Shirky İlkesi: Hayatımızda Kolayca Çözülebilecek Bunca Sorun Varken Neden Çözmüyoruz?

Shirky İlkesi, "Oluşumlar deva oldukları dertleri sürdürmek için ellerinden geleni yaparlar." alıntısıyla özetlenebilecek bir fenomendir. Bir başka deyişle her oluşum, varlık sebebi olan sorunu sürdürmeye çalışır. Örneğin bir toplumsal sorunu ele almak üzere oluşturulmuş bir devlet kuruluşu, başkaca kuruluşların bu soruna yönelik yaptığı çalışmaların önüne taş koyabilir ve böylelikle otoritesini korumaya, varlığını sürdürmeye devam eder. Veya bu devlet kuruluşu, sorunu ele alma şekline körü körüne bağlı olabilir; sorunu kökünden çözebilecek yeni çözüm önerilerini dikkate almayabilir ve böylelikle sorunun devam etmesine sebep olabilir. Shirky ilkesi, bu çerçevede birçok alanı etkileyen, dolayısıyla anlaşılması son derece önemli bir konudur.

Shirky İlkesi: Örnekler

Shirky İlkesi'nin bir örneği, Amerika'da vergi beyannamesi hizmeti sunan şirketlerdir. İşbu şirketler, çeşitli devlet organları üzerindeki etkilerini kullanarak daha kolay veya ücretsiz şekilde aynı hizmeti veren sistemlerin gelişmesini engellemekte ve bu sayede kâr etmeye devam etmektedir.^{[1], [2], [3], [4]} Yine Amerika'dan bir başka örnek ise özel hapishane hizmeti üzerine uzmanlaşmış şirketlerdir. Bu şirketler de yine güçlerini kullanarak hapis cezasına çarptırılan bireylerin sayısının artmasına ve verilen cezaların sürelerinin uzamasına neden olurlar.^{[5], [6], [7], [8], [9]}

Konuya dair bir başka örnek ve öncül tartışmalar, ilkenin isim babası olan Clay Shirky tarafından yazılmış "Bilişsel Fazlalık: Teknoloji Tüketicileri Nasıl İşbirlikçilere Dönüştürüyor?" (İNG: "Cognitive Surplus: How Technology Makes Consumers into Collaborators") isimli kitapta yer almaktadır:^{[10], [11]}

PickupPal.com... aynı güzergah üzerinde seyahat etmeyi planlayan sürücü ve yolcuların arasındaki koordinasyonun sağlanması ve bu kişilerin birbirlerini bulabilmesi amacıyla tasarlanmış bir araç paylaşım hizmetidir.

Mayıs 2008 tarihinde Ontario merkezli otobüs şirketi Trentway-Wagar, Ontario Karayolu Taşımacılığı Kurulu'na (OHTB) PickupPal'ın sürücü ve yolcuların koordinasyonuna haddinden fazla yardımcı olduğu; dolayısıyla araç paylaşımı (İNG: "carpool") tanımını ihlâl ettiğini öne sürerek sitenin kapatılması yönünde bir talepte bulunur. Trentway-Wagar, Ontario Kamu Taşıtları Yasası'nın 11. Maddesine atıfta bulunarak, araç paylaşımının/yol arkadaşlığının yalnızca ev ile iş arasında (örneğin okul ya da hastane arasında değil) gerçekleşebileceğini ve yalnızca ilgili belediyenin sınırları içinde olması gerektiğini; aracın her gün aynı sürücü tarafından kullanılma zorunluluğu bulunduğunu, seyahat ve benzin gibi giderlerin en sık haftada bir şeklinde ödenebileceğini iddia etmiştir.

Zira Trentway-Wagar'a göre araç paylaşımı kolay bir şey değildir; bu nedenle hiçbir zaman kolay olmamalıdır ve kolay bir hal alması durumunda yasalarla tekrar zorlaştırılmalıdır. Trentway-Wagar'ın içinde bulunduğu durum bu yönden oldukça ilginçtir. Toplumsal bir sorunu çözmek üzerine tasarlanmış bu şirket, bu sorunun çözümü halinde kurumsal varlığını kaybedecektir; bu nedenle bu sorunun devamına yönelik adımlar atmaktadır. Sonuçta otobüs şirketleri bir toplu taşıma hizmeti sunmaktadır, ve sundukları hizmete dair alternatiflerin doğmaması için ellerinden geleni yapmaktadır.

