İnanç Önyargısı: İnsanlar Neden Mantık Yerine İnançlara Güvenir?

İnanç Önyargısı, insanların bir argümanın sonucuna varırken argümanın içeriği ve yapısını düşünmek yerine önceden var olan bilgi ve inançlarına fazlasıyla güvenmelerine neden olan bir bilişsel önyargıdır. Buna göre insanlar genelde halihazırda var olan inançlarıyla örtüşen yargıları zayıf, değersiz ve hatalı olsalar bile benimserler. Ayrıca inançlarına aykırı olan yargıları güçlü ve mantıklı olsa da reddedebilirler.

Örneğin İnanç Önyargısı, insanların "Her çiçeğin yaprakları vardır, güllerin de yaprakları vardır öyleyse güller çiçektir." cümlesini doğru kabul etmelerine sebep olabilir. Çünkü yargının sebebi sonuçtan bağımsız olduğundan ve bütün çiçeklerin yaprakları olmadığından argüman mantıksız olsa da insanlar güllerin birer çiçek olduğunu bilirler. Buradaki sorunu argümanı benzer yapıda ama daha az inanılır bir cümleyle kıyasladığımızda daha net görürüz. "Kuşların kanatları vardır, uçakların da kanatları vardır. Öyleyse uçaklar kuştur." gibi.

İnanç Önyargısı, çeşitli durumlarda insanların düşüncelerini etkileyebilir ve bu nedenle anlaşılması önemlidir. Aşağıdaki makalede İnanç Önyargısıyla ilgili daha fazla şey öğrenecek ve kendinizde ve başkalarında etkisini nasıl azaltabileceğinizi göreceksiniz.

İnanç Önyargısına Örnekler

İnanç Önyargısı, "Balıklar yüzebilir, somonlar da yüzebilir. Öyleyse somonlar balıktır." yargısına mantıken hatalı bir yargı olmasına rağmen inanmalarına sebep olabilir (Buradaki sebep-sonuç ilişkisi hatalıdır, çünkü "yüzebiliyor olması", somonun balık olduğunu garanti etmez; örneğin yunuslar da yüzebilir; ancak yunuslar balık değildir). Ancak insanlar bu cümleye kolayca kanarlar, çünkü bu yargı, sonuç itibariyle kişinin inançlarına (somonun balık olduğu inancı) uymaktadır.

Bu örnek, İnanç Önyargısına verilebilecek başka bir sürü örnekle birlikte "Aristo Mantığı"na örnektir.^{[1], [2]} Aristo Mantığı, iki bağımsız ve bir bağımlı öge içeren iki öncülden bir sonuca varılan bir argüman türüdür.^{[3], [4]} Aristo Mantığına başka bir örnek de şudur:

• Öncül 1: Tüm kuşlar uçabilir.
• Öncül 2: Güvercinler uçabilir.
• Sonuç: Güvercinler kuştur.

İnsanlar, güvercinlerin kuş olduğunu bildiklerinden, bunun mantıklı bir akıl yürütme olduğunu düşünebilir. Ancak bu akıl yürütme aslında mantıksızdır, çünkü sonuç, öncüllerden doğmamıştır. Kuşların da güvercinlerin de uçması güvercinlerin kuş olmasını gerektirmez (örneğin böcekler gibi bazı başka hayvanlar da uçar). Dahası, ilk öncül yanlıştır, çünkü deve kuşları veya penguenler gibi bazı kuşlar uçamaz; dolayısıyla "uçabilmek", zaten en başından kuş olmanın bir niteliği değildir (kuşların ayırt edici biyolojik özellikleri arasında "uçabilmek" bulunmaz, tüye sahip olmak gibi daha spesifik özellikler yer alır).

Aslen formel mantığı test etmek için kullanılan Aristo Mantığına ek olarak, informel mantık çalışmalarında da İnanç Önyargısı'na kanıtlar görülür: örneğin argümanın mantıksal değerinin veya hatasızlığının önemsiz olduğu yerlerde insanlardan argümanı güçlendirmeleri istendiğinde.^{[5], [6]} Buna örnek olarak, insanların tümevarımsal problemleri nasıl çözdüğü, genel argümanları nasıl geliştirdikleri, bir ifadenin abartılı olup olmadığına nasıl karar verdikleri, eylemlere sosyal katkıda bulunmaları ve büyük gruplar hakkında genellemeler yaparken "Büyük Sayılar Kanunu"nu kullanmaları da verilebilir.^{[6], [7], [8], [9]}

