İlahi Safsata: İnsanlar, Anlamadıkları veya Katılmadıkları Şeyleri Neden "Tanrı" ile Açıklamaya Çalışır?

İlahi Safsata (İng: "Divine Fallacy"), kişinin başka türlü nasıl açıklayacağını bilmediği ya da başka türlü açıklanabileceğine inanamadığı bir olgunun ilahi bir müdahale veya doğaüstü bir güç sonucunda meydana gelmesi gerektiğine hükmetmesiyle ortaya çıkan bir mantık hatasıdır.

Örneğin, evrimin işleyişini anlamayan bir kişi, evrimi anlayamaması durumunu insanları Tanrı'nın yarattığının kanıtı olduğunu ileri sürüyorsa, İlahi Safsata yaptığı söylenebilir.

İnsanlar, katılmadıkları bilimsel teorileri değersizleştirmek veya çeşitli sözdebilimsel görüşleri desteklemek için sıkça İlahi Safsata'ya başvurduğundan, bu kavramın anlaşılması önemlidir. Bu bakımdan, aşağıdaki makalede İlahi Safsata hakkında daha fazla bilgi edinecek ve İlahi Safsata'yı kullananlara nasıl karşılık verebileceğinizi göreceksiniz.

İlahi Safsata Nedir?

İlahi Safsata çeşitli şekillerde görülebilir, ancak genellikle aşağıdakine benzer bir yapıdadır:

• Öncül 1: Bir olguyu bilimi kullanarak açıklayamıyorsam, o olgu ilahi bir müdahale sonucu oluşmuş olmalıdır.
• Öncül 2: Bu olguyu bilimi kullanarak nasıl açıklayacağımı bilmiyorum.
• Sonuç: Demek ki bu olgu, ilahi bir müdahale sonucu oluşmuş olmalıdır.

Böyle bir akıl yürütme, mantıken hatalıdır. Çünkü Öncül 1 mantıksızdır, yani bir kişinin bilimsel yolla bir olguyu nasıl açıklayacağını bilmemesinin, bu olgunun doğru açıklamasının ilahi bir güç olduğu anlamına geleceği varsayımı hatalıdır.

Dahası insanlar, söz konusu olguyu anlamak veya açıklamak için en başta hiçbir girişimde bulunmadıkları durumlarda bile İlahi Safsata'yı kullanırlar. Örneğin, İlahi Safsata'ya kapılan bir kişinin bir olguyu Tanrı'ya bağlamasının nedeni, olgunun başka bir açıklaması olmaması değil, kişinin başka bir açıklamanın varlığına inanamaması olabilir.

Üstelik İlahi Safsata, söz konusu olgunun net bir bilimsel açıklaması olduğu durumlarda bile sıkça kullanılır. Çünkü İlahi Safsata, konu hakkında bilinenlerden çok, safsataya kapılan kişinin neler bildiği veya nelere inandığıyla ilgilidir.

Aynı zamanda bu, İlahi Safsata'nın kişinin bir şeyin doğru olduğuna inanamamasından dolayı o şeyin yanlış olmasının gerektiği sonucuna varması (ve tersi) durumunda ortaya çıkan mantıksal bir safsata olan Şüphe Safsatası ile yakından ilişkili olduğu anlamına da gelir.

Not: İlahi Safsata ile yakından ilişkili olan bir diğer safsata da kutsal metinlerde yazılı olan her şeyin kutsal bir bilgi kaynağından geldiği için doğru olması gerektiğinin savunulduğu Kutsal Metinlere Başvurma Safsatası'dır (İng: "Appeal To Holy Scriptures").^[1]

Uyarı: İlahi Safsata, Ateizmi Doğrulamaz!

İlahi Safsata; din, Tanrısallık veya doğaüstülüğe inanma konusundaki her ifadenin mutlaka safsata veya yanlış olduğu anlamına gelmez. Tam tersine İlahi Safsata, sadece insanlar sırf başka bir açıklama bulamadıkları için söz konusu olgunun "tanrısal" veya "doğaüstü" bir açıklamasının olması gerektiğine inandıklarında görülür. Örneğin şu ifadeyi ele alalım:

Dünya'daki yaşamın doğal yollardan nasıl gelişebildiğini anlamıyorum, o halde yaşam Tanrı tarafından yaratılmış olmalı.