OHTB, Trentway-Wagar'ın şikayetini dikkate alarak PickupPal'ın Ontario'daki faaliyetlerini durdurması yönünde karar alır. PickupPal da bunun üzerine davaya iştirak eder ve duruşmayı kaybeder. Ancak duruşma çoktan kamuoyunun dikkatini çekmiştir; yüksek benzin fiyatları, artan çevresel kaygılar ve ekonomik kriz gibi etmenler, Trentway-Wagar'a yönelik büyük bir tepkinin doğmasına sebep olur. Kamuoyu, çevrimiçi imza kampanyalarından özel tasarımlı t-shirtlere kadar uzanan bir yelpaze ile tek bir mesaj vermektedir: PickupPal'ı kurtarın! İnsanların PickupPal gibi bir hizmeti kullanamayacağı fikri, Ontario'daki politikacılar için görmezden gelinemeyecek boyutlara ulaşır. Ontario Karayolu Taşımacılığı Kurulu, Trentway-Wagar'ın zaferinden yalnızca birkaç hafta sonra Kamu Taşıtları Yasası'nı tekrar düzenler ve PickupPal'ı yasal statüsüne yeniden kavuşturur.

Tüm Reklamları Kapat

Free Stocks - Pexels

Bununla beraber Shirky İlkesi yalnızca kurumları etkilememekte; gündelik hayatımızda da bir şeyleri değiştirmektedir. Örneğin işyerinde belirli bir görevden sorumlu bir çalışan, ilgili görevin otomatikleştirilmesine karşı çıkabilir. Zira görevinin otomatikleştirilmesi, çalışanın işten çıkarılmasına neden olacaktır.

Shirky İlkesi'nin göze çarpan bir başka örneği de kobra etkisidir. Kobra etkisi, İngiliz koloni yetkililerinin Hindistan'ın Delhi bölgesinde bulunan kobra popülasyonu kontrol altına almak amacıyla kobraların başına ödül koymasıyla başlayan bir fenomendir.^{[12], [13]} Kobraların başına ödül konması, bölgede yaşayan insanları kâr amacıyla kobra yetiştirmeye itmiş ve uygulama sonlandığında yetiştirdikleri tüm kobraları doğaya bırakmasıyla sonuçlanmıştır.

Benzer bir olay, 1902 dolaylarında Vietnam'ın Hanoi bölgesinde meydana gelmiştir. Hanoi, o yıllarda Fransızlar tarafından yönetilmektedir ve Fransız yetkililer, şehirdeki fare popülasyonunu kontrol altına almaya çalışmaktadır:^[14]

Koloni yönetimi, istila ile şehir düzeyinde mücadele etmek için profesyonel avcı ekiplerine başkaca insanlar dahil eder. Hem bir toplum hizmeti, hem de bir istihdam kapısı olarak getirilen her bir fare kuyruğu için bir sent ödül verilmeye başlanır. Ölü fare bedenlerinin tamamen teslim edilmesi, halihazırda büyük bir yoğunlukla çalışan sağlık kurumlarına ek iş çıkaracaktır; dolayısıyla kuyrukların yeterli olacağı yönünde karar alınır.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Reklamsız Deneyim

Evrim Ağacı'nın çalışmalarına Kreosus, Patreon veya YouTube üzerinden maddi destekte bulunarak hem Türkiye'de bilim anlatıcılığının gelişmesine katkı sağlayabilirsiniz, hem de site ve uygulamamızı reklamsız olarak deneyimleyebilirsiniz. Reklamsız deneyim, sitemizin/uygulamamızın çeşitli kısımlarda gösterilen Google reklamlarını ve destek çağrılarını görmediğiniz, %100 reklamsız ve çok daha temiz bir site deneyimi sunmaktadır.

Kreosus

Kreosus'ta her 10₺'lik destek, 1 aylık reklamsız deneyime karşılık geliyor. Bu sayede, tek seferlik destekçilerimiz de, aylık destekçilerimiz de toplam destekleriyle doğru orantılı bir süre boyunca reklamsız deneyim elde edebiliyorlar.