Bu kapsamda İnanç Önyargısına şu örnekler verilebilir:

• İnsanlar sonuçlarına inanmadıkları deneysel çalışmaları sorgulamaya daha çok eğilim gösterir.^[10]
• İnsanlar, din veya sosyal sınıf üzerine yapılan aşırı genelleştirmelere özellikle inançlarına ters düşüyorsa karşı çıkarlar.^[9]
• Başkanlık seçiminin sonucu belli olduktan sonra bile insanların sonuçla çelişen ve ideolojileriyle uyuşan iddiaları vurgulamaları olasıdır.^[11]
• Farklı siyasetçiler aynı yargıyı destekleyen kanıtlar sunsa da insanların siyasi görüşlerine yakın buldukları siyasetçiye inanmaları daha olasıdır.^[12]

Not: Yakından ilişkili bir kavram da Onaylama Önyargısı'dır. İnsanların bilgileri inançlarına uyacak şekilde aramasına, desteklemesine, yorumlamasına ve hatırlamasına sebep olan bir bilişsel önyargıdır.

İnanç Önyargısının Sebepleri

İnsanların İnanç Önyargısına kapılmasının hemfikir olunan tek bir sebebi yok, özellikle de insanların bu önyargıyı farklı koşullarda farklı biçimlerde yaşayabileceğini göz önünde bulundurursak. Konu hakkında bir analiz şunları belirtiyor:^[13]

...inançların akıl yürütme süreciyle nasıl etkileştiğini açıklayan birkaç teori öne sürülmüştür...

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor. Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak... Daha fazla göster

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Örneğin "Seçici İnceleme" açıklamasına göre... insanlar sonucu inandırıcı olan argümanları eleştirmeden kabul ediyor ancak sonuçları inandırıcı bulmuyorlarsa daha derin muhakeme yapıyorlar. Buna karşın "Yanlış Anlaşılmış Gereklilik" açıklaması, (...) inandırıcılığın ancak kişiler öncüllerle bağlantılı ancak her zaman öncüllerden kaynaklanmayan sonuçlara vardıktan sonra rol aldığını öne sürer.

Alternatif olarak, "Zihinsel Model Teorisi" (...) kişilerin öncülleri kapsayan zihinsel temsiller üreterek karşılaştırmalar yaptıklarını öne sürer. Sonuç bu temsillerden biriyle uyumluysa karşılaştırma mantıklı görülür. Ancak sonuç inandırıcı değilse kişinin sonucu çürütmeye yönelik temsiller (karşıt örnekler gibi) geliştirmesi beklenir. Bu (inandırıcı olmayan) sonuç yalnızca temsillerden birine uyuyorsa mantıklı kabul edilir.

Başka bir açıklama olan "Geçişli Zincir Teorisi"ne göre (...) kişiler kıyası yorumlarken terimlerle karşılaştıkları sıraya göre küme-alt küme ilişkileri kurarlar. Daha sonra bu temsiller farklı kapsamlara sahip bir dizi kurala göre eşleştirilir. Teoriye göre inandırıcı olmayan yargılar bu sürece fazladan bir yük yükleyerek inandırıcı sonuçları olan karşılaştırmaların değerlendirilmesine göre daha düşük performansa sebep oluyor.

"Seçici İşleme Teorisi"ne göre ise (...) insanlar muhakemede sonuçlardan sebeplere giderler. Burada kişilerin önce sonuçların inandırıcılığını değerlendirdiği ardından kanıt aradığı varsayılıyor. İnandırıcı sonuçlar destekleyici kanıt arayışına iterken inandırıcı olmayan sonuçlar karşıt kanıtlar aranmasına yol açıyor. Mantıken geçerli problemlerde sonuç, öncüllerin olası tüm temsilleriyle uyumludur yani inandırıcılığın akıl yürütme sürecinde büyük etkisi yoktur... Buna karşın, mantıken muğlak problemlerde karşıt kanıt arayan biri kolaylıkla öncüllerle uyumsuz bir temsil yakalayacaktır. Bu da inandırıcı olmayan argümanlar için daha sorgulayıcı bir tutum geliştirilmesine sebep olur.

