Broca Afazisi'ne interdisipliner bir çözüm: Speechia

Bir fiziksel engele sahip olmanın zorluğu tartışılmazdır ancak insanların yeni durumlara adapte olma becerileri göz önüne alındığında sahip olunan bir fiziksel yeteneği kaybetmek daha zor olabilir. Afazi hastalarının yaşadıkları da bu duruma örnektir. Afazi, dünya üzerinde 15 milyonun üzerinde insanı etkileyen nörolojik bir dil konuşma/anlama bozukluğudur. Afazi türleri akıcı afaziler ve tutuk afaziler olmak üzere iki ana başlığa, bu başlıklar altında da birçok türe ayrılır.

Afazi Çeşitleri

Akıcı Afaziler

Beynin sol hemisferindeki temporal lob hasarı sonucunda akıcı afazi ortaya çıkabilir. Akıcı afaziler şöyle sınıflandırılır:^[1]

• Wernicke Afazisi,
• Transkortikal Sensöriyel Afazi,
• Kondüksiyon Afazi,
• Anomik Afazi.

Söz konusu bu temporal lob hasarı, travmatik kafa yaralanmaları, felçler ve beyin tümörleri gibi nedenlerden kaynaklanır. Beynin Wernicke bölgesinin hasarı durumunda da Wernicke Afazisi dediğimiz, akıcı afazilerin en yaygın türü ortaya çıkar.

Bu türe "akıcı" tanımlamasının kullanılmasının sebebi, hastalarının cümlelerinde herhangi bir takılma veya tutukluk bulunmadan iletişimlerini sürdürmeleridir. Cümlelerini bozuk kılan nokta ise, içlerinde dil bilgisel bakımdan (cümle yapısı, kelime sıralaması) hata bulunmamasına rağmen kelime seçimlerinden ötürü hiçbir anlam bulunmamasıdır. "Renksiz yeşil fikirler öfkeyle uyuyor." gibi bir cümle, Wernicke Afazili bir bireyin kurabileceği cümlelere örnek verebilir. Bu, ünlü dilbilimci Noam Chomsky tarafından dil bilgisel açıdan anlamlı ancak semantik (anlamsal) açıdan manasız cümleler adına verilmiş, geniş çapta bilinen bir örnektir (İng: "Colorless green ideas sleep furiously.")

Wernicke Afazisinde bahsedilmesi gereken bir diğer nokta ise hastalarının dili anlama konusunda yaşadığı sorunlardır. Hem yazılı hem de sözlü formdaki cümlelerin ardındaki anlamı kavrama noktasında zorluk yaşamaktadırlar.

Tutuk Afaziler

Tutuk afaziler; Broca Afazisi, Transkortikal Motor Afazi ve Global Afazi olmak üzere sınıflandırılabilir. Tutuk afazi tiplerinden biri olan Broca Afazisinde hasar beynin frontal lobundadır. Frontal lobun motor hareketler için de önemli olması nedeniyle Broca Afazili kişilerde vücudun sağ tarafında felç ya da güçsüzlük görülür.^[1]

Broca Afazisi, tüm afazi türleri içerisinde en yaygın görülen afazi türüdür. Wernicke Afazisinin aksine yazılı ve sözlü dili büyük ölçüde algılayabilmektedirler. Zorlandıkları kısım ise dil üretimi noktasındadır. Kurdukları cümleler hatalı dil bilgisine sahip olmakla birlikte telegrafik ve tutuktur.

"Telegrafik" tanımı, geçmiş zamanlarda kullanılan bir iletişim aracı olan telgraftan gelmektedir. Telgraf kullanıcıları, daha uzun yazı daha çok masraf demek olacağından mesajlarını olabildiğince kırpılmış ve öz bir şekilde iletirlerdi. Broca Afazili bireylerin cümlelerinde de sanki tasarruf ederlermişçesine yardımcı fiillerin, edatların, eklerin kırpıldığı gözlemlenmektedir. "Ben biraz yiyecek almak için markete gideceğim." demek yerine "Ben market gitmek yemek" gibi doğru kelime seçimlerini içeren ama dil bilgisel bağlamda tasarruf edilmiş cümlelere rastlamaktayız.

Tutukluk noktasında ise kurdukları cümlelerde akıcı bir anlatım yoksunluğu ve sık duraksamalar gözlemlenmektedir. "Ben... market... ıhmm... yemek" ve benzeri duraksamalara rastlamak olağandır. Wernicke Afazisinin aksine, akıcılığa sahip olmasa da cümlelerin ardında bir anlam mevcuttur.

Hatalı dil bilgisi bağlamında da kurulan cümlelerde mevcut dilin dilbilimsel kurallarına uyulmadığı gözlemlenmektedir. Zaman, etken/edilgen, zarflar ve benzeri dil bilgisi kurallarında uyumsuzluk olduğu söylenebilir.

Speechia Nedir?