Kreosus destekçilerimizin reklamsız deneyimi, destek olmaya başladıkları anda devreye girmektedir ve ek bir işleme gerek yoktur.

Patreon

Patreon destekçilerimiz, destek miktarından bağımsız olarak, Evrim Ağacı'na destek oldukları süre boyunca reklamsız deneyime erişmeyi sürdürebiliyorlar.

Patreon destekçilerimizin Patreon ile ilişkili e-posta hesapları, Evrim Ağacı'ndaki üyelik e-postaları ile birebir aynı olmalıdır. Patreon destekçilerimizin reklamsız deneyiminin devreye girmesi 24 saat alabilmektedir.

YouTube

YouTube destekçilerimizin hepsi otomatik olarak reklamsız deneyime şimdilik erişemiyorlar ve şu anda, YouTube üzerinden her destek seviyesine reklamsız deneyim ayrıcalığını sunamamaktayız. YouTube Destek Sistemi üzerinde sunulan farklı seviyelerin açıklamalarını okuyarak, hangi ayrıcalıklara erişebileceğinizi öğrenebilirsiniz.

Eğer seçtiğiniz seviye reklamsız deneyim ayrıcalığı sunuyorsa, destek olduktan sonra YouTube tarafından gösterilecek olan bağlantıdaki formu doldurarak reklamsız deneyime erişebilirsiniz. YouTube destekçilerimizin reklamsız deneyiminin devreye girmesi, formu doldurduktan sonra 24-72 saat alabilmektedir.

Diğer Platformlar

Bu 3 platform haricinde destek olan destekçilerimize ne yazık ki reklamsız deneyim ayrıcalığını sunamamaktayız. Destekleriniz sayesinde sistemlerimizi geliştirmeyi sürdürüyoruz ve umuyoruz bu ayrıcalıkları zamanla genişletebileceğiz.

Giriş yapmayı unutmayın!

Reklamsız deneyim için, maddi desteğiniz ile ilişkilendirilmiş olan Evrim Ağacı hesabınıza üye girişi yapmanız gerekmektedir. Giriş yapmadığınız takdirde reklamları görmeye devam edeceksinizdir.

Destek Ol

Ancak ne yazık ki planlar ters teper. Başlangıçta belirli bir başarı yakalanabilmesine karşın yetkililer, fareler ve insanları yan yana getiren planların genellikle ters gittiğini keşfeder. Vietnamlı bireyler, ödül programlarının belediye yönetimleri tarafından kamuoyuna duyurulduğu andan itibaren binlerce fare kuyruğu getirmeye başlamıştır. Masabaşı görevlerde çalışan birçok yetkili durumdan oldukça memnundur; ancak saha görevlerinde çalışan, dikkatli yetkililer rahatsız edici bir gelişmeyle karşı karşıyadır. Şehrin sokaklarında kuyruksuz fareler kol gezmektedir. Bu kafa karıştırıcı olayı inceleyen yetkililer, dürüst sayılamayacak, ancak son derece becerikli olan kimselerin fareleri yakaladığını, kuyruklarını kesip belki de daha fazla üremeleri amacıyla serbest bıraktığını keşfeder.

Olaylar, sağlık müfettişlerinin Hanoi'nin banliyö bölgesinde rahatsız edici bir gelişme gözlemlemesiyle daha ciddi bir hal alır. Müfettişler, girişimci ruhlu ve yine pek de dürüst olmayan bireylerin ödül alabilmek amacıyla fare yetiştirmeye başladığını keşfetmiştir. Dératisation (Tür: "farelerin imhası") çabalarının dolaylı yoldan fare yetiştiriciliğine ve fare popülasyonunun artmasına sebep olduğunu gören belediye yetkililerinin yaşadığı hüsranı siz düşünün.