Bu sözü söyleyen kişi, sırf kendisi Dünya'da yaşamın doğal yollardan nasıl geliştiğini anlamadığı için bunun açıklamasının Tanrı olması gerektiği şeklinde bir İlahi Safsata'ya kapılmaktadır.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Buna karşılık, aşağıdaki örnekteki ifade İlahi Safsata içermez:

Dünya'daki yaşamın Tanrı tarafından yaratıldığına inanıyorum.

Bu ifadenin doğruluğu sadece kişinin inancına dayandığından, söyleyen kişi söylediğine inandığı sürece ifade doğru ve mantıklıdır. Bu bakımdan, Dünya'da yaşamın nasıl geliştiğiyle ilgili bu kişiyle aynı fikirde olmamanız, bu ifadenin mantıksal geçerliliğini ve sağlamlığını değiştirmez. Aynısı, şunun gibi benzer çoğu ifade için de geçerlidir (ve burada da herhangi bir safsata yoktur):

Tanrı'nın var olduğuna inanmayı seçiyorum, çünkü bu beni daha mutlu bir insan yapıyor.

Buna ek olarak, aşağıdakine benzer bir ifade için de aynı şey söylenebilir (ve burada da İlahi Safsata yoktur):

İnsanlar Tanrı tarafından yaratılmıştır.

Bu ifadenin bilimsel olarak geçerliliğini ve doğruluğunu tartışmak mümkün olsa da, mantıken çelişkili değildir ve İlahi Safsata'ya bir örnek olamaz, çünkü akıl yürütme sürecinde bir hata içermez. Dahası, birileri gidip de bu son iddiayı desteklemek için “Bilim insanları hiçbir zaman evrimin kanıtını bulamamışlardır.” gibi hatalı iddialarda bulunacak olsalar bile bu, söz konusu ifadenin İlahi Safsata içerdiği anlamına gelmez.^[2]

Özetle; din, Tanrı veya doğaüstü bir güç gibi şeylere inancı ifade eden bir ifadenin mutlaka safsatalı veya yanlış olduğu söylenemez. İlahi Safsata daha çok, sadece insanların başka türlü nasıl açıklayacaklarını bilmedikleri veya başka türlü olabileceğine inanamadıkları için din, Tanrı veya doğaüstü bir güç gibi şeylerin bazı olguların doğru açıklaması olduğunu düşündükleri safsatalı akıl yürütme biçimini tanımlar.

Yeni olanı tercih ettiğini ifade eden bir kişi illâ Yenilik Safsatası'na kapılmış olmayabileceği gibi veya tercihini doğaldan yana kullanan herkes Doğaya Başvurma Safsatası'nın bir örneği olmadığı gibi, inanç belirten herkes de İlahi Safsata'ya kapılmış sayılmaz. Bu safsatalar sadece, temelinde yeni veya doğal olanı tercih etme ya da ilahi olana inanma gibi eğilimlerin sebep olduğu mantıken hatalı akıl yürütme biçimlerini biçimlerini kapsar.

Not: İlahi veya doğaüstü nedenlere dayanan açıklamalar çoğu durumda çeşitli nedenlerden dolayı sorunludur, örneğin çoğunun yanlışlanması mümkün değildir. Ancak bu, bahsedilen açıklamaları değerlendirirken ve onları yanıtlarken dikkate alınması gereken bir durum olsa bile, bu tür kavramlara inancı içeren bir savın safsata veya yanlış olması gerektiği anlamına gelmez.^[3]

İlahi Safsata Örnekleri

Fosillerin milyonlarca yıl dayanabilmesi bana anlamsız geliyor, Tanrı inancımızı sınamak için yakın bir zaman önce sahte kanıt yerleştirmiş olmalı.

Yukarıdaki ifade, İlahi Safsata'ya bir örnektir. Bu sözü söyleyen kişi, fosillerin milyonlarca yıl nasıl dayanabildiğini anlamadığı için bunların Tanrı tarafından yakın bir zamanda konulduğunu düşünmektedir.

Bu örnekte görüldüğü gibi İlahi Safsata, çoğu kez bilimsel bulguları değersizleştirmek, ilahi ve doğaüstü açıklamalar çevresindeki sözdebilimsel alternatifleri desteklemek amacıyla kullanılır. Şu cümle, buna bir başka örnektir:

Ülkemizde yakın zamanda yaşanan bunca kasırganın doğal bir nedeni olamaz. Bu, Tanrı'nın bir işi olmalı.