Bu kısa açıklamada literatürde önerilmiş her biri akıl yürütme ile inançlar arasında farklı ilişkiler öne süren teorilerin hepsinden bahsedilmedi. Ancak, inançlar ve akıl yürütme arasındaki ilişkiyi açıklamadaki çeşitliliğin aksine inandırıcı olmayan sonuçların mantıken değerli ile değersiz ayrımını yapmayı kolaştırdığı konusunda tüm teoriler hemfikir (Geçişli Zincir Teorisinde tam tersi de iddia ediliyor). Özetle, neredeyse tüm teoriler inançların geçerli veya geçersiz Aristo Mantığı örneklerini ayırt etme yeteneği bakımından akıl yürütme sürecini etkilediğini öne sürüyor.

İnanç Önyargısını açıklamak için bu teorilere ek olarak başka teoriler de var. Örneğin "Sinyal Algılama Teorisi" kapsamında bir açıklamaya göre İnanç Önyargısı, öncelikle Cevap Önyargısını yansıtır.^[14] İnsanlar sonucunu inandırıcı buldukları argümanlara inanmak için daha az kanıta ihtiyaç duyarlar. Yani insanlar inandırıcı buldukları argümanlar için inandırıcı olmayanlara kıyasla daha düşük kriterlere sahiptir.

Dahası, İnanç Önyargısı sıklıkla İkili Süreç Teorisi'ne göre de açıklanır:^[15]

Bu modellere göre, insan akıl yürütmesinin altında yatan iki tür bilişsel süreç vardır. Analitik olmayan süreçler hızlı, paralel ve otomatik çalışırlar. Bu süreçlerin inanç ve ön-bilgilerin hatırlanmasını kapsadığı düşünülür. Analitik süreçler ise soyut düşünmeye imkan tanırlar ancak daha yavaş çalışırlar, çaba gerektirirler ve çalışma belleği gibi başka alanları da etkilerler... Bu iki süreç genelde beraber çalışsa da bazen karşı karşıya gelirler. İkili Süreç Teorisine göre İnanç Önyargısının sebebi inanç temelli sürecin analitik sürece baskın gelmesidir.

Bu alanda hızlı ve otomatik olan sistem Sistem 1, yavaş ve analitik olan sistem ise Sistem 2 olarak bilinir. Ancak bu modeller arasında bile çeşitlilik mevcuttur. Örneğin:^[16]

(Varsayılan açıklamaya göre) İnanç Önyargısının ortaya çıkma sebebi inanç temelli ve hızlı çalışan sistemin mantıksal analiz ve bellek gerektiren sistemden daha önce sonuca varmasıdır. Buna karşın, (Paralel Süreçler Teorisine göre) inanca dayalı ve mantığa dayalı akıl yürütme eş zamanlı gerçekleşir.

Not: Burada bahsedilen psikolojik modellere ek olarak İnanç Önyargısının altında yatan nörolojik mekanizmalara odaklanan çalışmalar da mevcuttur.^{[17], [18], [19], [20], [21]}

İnanç Önyargısına Etki Eden Faktörler

İnanç Önyargısı farklı durumlarda, farklı seviyelerde ve farklı şekillerde ortaya çıkan kompleks bir fenomendir.^[22] Yaş, dini inançlar, çalışma belleği ve genel bilişsel yetenek gibi birçok faktör insanların İnanç Önyargısı yaşama ihtimalini ve ne seviyede yaşayacaklarını belirleyebildiğinden bu konuda geniş bir çeşitlilik söz konusudur.^{[23], [24], [25], [26], [27], [28], [29], [30]}

Ek olarak argümanların doğası da insanların İnanç Önyargısına kapılma olasılığını etkileyebilir. Argümanın duygu yüklü olması veya kullanılan mantığın kavranmasının zor olması bu duruma örnek verilebilir.^{[31], [32]}

Argümanların geçerliliği ve sonucun inanılırlığı özellikle Aristo Mantığında İnanç Önyargısını tetikleyebilir. ^[26] Bu kriterlere göre 4 çeşit argüman görebiliriz:

• Geçerli ve inandırıcı,
• Geçerli ama inandırıcı değil,
• Geçersiz ama inandırıcı,
• Geçersiz ve inandırıcı değil.