Bu bozukluk türünün kilit noktası ise her ne kadar hastaları dil üretim noktasında problem yaşasalar da yazılı ve sözlü dili büyük ölçüde algılayabilmektedirler. Bu nokta da Broca Afazili bireylere destek olmak adına üretilmiş "Speechia" projesinin anahtarı olmuştur. Speechia, bu bireyler tarafından kurulan telegrafik, tutuk ve hatalı dil bilgisi içeren cümleleri 5 adımda normal bir cümleye çeviren bir yazılım konseptidir. Akıllı telefonlar, bilgisayarlar ve akıllı saatler gibi görsel ve işitsel girdi alabilecek ve çıktı üretebilecek her türlü cihazda kullanılabilir.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

• 1. Adım: Broca Afazili bir birey herhangi bir cümle kurar. Bu cümle de tipik olarak tutukluk, telegrafiklik ve hatalı dil bilgisi içerir. "Ben... market... ıhm... yemek" cümlesi tekrardan bir örnek olarak verilebilir.
• 2. Adım: Bu cümle, cihazın mikrofonu aracılığıyla Speechia tarafından dinlenir. Konuşma tanımlama (İng: "Speech recognition") teknolojisi aracılığıyla Speechia, sözlü cümleyi yazıya çevirir. Bu cümle ekranda gözükür ve analiz edilmeye hazır hale gelir.
• 3. Adım: Cümlede geçen kelimeler aracılığıyla cümlenin bağlamı analiz edilir ve bir görsel ile yapılan tahmin ekranda gösterilir. Bu durumda ekranda alışveriş bağlamında bir görsel ortaya çıkmaktadır. Bunun ardından dilin bilimsel araştırması üzerine yoğunlaşan bir dal olan dilbilimden yardım alınır. Kurulan cümle yazıya döküldükten sonra sentaktik (dil bilgisel) ve semantik (anlamsal) analizden geçer. Burada Speechia, sentaks ağaçlarından yardım alır. Sentaks ağacı, bir cümlenin dil bilgisel yapısını temsil eden, ağaca benzer bir şekle sahip yapıdır. Bu ağacın yapıları aşağıdaki şekilde açıklanabilir: Kök Düğüm: Ağacın en üst düğümü, tüm cümleyi veya ifadeyi temsil eder. İç Düğümler: Dil birimlerini temsil eden düğümler, örneğin ifadeler veya alt ifadeler. Yapraklar: Ayrı kelimeleri veya simgeleri temsil eden en alt düzeydeki düğümler. Şubeler: Düğümleri birbirine bağlayan kenarlar, dil birimleri arasındaki sentaktik ilişkileri gösterir. Binlerce sentaks ağacı verisiyle eğitilmiş olan Speechia, mikrofonu aracılığıyla dinleyip yazıya döktüğü cümlenin sentaks ağacını oluşturur ve bu sayede cümledeki hataları açığa çıkarır.
• 4. Adım: Yaptığı bu analizden sonra Speechia, cümlenin bağlamına uygun, tutuk ve telegrafik olmayan alternatif cümleler önerir. "Ben biraz yiyecek almak için markete gideceğim." veya "Ben biraz yemek yemek için markete gideceğim." Burada Speechia, dilbilimde "collocation" adı verilen söz grubu verilerinden yararlanır. Kolokasyonlar, çok büyük sıklıkla bir arada kullanılan sözleri ifade eder. Onlar aracılığıyla da program, "yiyecek" ifadesiyle "yemek" fiilinin kullanılabileceğini anlamaktadır ve daha az sıklıkta kullanılan fiilleri elimine etmektedir.
• 5. Adım: Final adımında ise Broca afazili bir birey yazılı ve sözlü dili büyük ölçüde algılayabilmesinin avantajı aracılığıyla ekranda ona sunulan alternatif cümlelerden kendisinin iletmek istediği asıl mesajı seçerek muhatabına vermek istediği anlamı doğru bir biçimde iletebilmektedir. Eğer esasen kurmak istediği cümle ekranda sunulmadıysa da "alternatif üret" butonu sayesinde cümleleri yenileyebilir ve bu yol ile mesajını kanala eksiksiz bir şekilde iletebilir.

İşte Speechia, 5 adımda bu şekilde Broca afazili bir birey tarafından kurulan telegrafik, tutuk ve dil bilgisel hatalar içeren bir cümleyi saniyeler içerisinde analiz edip kullanıcıya daha doğru alternatifler sunmaktadır. Geliştirdiğim bu proje TÜBİTAK tarafından düzenlenen Falling Walls Lab 2023 Türkiye finallerinde tarafımdan sunulmuş ve Türkiye 2.'liği ödülüne layık görülmüştür. Bu sayede de her yıl Berlin'de yapılan yaklaşık 100 ülkenin katıldığı uluslararası bir bilim yarışması olan Falling Walls Lab'in finallerinde ülkemizi başarıyla temsil etmiştir.

Dil konuşma bozukluklarına dair farkındalıkların günden güne artması ve bu doğrultuda yapılan bilimsel çalışmaların çoğalması dileğiyle.