birçok belirsizlik safsatası çeşidinden biri olarak da sınıflandırılabilir.

Kelime Cambazlığı Safsatasına Örnekler

Kelime cambazlığı safsatasına bir örnek şudur:

• Öncül: Gıcık müşteriler, adeta baş ağrısıdırlar.
• Öncül: Aspirin, baş ağrısından kurtulmak konusunda yardımcı olur.
• Sonuç: Aspirin, gıcık müşterilerden kurtulmak konusunda yardımcı olur.

Burada, kelime cambazlığı safsatasının oluşmasının sebebi, "baş ağrısı" kavramının mecaz anlamdan temel anlama bir kayma yaşamasıdır. Bu örnekte bu oldukça aşikardır. Ancak, kelime cambazlığı safsatası bundan çok daha ustaca yapılabilir. Örneğin:

Senin bilime inancın olduğu gibi, benim de Tanrı’ya inancım var.

Bu örnekte konuşmacı, "inanç"ın benzer ama farklı iki anlamı arasında geçiş yapar. İlki bir şeye güvenmekle, ikincisi ise manevi inanca dayalı dini bir figüre inanmakla ilgilidir (bu konuda daha fazla bilgi almak için buradaki yazımızı ve buradaki yazımızı okuyabilirsiniz).

Genel olarak somut kavramlardan bahseden ve az sayıda olası anlamı olan kelimelerin bu safsatada kullanılma ihtimalinin daha düşük olduğuna dikkat edin. Örneğin "aşk" kelimesinin bu safsata için kullanılması “masa” kelimesine kıyasla çok daha olasıdır.

Kelime Cambazlığı Safsatasına Nasıl Cevap Verilir?

Beardsley, şöyle anlatıyor:

Kelime oyunu safsatasıyla baş etmenin yöntemi, farklı anlamları ayırt edip her anlamı ayrı bir terimle yer değiştirmektir. Böylece kelime oyunu ortadan kalkar. Geriye argümanın kendisi kadar çocuksu ve zararsız bir "non sequitur" kalır. 'Yukarı çıkan her şey aşağı inmelidir. Ay yeşil peynirden yapılmıştır. Bu yüzden Ay, aşağı inmelidir.'

Kelime cambazlığı safsatasıyla başa çıkmanın yolu oldukça basittir: Sadece argümanda farklı anlamlarda kullanılan kelimeyi veya ifadeyi bulup bu değişikliğin orijinal argümanı nasıl geçersiz kıldığını göstermeniz gerekir.

Bu değişikliğin oluşturduğu probleme vurgu yapmak için yapabileceğiniz birçok şey vardır:

• Sorunlu terimin kullanıldığı farklı yerler arasındaki anlam farklarını açıklayın.
• Sorunlu terimin farklı örneklerini, her durumda terimin anlamını doğru şekilde yansıtan eş anlamlı kelimeler veya tanımlarıyla değiştirin.
• Sorunlu terimin kullanıldığı her yere o terim yerine konuşmacının iletmek istediği anlamlardan yalnızca birini açıkça temsil eden tek bir alternatif terimi koyun.

Unutmayın ki bu safsatanın her kullanımı kasti değildir. Bu yüzden eğer bu şekilde düşünmek için iyi bir sebebiniz yoksa kasti olduğunu varsaymayın.

Hatta bazı durumlarda, yaptıkları yanlış akıl yürütmeyi fark etmelerine yardımcı olmak için safsatayı kullanan kişilerden terimlerin tam anlamlarını açıklamalarını isteyebilirsiniz. Bu, ayrıca argümanla ilgili sorunlara vurgu yapmaya yardımcı olduğu için safsatanın kasti kullanımlarına karşı kullanmak için de etkili bir yol olacaktır.

Not: Bir kimsenin argümanlarının kelime cambazlığı safsatası içerip içermediği konusunda kararsız kaldığınızda "hayırsever yorum ilkesi"ni uygulayın. Bu ilke, bir ifadeyi yorumlarken konuşmacının iletmek istediği anlamın olası yorumlar arasından en iyisi olarak varsayılması gerektiğini söyler.

Kelime Cambazlığı Safsatasını Kullanmaktan Nasıl Kaçınılır?