Bu faktörlere baktığımızda argümanın geçerliliği ile inanılırlığı arasındaki tutarlılık/tutarsızlık da İnanç Önyargısını etkileyebilir. Bir çalışmada argümanın inanılırlığı ile geçerliliğinin tutarsız olduğu durumlarda insanların İnanç Önyargısına kapılma olasılığının daha yüksek olduğu gösteriliyor.^[33]

Agora Bilim Pazarı

Gerçekten Bilmeniz Gereken 50 Psikoloji Fikri

TÜM DÜNYADA BİR MİLYONDAN FAZLA SATAN SERİDEN

Hemen herkesin sizin psikolojiniz üzerine sizden çok kafa yorduğu bir zamanda yaşıyoruz. Şampuanınızın üstündeki yazı karakterinden ofis duvarlarının rengine; sevgili seçiminizden kime oy verdiğinize; tükettiklerinizden bağımlılıklarınıza hemen her şey psikolojik araştırmaların konusu ve bunların etkisi altında şekilleniyor. Psikoloji bilimi, hakkınızda o meşhur “beni anlamadılar!” serzenişiyle kestirip atamayacağınız kadar fazlasını biliyor; insana başka türlü bakmanızı sağlayacak kadar fazlasını.
Gerçekten Bilmeniz Gereken 50 Psikoloji Fikri, anlatım dilinden tasarımına kadar kolay anlaşılır olmayı hedeflemiş, şahane bir psikolojiye giriş kitabı. Duygu, düşünce ve davranışlarımızın kökenine dair biliminsanlarının yaptığı keşifleri, sonuçlarına inanmakta zorluk çekeceğimiz deneyleri ve “neden itaat ederiz?” gibi mühim soruların cevaplarını (s.97, lütfen hemen şimdi bir göz atın) paylaşıyor. İnsanı –öncelikle de kendini– tanımak isteyen herkes için güzel bir rehber.

Devamını Göster

₺160.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

Ayrıca, argümanların yapısı konusunda İnanç Önyargısıyla bağlantılı olabilecek bir başka bilişsel önyargı da Şekil Önyargısıdır. Şekil Önyargısı, bir Aristo Mantığı problemini çözmeye çalışırken öncüllerin sırasından etkilenme eğilimidir.^[34]

Son olarak insanların bilgiyle ilişkileri de İnanç Önyargısını etkileyen bir faktördür. Örneğin insanların öncüllerden sonuç üretirken bir argümanın mevcut sonucunu değerlendirirken gösterdiklerinden daha çok İnanç Önyargısı gösterdikleri bir çalışmada ortaya kondu.^[35]

Olumlu ve Olumsuz İnanç Önyargısı

İnanç Önyargısı bazen olumlu ve olumsuz olarak ikiye ayrılır:^[36]

• Olumlu İnanç Önyargısı: İnsanların inanılır buldukları sonuçları desteklemelerine sebep olur. Örneğin mantıken hatalı argümanları veya yanlış sonuçları insanların mevcut inançlarına uydukları için inanılır gösterebilir.
• Olumsuz İnanç Önyargısı: İnsanların inanılır bulmadıkları sonuçlara karşı çıkmalarına neden olur. Mantıklı argümanların ve doğru sonuçların kişinin inancına uymadıkları için reddedilmesine yol açar.

Başkalarında İnanç Önyargısını Nasıl Azaltırsınız?

Başkalarında gördüğünüz veya göreceğinizi tahmin ettiğiniz İnanç Önyargısını azaltmak için yapabileceğiniz birkaç şey var:

• İnanç Önyargısının ne olduğunu ve insanları nasıl etkilediğini açıklayın. Gözlerinde canlandıracak birkaç örnek de verebilirsiniz.
• Kişiye İnanç Önyargısına kapılmış olup olmadığını sorun. Kapılmadığını söylüyorsa nedenini açıklamasını isteyin.
• Akıl yürütme süreçleri inançlarından etkilenmiş olabilir mi diye sorun, etkilenmediğini düşünüyorlarsa nedenini açıklamalarını isteyin.
• Akıl yürütme sürecini yavaşlatmalarını tavsiye edin. Böylece ellerindeki bilgiyi doğru değerlendirecek zamanları olacaktır.^[37]
• Muhakemelerini açık ve net şekilde açıklamalarını isteyin.
• Mantıksız buldukları argümanın aslında mantıklı olması gibi alternatifleri gözden geçirmelerini önerin.
• "Bu argümanın sonucu öncüllerden kaynaklanmak zorunda mı?" veya "Bu argümanın sonucunu öncüllerden yola çıkarak bulabilir miyiz?" gibi sorularla muhakemede yol gösterin.^[37]
• Kişinin muhakemesindeki belirli sorunları gösterin veya bu sorunları bulmasını isteyin.^[37]
• Yargılama ve karar verme için uygun ortam yaratmak gibi Önyargı Azaltma Tekniklerini kullanın veya karşıdakine kullanmasını önerin. Örneğin inançlarını hatırlatacak şeylere maruz kalmayacakları bir ortamda konuyu tartışın.

