Sıradan İnsanların İlkel Öngörüleri Ve Önyargıları

Sıradan insanların analiz ve ileri görüşlülük konusunda büyük sorunları vardır. Basit konularda belki bu ilk öngörüler, önyargılar işe yarayabilir. Ancak bu her konuda böyle değildir. Sürekli olarak basit ve sıradan insanlar, bazı konularda bir önyargıda ve öngörüde bulunur. Ancak çok katmanlı düşünemedikleri için bunlar genelde yanlış çıkar. İnsanlar genellikle herhangi bir konuda özellikle o konuda 2 ve 3'ten hatta 4'ten fazla olasılık var ise çok basit ve düşünülmesi, anlaşılması pek zor olmayan çıkarımlarda bulunur. Bu yüzden bu insanların sürekli olarak çıkarımları ve önyargıları yanlış çıkar. Yaygın bir batıl inanç, bir safsata vardır. Bu batıl inancı veya safsatayı açıklamak için size bir hikaye anlatayım;

Ahmet ve Baybars bir gün herhangi bir iddiaya girmişler. Bu iddiaya göre bir yarış yapmaya karar vermişler. Hangisi yoldan çevirdiği insanlardan tam iki kez küfür yerse ve bunu hızlı yaparsa bu iddiayı kazanırmış. Ancak bulundukları ortam çok nezih ve ahlaklı insanların olduğu bir yermiş. Ve iddiayı kazananda 10000 TL kazanacakmış. Gel zaman git zaman Ahmet ve Baybars küfür yemeye çalışırken Baybars bir kişiden küfür yemeyi başarmış. Ancak Ahmet ne kadar uğraşırsa uğraşsın bir türlü insanlar ona hakaret etmiyormuş. Sonra Ahmet umutsuzluğa kapılmış ve olumsuz düşünmeye başlamış. İçinden şu sözleri geçiriyormuş; "hiçbir zaman bir şey başaramayacağım. Kesin şu adamdan da küfür yiyemeyeceğim. Ha evet bundan da! ne kadar uğraşırsam uğraşayım küfür yiyemeyeceğim. İddiayı kaybedeceğim." Ahmet bunları söyledikten sonra 3 adama daha bulaşıp sonunda küfür yemiş. Ancak içinden; "buda şansıma oldu! yoksa hiç kimse bana küfretmeyecek. 1 milyonda bir olasılık bu!" Bunları söyledikten sonra bir kişiden daha küfür yemiş ve Baybars'a giderek iddiayı kazandığını söylemiş. Baybars hemen "Nasıl olur? ben o kadar saatte anca bir kişiyi küfür ettirebildim" demiş. Ahmet Baybars'a dönmüş ve ona; "Çünkü ben bir formül buldum. Ne zaman olumsuz düşünsem, bir şeyleri olumsuza yorsam hemen olumlu bir şeyler oluyor. Demek ki evrenin mekanizması bu!" demiş. Baybars şaşırmış ve iç çekerek Ahmet'e; "Başka ne olacak yahu! bak sayende bir taktik bulmuş olduk" demiş ve Baybars ile Ahmet yollarına devam etmişler.

Bu hikaye kuşkusuz son derece basit olay örgüleri ile sarmalanmış bir hikaye, ancak bu hikaye üzerinden bir analiz yapmak gerekir. İlk olarak Ahmet'in düştüğü safsata incelenmeli; Ahmet olumsuz konular üzerine düşündüğünde olumlu bazı işaretler görmüş ve bunlar üzerinden çıkarım yapmıştır. Ona göre ne zaman olumsuz düşünse olumlu, ne zaman olumlu düşünse olumsuz bir durumla karşı karşıya kalıyor. Ancak buradan Ahmet'in analitik düşünmediğini ve durumu yalnızca tek bir olasılığa indirgediğini görüyoruz. Böyle bir durumda orada ki insanların sayısını ve Ahmet ile Baybars'ın da yeteneklerini, hatta havayı, ortamı ve diğerlerini göz önüne aldığımızda fark ediyoruz ki aslında olumlu ve olumsuz değil, Birden fazla hatta belki 1000'den fazla olasılık var. Ve bunların hangilerinin olumlu hangilerinin olumsuz olduğunu öznel olarak saymaya kalkacak olsan büyük ihtimalle bu çok uzun sürerdi.

İşte Ahmet'in burada düştüğü safsata bütün durumları ve olasılıkları tek bir olasılığa indirgemesinden başka bir şey değildir. Ahmet son derece sıradan bir insan olduğu için fazla katmanlı düşünememekte ve bu yüzden doğru çıkarımlar yapamamaktadır. Yani dünyaya hiç havadan fare yağmayacak diye bir umutsuzluğa kapılırsan, bu fare yağma olayı çok katmanlı olduğu için Ahmet'in tekniği hiçbir işe yaramayacaktır. Bu sayede aslında Ahmet'in tekniğinin bir safsatadan ve yalnızca 1000'lerce olasılığı 2'ye indirgemekten başka bir şey olmadığını anlamış oluyoruz. Bu yüzden bazı konularda belki de çıkarım yapmadan önce ya çok katmanlı düşünmeliyiz, ya da Murphy kanunlarını da dikkate alarak her şeyi sistematik olarak oluruna bırakmalıyız. Belki de kendimizi illa olumsuza yormaya ve hayatı kendimize zehir etmeye gerek yoktur. Sonuçta bizler sıradan insanlarız. Her olasılığı hesaplayabilen robotlar değiliz.

Sonuç olarak her durumu tek bir olasılıkla indirgemek, gerçekliği anlamak için yetersizdir. Gerçek hayat çok daha karmaşıktır ve bir olayın birden fazla olası sonucu olabilir. Bu nedenle, analiz yaparken mümkün olduğunca çok faktörü göz önünde bulundurmak ve çoklu olasılıkları dikkate almak önemlidir.