Bir başka örnek de şudur:

İnsan, tesadüfen evrimleşmek için çok karmaşık bir varlık. Demek ki Tanrı tarafından tasarlanmış olmalı.

Bu örneklerden görüleceği gibi İlahi Safsata, ilahi veya doğaüstü bir açıklama olmadan bir olguyu açıklayamayan veya açıklamayı istemeyen kişilerce üretilir.

İnsanların bu şekilde akıl yürütmeleri, söz konusu olgu için başka bir açıklama olmadığı veya bu konuda bilimsel bir bulgu olmadığı anlamına gelmez. Daha çok, insanların bu bulgudan haberlerinin olmadığı, bulguyu anlamadıkları veya kabul etmek istemedikleri anlamına gelir.

Dahası bazı durumlarda insanlar, söylediklerinin yanlış olduğunu bile bile İlahi Safsata'yı kasıtlı olarak kullanırlar, çünkü bu onlara insanları etkilemek ve belirli bir gündem yaratmak konusunda yardımcı olur.

Agora Bilim Pazarı

Evlilik Portresi

Women’s Prize for Fiction Finalisti

1550’ler Floransa’sı… Grandük Cosimo de’ Medici’nin üçüncü kızı Lucrezia, çizim konusunda eşsiz yeteneğe sahip, hayal gücü sınır tanımayan bir çocuk; gösterişli palazzo’daki gösterişsiz, unutulmuş konumundan fazlasıyla hoşnut. Ablasının beklenmedik ölümüyle Lucrezia ilk kez kendini ilginin merkezinde buluyor. Ablası yerine, Ferrara Dükü Alfonso’yla evlenmek zorunda.

Lucrezia, henüz on beşinde ve kafası karmakarışık bir şekilde, pek de hoş karşılanmadığı muammalarla dolu bir sarayda buluyor kendini. Muammaların en büyüğü ise kocası. Hangisi gerçek? Düğün zamanı muziplikleriyle ve neşesiyle onu kendine çeken adam mı, yoksa kendi kız kardeşlerinin bile karşısında titremesine neden olan despot yönetici mi? Bir tek şey ayan beyan ortada: Lucrezia’nın sarayda var olabilmesi, ailenin iktidarını devam ettirecek bir vâris doğurmasına bağlı. 

Maggie O’Farrell ödüllü kitabı Hamnet’tan sonra bu kez Rönesans İtalya’sında bir kadının kaderine karşı ayakta –ve hayatta– kalma mücadelesini anlatıyor. Tarihin donukluğunu kelimeleriyle canlandırarak okura bir Rönesans tablosu kadar çarpıcı bir hikâye sunuyor. 
“O’Farrell, en basit tarifiyle, benzersiz.” –Guardian

Devamını Göster

₺170.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

İlahi Safsata ve Boşlukların Tanrısı

Boşlukların Tanrısı Argümanı (İng: "God Of The Gaps"), bilimdeki bilinmeyenleri Tanrı’nın işlerinin kanıtı olarak sunan bir argümandır.^{[4], [5]} Boşlukların Tanrısı argümanlarının yapısı temelde şöyledir:

• Öncül 1: Bilim bir olguyu açıklayamıyorsa, bu olgu Tanrı'nın işi olmalıdır.
• Öncül 2: Bilim, X olgusunu açıklayamamaktadır.
• Sonuç: X olgusu Tanrı’nın işi olmalıdır.

Bu açıdan Boşlukların Tanrısı Argümanı, İlahi Safsata içeren argümanlara çok benzer. Bu safsataların arasındaki temel fark, Boşlukların Tanrısı Safsatasının bilim dünyasında nelerin bilindiğine, İlahi Safsata'nın ise kişinin neler bildiğine veya neye inandığına dayanmasıdır.

İlahi Safsataya Nasıl Karşı Koyulur ?