Bu tekniklerin İnanç Önyargısını bazı durumlarda bir dereceye kadar azaltabilmesine rağmen çok az işe yarayacakları veya tamamen faydasız kalacakları durumların da mevcut olduğunu yani insanların İnanç Önyargısının bu tekniklere rağmen yok olmayabileceğini aklınızda bulundurun.^{[38] [39] [40]}

Genel olarak başkalarında inanç Önyargısını azaltmak için önyargının ne olduğunu açıklamak, kişiyi muhakeme sürecini yavaşlatmaya ve netleştirmeye teşvil etmek, önyargıya kapılmış olup olmadıklarını sormak veya muhakemelerindeki bariz sorunları göstermek/onların bulmasını istemek gibi çeşitli Önyargı Azaltma Tekniklerini kullanabilirsiniz.

Kendinizde İnanç Önyargısını Azaltmak

Kendinizdeki İnanç Önyargısını azaltmak için başkalarında kullandığınıza benzer teknikler kullanabilirsiniz:

• İnanç Önyargısının ne olduğunu ve sizi nasıl etkilediğini anlayın.
• Bu önyargının sizi etkileyebileceği yer ve zamanları belirleyin.
• Bu önyargıyı aklınızda bulundurun ve gerek gördüğünüzde düşüncelerinizi etkileyip etkilemediğini (yani mevcut bir inancınızın akıl yürütmenizi aksatıp aksatmadığını) kendinize sorun.
• Muhakemenizi yavaşlatın, bu size doğru düşünmek için zaman kazandıracaktır.
• Muhakemenizi iddialarınızı açıklayacak şekilde açın ve netleştirin. Örneğin belirli bir öncülden belirli bir sonuca nasıl varılabileceğini açıkça belirtin.
• Kendinize "Bu sonuç öncüllerden kaynaklanmak zorunda mı?" gibi yönlendirici sorular sorun.
• Muhakeme için uygun koşullar yaratmak gibi genel Önyargı Azaltma Tekniklerini kullanın.

Başkalarında olduğu gibi kendinizde de İnanç Önyargısını tamamen ortadan kaldıramayabileceğinizi unutmayın. Önyargıyı önlemede ne derece başarılı olacağınız değerlendirdiğiniz argümana ve içinde bulunduğunuz koşullara göre değişkenlik gösterebilir.

Özet ve Sonuç

• İnanç Önyargısı, insanların bir argümanın sonucuna varırken argümanın yapısını ve içeriğini düzgünce düşünmek yerine mevcut bilgi ve inançlarına fazlasıyla güvenmelerine neden olan bir bilişsel önyargıdır.
• İnanç Önyargısına kapılan insanlar genelde inançlarına uygun argümanları zayıf, geçersiz ve hatalı olsalar bile desteklerler. Ayrıca insanlar inançlarına ters düşen argümanları güçlü ve mantıken geçerli olsalar bile reddedebilirler.
• İnanç Önyargısı insanların "Bütün çiçeklerin yaprakları vardır, güllerin de yaprakları vardır. Öyleyse güller çiçektir." gibi bir argümanı mantıklı bulmalarına sebep olabilir. Çünkü argümanın sonucu öncüllerinden bağımsız olması ve "bütün çiçeklerin yaprakları vardır" öncülünün yanlışlığına rağmen insanlar güllerin çiçek olduğunu bilirler.
• Argümanın yapısı veya argümanı değerlendiren kişinin yeteneği gibi çeşitli faktörler insanların belli bir durumda İnanç Önyargısına kapılıp kapılmayacağını, ne dereceye kadar etkileneceklerini veya önyargı azaltma girişimlerinin ne kadar işe yarayacağını belirleyebilir.
• İnanç Önyargısı; ne olduğunu açıklamak, muhakeme sürecini yavaşlatmak ve netleştirmek, bu önyargının düşünce sürecini etkileyip etkilemediğini sorgulamak, muhakemedeki belirli sounlara dikkat çekmek ve muhakeme için uygun koşullar yaratmak gibi Önyargı Azaltma Tekniklerini kullanmak gibi birçok yolla azaltılabilir.