Pexels

Tüm bunların yanında Shirky İlkesi olarak ifade edilen, oluşumların varlık sebebi olan sorunların varlığını devam ettirmek amacıyla bu sorunları çözmemesi olarak özetlenebilecek fenomenin yalnızca kasıtlı olarak gerçekleşmediğini göz önünde bulundurmak son derece önemlidir. Örneğin bir soruna ortalama bir çözüm getiren bir şirket, bu ortalama çözümün temini üzerine çokça mesai harcamış ve daha iyi çözümlerin varlığından bihaber olabilir. Benzer şekilde, bir başka şirket, bir sorunun çözümüne yönelik bir yaklaşımı fi tarihinde denemiş ve başarısızlıkla sonuçlandığını görmüş; bu nedenle bu çözümü "Denedik, ancak işe yaramadığını gördük." diye rafa kaldırmış olabilir. İlgili şirket, eğer zamanın geçtiğini, teknolojinin ve alternatif çözüm yollarının geliştiğini göz önünde bulundurmazsa sorunu tekrar benzer şekilde çözmeye çalışmayı mantıklı bulmayacaktır.

Shirky İlkesi'nin Kökeni ve Formülleri

Shirky İlkesi, Wired Dergisi'nin editörlerinden biri olan Kevin Kelly'nin 2010 yılında yazdığı bir blog gönderisi ile gündeme gelmiştir.^[15] Kelly, gönderide yer alan "Oluşumlar deva oldukları dertleri sürdürmek için ellerinden geleni yaparlar." ifadesini, Shirky'nin yakın zamanda yaptığı bir konuşmaya, "Karmaşık İş Modellerinin Çöküşü" isimli bir yazısına ve bir üst başlıkta bahsettiğimiz kitabı Bilişsel Fazlalık'a çeşitli göndermelerde bulunarak detaylandırmış ve kültürümüze kazandırmıştır. Shirky, bu eserlerinde "Kendini toplumsal bir sorunu ele almaya adayan oluşumlar, aynı zamanda bu sorunun korunması yönünde de çalışırlar. Zira bu oluşumların varlığı, işbu sorunların yönetimine yönelik toplumsal bir ihtiyaca bağlıdır." düşüncesine yer vermektedir.

Kelly, günümüzde Shirky İlkesi olarak bilinen bu alıntının popülerleşmesinin yanında şu açıklamaları da getirmektedir:

Shirky İlkesi, şirket veya endüstri gibi karmaşık çözüm kaynaklarının çözdükleri soruna körü körüne bağlandığını ve istemsiz bir şekilde sorunun devam etmesine sebep olduklarını; bir başka deyişle her oluşumun çözüm getirdiği sorunların devamına yönelik adımlar attığını öne sürer. Çözdüğümüz sorunlar, kim olduğumuzu oldukça güçlü bir şekilde belirleyen etmenlerdir. Yin/Yang, sorun/çözüm. İki taraf da bir bütünü meydana getirir. Ancak ilerleme ve gelişim, bazen ancak sorun ile uğraşmayı bıraktığımızda mümkün olabilmektedir.

Kelly, Shirky İlkesi'nin birbirlerinden küçük ancak önemli farklarla ayrılan üç formülasyona dayandığını iddia eder:

• Birinci Formülasyon, "Oluşumlar, deva oldukları dertleri sürdürmek için ellerinden geleni yaparlar." ilkesi temelinde oluşumları, ve oluşumların varlık sebebi olan sorunları devam ettirmeye yönelik çabalarını konu alır. Bu formülasyona göre oluşumların sorunları devam ettirmesi, oluşumların bilerek ve isteyerek gerçekleştirdiği bir eylemdir.
• İkinci Formülasyon, "Şirket veya endüstri gibi karmaşık çözüm kaynakları, çözdükleri soruna körü körüne bağlanır ve istemsiz bir şekilde sorunun devam etmesine sebep olur." ilkesi temelinde karmaşık çözümleri ele almakta, ve bu çözümlerin istenmeyen bir şekilde sorunun devam etmesine sebep olduğunu ifade etmektedir.
• Üçüncü Formülasyon ise tüm oluşumların çözüm getirdiği sorunları uzatmaya meylettiklerini ifade eder ve tüzel bir kişilik olarak niyet veya amaçlarına yönelik herhangi bir çıkarımda bulunmaz.