Kelime cambazlığı safsatasını kullanmaktan kaçınmak için bir terimi bir argüman içinde birden fazla kez kullandığınız zaman, bu terimi her seferinde aynı anlama bağlı kalarak kullanmanız gerekir.

Kelime cambazlığı safsatasını kullandığınızdan şüphe ediyorsanız bu safsatayı diğer insanların konuşmalarında ortaya çıkarmak için kullandığınız yöntemlerin aynılarını kendiniz için kullanabilirsiniz. Örneğin terimin yerine eş anlamlı başka bir kelime koymak veya yerine kelimenin tam tanımını koymak gibi.

Kelime Cambazlığıyla Alakalı Kavramlar

Kelime cambazlığıyla ilişkili bazı kavramlar aşağıda kısaca açıklanmıştır. Bu kavramlar kelime oyunlarını anlamanız için çok önemli olmasa da konuyla ilgili daha fazla bilgi sahibi olmak isteyenlerin ilgisini çekebilir.

Laf Salatası

Laf salatası; dilin muğlaklık, hüsnütabir ve çarpıtılmış terimlerin kullanımıyla bilinçli olarak anlaşılmaz hale getirilmesidir:

Şirket, kısa süre önce piyasa performansına dayalı öngörülerini değiştirdi ve bu öngörüler doğrultusunda çalışan sayısını değiştirecek.

Bu, şirkette işlerin beklendiği kadar iyi gitmediğinin ve şimdi de insanları işten atmaya başlayacaklarının üstü kapalı bir söylemidir.

Not: Laf salatası terimi (İng: "doublespeak"), George Orwell’in distopyan romanı 1984'te kullanılan aldatıcı dil (İng: "newspeak") ve aynı anda iki zıt fikre inanma (İng: "doublethink") terimlerinin birleşmesinden türetilmiştir.

Dolaylama

Dolaylama (İng: "Circumlocution"); cevap vermekten kaçmak, muğlak olmak veya yanıltmak amacıyla söylenmek istenen şeyi gerekenden fazla kelime kullanarak söylemektir. Örneğin bir siyasetçi bir soruya gerekenden çok daha uzun ve anlaşılmaz bir cevap vererek dinleyenlerin aslında soruya cevap vermediğini anlamasını önlemeye çalışabilir.

Bu yüzden dolaylama kelime cambazlığının bir türü olarak düşünülebilir. Bununla beraber tıpkı kelime cambazlığında olduğu gibi dolaylama da her zaman kötü niyetle yapılmaz. Örneğin insanlar rahat hissetmedikleri bir konu hakkında konuşurken istemsiz olarak gerekenden fazla kelime kullanıp lafı dolandırabilirler.

Kelime Cambazlığı Safsatasıyla Alakalı Kavramlar

Kelime cambazlığı safsatasıyla ilişkili bazı kavramlar aşağıda kısaca açıklanmıştır. Bu kavramlar kelime cambazlığı safsatalarını anlamanız için çok önemli olmasa da konuyla ilgili daha fazla bilgi sahibi olmak isteyenlerin ilgisini çekebilir.

Antanaklaz (Antanaclasis)

Antanaklaz, bir kelimenin veya deyişin aynı cümle içinde her seferinde farklı anlama gelecek şekilde iki kez tekrarlandığı edebi ve retorik bir tekniktir. Antanaklazda ifadeyi mantıksal olarak geçersiz kılmayacak şekilde anlamda açık biçimde bir kayma vardır, bu yüzden kelime cambazlığı safsatasını içermez. Örneğin Amerika Birleşik Devletleri’nin kurucu babalarından Benjamin Franklin kolonyal birlik çağrısı yaparken şunu söylemiştir:

• İngilizce: "We must, indeed, all hang together, or assuredly we shall all hang separately."
• Türkçe: "Birlikte takılmalıyız, yoksa elbette hepimiz ayrı ayrı darağacına takılırız."

İlk durumda "takılmak", beraber olmak veya birlikte olmak anlamına gelirken ikinci durumda asılarak idam edilmek anlamına gelmektedir.

Antanaklaz reklamları daha akılda kalıcı ve çekici yapmak için reklam sloganlarında sıklıkla kullanılır. Örneğin:

• Şampuan reklamı: "Eğer siz iyi gözükmüyorsanız, biz de iyi gözükmeyiz."