İlahi Safsata'ya birkaç temel yolla karşılık verilebilir:

• İlahi Safsata'nın arkasındaki akıl yürütme biçiminin neden safsatalı olduğunu açıklayın. Bu durumda, İlahi Safsata'nın öncüllerini ve bu öncüllerin söz konusu duruma uyarlanmış hallerini açıklamalısınız. Örneğin, karşı tarafın Tanrı'nın belirli bir olgudan sorumlu olmadığını kabul etmek istememesinin, Tanrı'nın bundan gerçekten de sorumlu olduğu anlamına gelmediğini söyleyebilirsiniz.
• Karşı taraftan muhakemesini doğrulamasını isteyin. Örneğin, söz konusu kişiye neden ilahi olmayan açıklamalar da olabileceğine inanmadığı ve bunun neden kendi ilahi açıklamalarının doğruluğunu kanıtladığını düşündüğü sorulabilir. Bu, safsatalı düşünen kişinin sorunu net şekilde görmesine yardımcı olurken, sizin de onların muhakemesini anlamanızı sağlayarak daha iyi cevaplar vermenize yol açar. Ayrıca zıtlaşmacı bir tavır sergilemezseniz, karşıdakinin söyledikleriyle ilgilendiğinizi göstermiş olursunuz ve bu da verimli bir konuşmayla fikirlerini değiştirme şansınızı artırır.
• Safsatalı muhakemenin neden kusurlu olduğunu açıkça gösteren daha önceki örnekleri kullanın. Örneğin, insanların başka türlü nasıl açıklayacaklarını bilmedikleri için bir zamanlar gök gürültüsüne Tanrıların, sara nöbetlerine de cinlerin neden olduğuna inandıklarını belirtebilirsiniz. Bu örnekleri kullanmanın yararı, birçoğunun bugün komik görünmesidir; bu da bu muhakemedeki sorunları göstermeye yardımcı olabilecekleri anlamına gelir. Buna karşılık bu tür örnekleri kullanmanın olumsuz yanı, konuştuğunuz kişinin bu sorunları görememesi veya o an sözünü ettiğiniz olgunun artık bir şekilde değişmiş olduğunu düşünmesi olabilir.
• Mümkünse, söz konusu olgunun ilahi açıklamalar olmadan açıklanabileceğini gösterin. Örneğin, olguyu açıklayan bilimsel kanıtlar sunabilirsiniz. Bu, doğrudan safsatanın sorunlu yanlarını göz önüne sermese de insanların fikirlerini değiştirmeye yardımcı olabilir. Bunu yaparken, özellikle konuştuğunuz kişi açıklamanızı anlamak için çabalıyorsa, açıklamayı mümkün olduğunca basit tutmaya çalışın. Ayrıca, söz konusu olgunun ilahi olmayan bir açıklaması olsa da olmasa da, İlahi Safsata içeren savların her şekilde safsata olduğunu aklınızdan çıkarmayın. Sizin veya genel olarak insanlığın belirli bir olguyu şu anda açıklayamıyor olmanız, bu olguya yönelik ilahi açıklamaların doğru olduğu anlamına gelmez.

Bunlara ek olarak bazı durumlarda İlahi Safsata'ya karşılık vermenin en iyi yolu, karşınızdaki kişinin fikrini değiştirmeye çalışmak yerine tartışmadan çekilmek olabilir. Bu yol, özellikle karşınızdaki kişi bu safsatayı kasten kullandığında veya kasıtsız olarak kullanıyor olsa da ne söylerseniz söyleyin karşınızdakinin fikrini değiştiremeyeceğiniz açıkça belli olduğunda uygun olabilir. Yine de bazen, bu gibi durumlarda bile tartışmaya katılmak önemlidir; örneğin sizin savlarınızı dinlemeye açık ve fikirlerini değiştirebilecek dinleyiciler varsa.

Özetle, İlahi Safsata'ya ardındaki muhakemenin neden safsatalı olduğunu açıklamak, İlahi Safsata'yı kullanan kişiden doğrulama istemek, safsatanın sorunlarını açıkça sergileyen geçmişten örnekler sunmak veya söz konusu olgunun ilahi açıklamalar olmadan da açıklanabileceğini göstermek gibi birkaç yolla karşılık verilebilir. Ayrıca, bazen bu safsataya bel bağlamış olan kişilerle tartışmaktan kaçınmak en iyi yol olabilir. Ancak bu kişiler fikirlerini değiştirmese bile, örneğin dinlemeye istekli bir dinleyici kitlesi olması durumunda konuşmakta yarar olabileceği unutulmamalıdır.