Kelly, blog gönderisinde ilk formülasyonu Shirky İlkesi olarak tanıtmamıştır; ancak buna rağmen Shirky İlkesi'nin en çok tartışılan örneği olarak ilk formülasyon karşımıza çıkmaktadır. Üçüncü formülasyon ise Shirky İlkesi'nin gerçek hayatta en sık karşımıza çıkan formülasyonudur; ancak tüm oluşumların çözüm getirdiği sorunları uzatmaya meylettiği çıkarımı, haddinden daha mutlak bir çıkarımdır. Bunun yerine formülasyonu "Oluşumlar, çözüm getirdiği sorunları uzatmaya meylederler." şeklinde kurmak daha isabetli olacaktır.

Pixabay

Dikkat Edilmesi Gereken Konular:

• Shirky İlkesi, genel bir gözlemdir. Dolayısıyla bu gözlemin geçerli olmadığı birçok durum karşınıza çıkabilir. Örneğin bir şirket, varlık sebebi olan sorunun çözülmesi durumunda daha büyük bir kâr elde edecekse sorunu uzatmak yerine doğrudan sorunu çözmeyi tercih edebilir.
• Shirky İlkesi, yalnızca büyük kurum ve kuruluşları etkilememektedir. Shirky İlkesi'nin en bilinen formülasyonu her ne kadar "kuruluşları" ele alsa da bu ilke birey veya küçük sosyal gruplar düzeyinde de gözlemlenebilmektedir. Bu nedenle ilke, "tüm şirketler veya kuruluşlar" değil; "her oluşum" öznesiyle ifade edilir.
• Shirky İlkesi'ne birçok etmen sebep olabilir. Örneğin bir şirket, pasifliği veya hantallığı nedeniyle istemsiz bir şekilde bir sorunun uzamasına sebep olabilir; bir başka şirket ise açgözlülük veya varlığını koruma çabası gibi artniyetli düşüncelerle kasten sorunu uzatabilir. Bu nedenle ilkenin genel formülasyonlarında ele alınan oluşumların niyetlerine veya isteklerine yönelik bir çıkarım getirilmemektedir.
• Shirky İlkesi'ne başvurma şekilleri değişkenlik gösterir. Örneğin bir şirket, ele aldığı soruna yönelik yeni çözümlerin geliştirilmesi için ayırması gereken Ar&Ge bütçesini ayırmayabilir; bir başka şirket ise doğrudan diğer şirketlerin çözüm üretmesini engelleyebilir.
• Bu bağlamda Shirky İlkesi ile ilişkilendirilen davranış modelleri şu şekilde özetlenmektedir:

1. Bir oluşum varlık sebebi olan sorunu korumakla kalmayıp bu sorunun büyümesine neden olabilir.
2. Bir oluşum, çözüm getirebileceği bir sorun yaratabilir.
3. Bir oluşum, ele aldığı soruna doğrudan bir çözüm getirmemesine karşın çözüm getirdiği izlenimini yaratabilir ve bu şekilde sorunun uzamasına sebep olarak kârını korur.

Shirky İlkesi'ni Göz Önünde Bulundurmak

Shirky İlkesi'ni göz önünde bulundurmak, birkaç yönden faydalıdır. Örneğin;

• Geçmiş ve mevcut davranışların anlaşılması. Shirky İlkesi, bu bağlamda bazı oluşumların zaman, emek ve para gibi birçok kaynağı seferber etmesine rağmen belirli sorunları çözmek konusunda neden yetersiz kaldığını anlamanıza yardımcı olabilir.
• Gelecekteki davranışların tahmin edilmesi. Shirky İlkesi sayesinde bir yöneticinin şirket için kötü sonuçlar doğurabileceğini bilmesine rağmen bir sorunun devamını sağlamaya meyledebileceği, böylelikle kendi statüsünü yükseltmeyi hedeflediği öngörüsünde bulunabilirsiniz.
• Davranış değişiklikleri. Shirky İlkesi'ni göz önünde bulundurarak bir kimsenin bir sorunu sürdürme yoluyla kazanç sağladığını fark edebilirsiniz. Böylesi bir durumda bu insanın sorunu sürdürmeye yönelik bu artniyetli çabasını engellemek isteyebilir; hatasını göstererek davranışlarını değiştirmesinin kendisi için daha iyi olacağını belirtebilir veya devam etmesi durumunda farklı çözümler üretebilirsiniz.