Amfiboloji

Amfiboloji, bir cümlenin gramer yapısından dolayı birden fazla şekilde yorumlanabilmeye açık olmasından kaynaklanan belirsizliktir. Örneğin komedyen Groucho Marx tarafından yapılan ünlü bir şaka, amfibolojiye dayanır:

• İngilizce: "I once shot an elephant in my pajamas. How he got in my pajamas I’ll never know."
• Türkçe: "Bir keresinde pijamalarımı giymiş bir fili vurmuştum. Pijamalarımın içine nasıl girdiğini asla bilemeyeceğim."

Buradaki belirsizlik, cümlenin İngilizcedeki oluşturulma biçiminden kaynaklanmaktadır. İlk cümle hem filin adamın pijamalarını giymiş olduğu hem de adamın pijamalarını giyerken fili vurduğu şeklinde yorumlanabilir. İkinci seçenek daha mantıklı ve sezgiseldir, bu yüzden seyirciler aslında birinci seçeneğin doğru olduğunu öğrendiklerinde bu durum komik bir etki yaratır. Tabii ki bu örneğin Türkçesindeki anlam ikiliği bu kadar belirgin değildir; hatta virgül kullanımıyla tamamen önlenebilir seviyededir.

Not: Amfiboloji bazen amfiboli olarak da anılır ya da bir argümanı mantıksal olarak geçersiz kıldığı durumlarda amfiboli safsatası da denebilir.

Mizahta Kelime Cambazlığı Safsatası

Kelime cambazlığı safsatası mizahta komik bir etki yaratmak için sıklıkla kullanılır. Örneğin, cinaslar aşağıda olduğu gibi aynı kelimenin farklı anlamlara gelebilmesinden dolayı ortaya çıkan mizahi araçlardır.

Uzaydan gelen bazı güzel uzaylılarla tanıştım ve söylemeliyim ki ayakları gayet yere basan tiplerdi.

Bu, ayakları yere basmak deyiminin hem gerçekçi ve sağduyulu olmak anlamına gelmesi hem de uzaylıların dünyaya gelmelerinden dolayı ayaklarının yere basması ikiliğine dayanan bir cinastır.

Çarpıtma

Mantık olarak çarpıtma; birisi bir argümanda kullanılan terimi, o argümanda kullanılan anlamından başka bir anlamda kullanarak o argümana saldırınca ortaya çıkar. Bu, aşağıdaki Thinking Straight alıntısında açıklanmıştır:^[8]

İki kişiyi içeren özel bir kelime cambazlığı türü vardır: Buna “çarpıtma” diyeceğiz. Tartışma, birinin belli bir sonucu savunduğu ve diğerinin de buna karşı çıktığı bir konuşmadır. Diyelim ki A kişisi bir ifadesini bir terim kullanarak savunuyor ve B kişisi o terimi başka bir anlamda kullanarak bu argümana karşı çıkıyor. Bu durumda B kişisi o terimi çarpıtıyordur.

Dolayısıyla çarpıtma, karşıt fikrin saptırılmış haline saldırmayı da içerdiğinden bir çeşit "Korkuluk (Saman Adam) Safsatası" olarak da görülebilir.

Beyaz At Diyaloğu

"Beyaz at, bir at olmadığında" lafı, Çin felsefesinde bir paradokstur. Bu paradoks, beyaz bir atın bir at olmadığını söylemenin ne kadar doğru olduğunu irdeler.

Bu ifade bir paradoks gibi görülüyor çünkü beyaz bir atın bir at olmadığını söylemek hiç mantıklı görünmüyor. Olası açıklamalardan birisi, bu paradoksun “olmak” kelimesinin farklı anlamlarını kullanan bir kelime oyunu safsatası olmasıyla ilgilidir.^[10] "Olmak" kelimesinin bu bağlamda iki farklı anlamı vardır ve ikisi de bizi farklı sonuçlara götürür:

• "Olmak", bir "X" grubunun üyesi olmak anlamına gelebilir. "Olmak"ın bu anlamı seçildiğinde, “Beyaz at bir at değildir” ifadesi yanlış olur çünkü beyaz at, tüm atlar grubunun üyesidir.
• "Olmak", "X"'in kendisi olmak veya özdeşi olmak anlamına gelebilir. "Olmak"ın bu anlamı seçildiğinde ise bu ifade doğru olur çünkü beyaz at ve at özdeş kavramlar değildir. At kelimesi örneğin siyah ve sarı atları da kapsayan daha genel bir kavramdır.