İlahi Safsata'dan Nasıl Kaçınabilirsiniz?

İlahi Safsata'dan sakınmanın en kolay yolu, karşılaştığınız olgular için ilahi veya doğaüstü açıklamalarda bulunmaktan kaçınmaktır. Böyle bir açıklamada bulunmayı seçiyorsanız da, açıklamayı safsatasız bir şekilde yapabilirsiniz.

Özellikle sırf söz konusu olguyu başka türlü nasıl açıklayacağınızı bilmediğiniz ya da açıklamanın ilahi veya doğaüstü olmadığına inanamadığınız için ilahi bir açıklamanın doğru olduğunu varsaymaktan kaçınmalısınız. Kuşkuya düştüğünüzde, bu kusurlu varsayıma açıkça veya üstü kapalı biçimde kapılıp kapılmadığınızı belirlemek için savınızı parçalara ayırarak analiz edebilirsiniz.

Argümanınızda bu tür safsatalı varsayımlar kullanmış olduğunuzu fark ederseniz, başka bir açıklama bulmaya çalışarak inancınızı değiştirebilir veya inancınızı değiştirmeden savınızı sağlam bir mantıksal çerçeveye oturtabilirsiniz.

Örnek olarak, İlahi Safsata içeren şu ifadeyi ele alalım:

Dünya'da yaşamın doğal yollardan nasıl gelişebildiğini anlamıyorum, bu yüzden Tanrı tarafından yaratılmış olmalı.

Buna benzer bir argüman geliştirdiyseniz, Dünya'da yaşamın doğal yollardan nasıl oluştuğunu anlamak için konuyla ilgili daha fazla bilgi edinmeye çalışabilir veya ifadenizi aşağıdaki şekilde değiştirebilirsiniz:

Kişisel olarak Dünya'da yaşamın doğal yollardan nasıl gelişebildiğini anlamıyorum, bu yüzden Tanrı tarafından yaratılmış olduğuna inanmayı seçiyorum.

Bu argüman İlahi Safsata'ya bir örnek oluşturmaz; ancak konu hakkında çok sayıda bilimsel bulgu olması gibi başka nedenlerden dolayı yanlış olabileceği akılda tutulmalıdır. Yani savlarınızı mantıksal olarak tutarlı hale getirseniz bile yine de iyi savlar haline getiremeyebilirsiniz.

Not: İlahi veya doğaüstü açıklamalarda bulunmasanız bile benzer bir safsatalı düşünme biçiminin daha genel bir formu olan Şüphe Safsatası hakkında bilgi edinmeniz yararlı olacaktır.

Özet ve Sonuçlar

• İlahi Safsata, kişinin başka türlü nasıl açıklayacağını bilmediği ya da başka bir açıklama olabileceğine inanamadığı için, bir olgunun ilahi bir müdahale veya doğaüstü bir güç sonucunda meydana gelmesi gerektiğine hükmetmesiyle ortaya çıkan bir mantık hatasıdır.
• Örneğin, evrimin işleyişini anlamayan bir kişi, evrimi anlayamaması durumunun insanları Tanrı’nın yarattığının kanıtı olduğunu ileri sürüyorsa, İlahi Safsata sergilemektedir.
• İlahi Safsata; din, Tanrı veya doğaüstü bir güç gibi şeylere inancı ifade eden bir savın mutlaka safsatalı veya yanlış olduğu anlamına gelmez; sadece bunlara inancı içeren safsatalı bir akıl yürütme biçimini tanımlar.
• İlahi Safsataya birkaç yolla karşılık verilebilir: ardındaki muhakemenin neden safsatalı olduğunu açıklamak, İlahi Safsatayı kullanan kişiden doğrulama istemek, safsatanın sorunlarını açıkça sergileyen geçmişten örnekler sunmak veya söz konusu olgunun ilahi açıklamalar olmadan da açıklanabileceğini göstermek gibi.
• Bazen bu safsataya bel bağlamış olan kişilerle tartışmaktan kaçınmak en iyi yol olabilir, ancak bu kişiler fikirlerini değiştirmese bile, örneğin dinlemeye istekli bir dinleyici kitlesi olması durumunda konuşmakta yarar olabileceği akılda tutulmalıdır.