Shirky İlkesi'ne yönelik edindiğiniz bu bilgileri gerçek hayatta nasıl ve ne zaman kullanacağınız sorusu, sizin cevaplamanız gereken bir sorudur. Bununla beraber içinde bulunduğunuz duruma ilişkin kendinize "Bu insan neden böyle davranıyor?", "Davranışı ne gibi sonuçlar doğuruyor?" gibi öncül sorular sorarak tüm faktörleri değerlendirmeniz faydalı olacaktır. Bu çerçevede örneğin bürokratik işleyişinin verimsiz olması nedeniyle bir sorunu istemeden uzatan bir devlet kurumuna farklı; açgözlülük nedeniyle bir sorunu uzatan özel bir şirkete farklı; yalnızca kendini koruma içgüdüsüyle hareket eden bir bireye farklı şekillerde yaklaşabilirsiniz.

İlgili Diğer Kavramlar

Latince "Kimin yararına?" anlamına gelen Cui Bono İlkesi, bir olaydan sorumlu kişilerin yüksek olasılıkla bu olaydan kâr eden kişiler olduğunu ifade eder. "Bireyin sersemliğiyle izah edilebilecek hiçbir şeyi kötü niyete yormayın!" şeklinde özetlenebilecek Hanlon'un Usturası ise, genel bir bağlamda ele alındığında insanların davranışlarına yönelik yargılarda bulunurken alternatif ve kabul edilebilir bir başka açıklama olduğu sürece zarar verme amacı gütmediklerini varsaymamız gerektiğini ifade eder.

Konuyla ilgili bir başka kavram da "yapılan iş, işin bitirilmesi için ayrılmış süreyi dolduracak şekilde genişler" şeklinde özetlenen Parkinson Yasası'dır. Parkinson Yasası da, Shirky İlkesi de oluşumların çözmesi gereken sorunları çözmede yetersiz kaldığı ve/veya yeterince verimli çalışmadıkları durumları konu almaktadır.

Shirky İlkesi, yine Parkinson tarafından tespit edilmiş, bürokratik veya yönetim alanında büyümenin genel verimi büyük oranda düşürdüğünü öne süren bir başka fenomen ile de ilişkilendirmektedir.^[16] Bu verim düşüklüğü, yönetimde bulunan kimselerin çalışan sayılarını artırmaya yönelik istekleri ve birbirlerine iş çıkarmalarıyla açıklanmaktadır.^[17]

Shirky İlkesi'ne benzer ve popüler bir başka kavram da roman yazarı ve sosyal reformcu Upton Sinclair tarafından şu sözlerle ifade edilmektedir:^[18]

Bir çalışan, kendisine anlatılan konuyu anlaması durumunda işinden olacaksa anlaması son derece güçleşir.

Pixabay

Özet ve Sonuçlar

• Shirky İlkesi, "Her oluşum, deva olduğu derdi yaşatır." şeklinde özetlenmektedir. Örneğin bir sorunu ele almak üzere oluşturulan bir devlet kuruluşu, varlığını sürdürebilmek amacıyla bu sorunu ele almayı ve çözmeyi hedefleyen başkaca oluşumların çabalarını engelleyebilir.
• İlke, birey düzeyinde de etki göstermesi ve geçerliliğini kaybetmiş bir çözüme odaklanma, rekabeti kasten engelleme gibi davranışlar da içermesi nedeniyle "kuruluşlar" öznesiyle değil, "oluşumlar" öznesi ile ifade edilmektedir.
• İlke, bir adım ileri taşınarak "Oluşumlar, kendilerine faydalı olan sorunları desteklerler." çıkarımı da yapılabilir; zira bazı oluşumlar kâr amacı güderek yeni sorunlar yaratabilir, mevcut sorunların büyümesine sebep olabilir ve çözmedikleri sorunların devamına yönelik faaliyette bulunabilirler.
• Bu ilkenin göz önünde bulundurulması, geçmiş ve mevcut davranışların anlaşılması, gelecekte gerçekleşecek bazı davranışların öngörülebilmesi ve kâr amacı gütmek gibi sorunlu davranışların değiştirilmesi bakımlarından faydalıdır.