Çoğu insan içgüdüsel olarak ilk yorumu seçer ve bu ifadenin yanlış olduğu kanaatine varır. Oysaki bu ifadenin doğru olduğunu ifade eden kişi, daha az içgüdüsel olan diğer yorumun da mümkün olabileceğine dikkat çeker.

Dört Terim Safsatası

Dört terim safsatası, kategorik bir kıyasın mantığını geçersiz kılacak şekilde üç yerine dört kategorik terim kullanılarak yapılması durumunda ortaya çıkan mantıksal bir safsatadır. Örneğin üç kategorik terimli sağlam bir kıyas şu şekildedir:

• Öncül 1: Tavuklar kuştur.
• Öncül 2: Kuşlar yumurtlar.
• Sonuç: Tavuklar yumurtlar.

Buradaki üç kategorik terim; "kuşlar", "tavuklar" ve "yumurtlamak"tır. Dördüncü bir terim eklemek kıyası geçersiz kılar; çünkü sonuç öncüllerden mantıksal olarak türetilemeyecek bir hal alır. Bu, örneğin "köpek" terimini eklediğimiz zaman şu şekilde görünür:

• Öncül 1: Tavuklar kuştur.
• Öncül 2: Kuşlar yumurtlar.
• Sonuç: Köpekler yumurtlar.

Genellikle bu safsata bu kadar belirgin olmaz ve kelime cambazlığı safsatasının sonucu olarak ortaya çıkar. Üç terimden birisi iki farklı anlamla kullanıldığı zaman bu durum dördüncü bir kategorik terim oluşturarak kıyası geçersiz hale getirir. Örneğin:

• Öncül 1: Her insanın yaşam hakkı vardır.
• Öncül 2: Edebiyat yaşamın kendisidir.
• Sonuç: Her insanın edebiyat hakkı vardır.

Burada bu argüman açıkça geçersizdir; çünkü "yaşam" iki anlamda kullanılmıştır. İlk öncülde kişinin fiziksel varlığını sürdürebilmesinin güvencesini oluşturan insan hakkından bahsedilirken ikinci öncülde bedensel ve ruhsal olarak deneyimlediğimiz hayattan bahsedilir.

Not: Bu safsata bazen quaternio terminorum veya kelime cambazlığı safsatası sonucunda ortaya çıktığı zaman, belirsiz orta terim safsatası olarak da anılır. Tabii bu terimin illaki ortadaki terim olmasına gerek yoktur.

Özet ve Sonuç

• Kelime cambazlığı yapmak, başkalarını kandırmak veya belli bir duruş sergilemekten kaçınmak amacıyla muğlak ve belirsiz konuşmaktır.
• Kelime cambazlığına; kelime cambazlığı yapan kişiden söylediklerini ne anlama geldiğine açıklık getirmelerini, yalnızca konuyla alakalı bilgileri vermeye özen göstermelerini veya belli bir duruş göstermelerini istemek gibi çeşitli yollarla karşılık verebilirsiniz.
• Kelime cambazlığı safsatası bir kelimenin farklı anlamlarını, onları içeren argümanı hatalı kılacak şekilde değiştirmeyi içeren bir mantıksal safsatadır.
• Örneğin "Her istediğimi söylemeye hakkım var, yani bunu yapmakta haklıyım." cümlesi yanıltıcıdır çünkü “hak” kelimesi iki farklı anlamda kullanılmıştır: İlkinde, bir şeyi yapmak konusunda izinli olmak, ikincisinde, bir şeyin ahlaki olarak iyi olması anlamında.
• Kelime cambazlığı safsatasına; sorunlu terimin kullanımındaki anlam kaymasının ifadeyi nasıl geçersiz kıldığını göstererek ve sorunlu terimin kullanıldığı her yere o terim yerine konuşmacının iletmek istediği anlamlardan yalnızca birini açıkça temsil eden tek bir alternatif terimi koymak gibi ek tekniklerle karşılık verebilirsiniz.